غیبت صغری
غَیبت صغریٰ [عربی= الغيبة الصغرى] توں مراد مختصر مدت تک نظراں توں اوجھل ہونے دے نيں تے شیعہ تعلیمات دے مطابق ایہ اوہ دور اے جس دے دوران امام مہدی(عج) نے خفیہ زندگی اختیار کيتی تے صرف چار نمائندیاں دے توسط توں شیعیان اہل بیت نال مرتبط سن ۔ ایہ دور سنہ 260ہجری قمری (بمطابق سنہ 874عیسوی) توں شروع تے سنہ 329ہجری قمری (1-940 عیسوی) اُتے اختتام پذیر ہويا۔
غَیبت صغریٰ عقائد شیعہ وچوں اک عقیدہ اے۔ شعیہ نقطۂ نظر توں مختصر مدت تک امام زمانہ مہدی علیہ السلام دے عوام الناوہدی نظراں توں اوجھل ہوجانے نوں کہندے نيں تے شیعہ تعلیمات دے مطابق ایہ اوہ دور اے جس دے دوران امام مہدی علیہ السلام ( بارہويں امام اہل تشیع) نے خفیہ زندگی اختیار کيتی تے صرف چار نمائنداں ( جو نواب اربعہ کہلاندے نيں )کے توسط توں شیعیان اہل بیت توں رابطہ وچ سن ۔ عقائد تے تاریخی شواہد دے مطابق سنہ 260ہجری (بمطابق سنہ 874عیسوی) وچ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام دی شہادت دے فوراً بعد ساڈے بارھویں امام دی امامت دا آغاز ہويا۔ تے دور غیبت صغرٰی دا وی آغاز ہويا جو تقریباً 70 برس جاری رہنے دے بعد سنہ 329ہجری (1-940 عیسوی) اُتے اختتام پزیر ہويا۔ اسنوں غیبت اولی وی کہیا جاندا اے۔
غیبت صغری دا آغاز
سودھوامامیہ نقطۂ نظر دے مطابق ائمہ(ع) دا سلسلہ بارہویں امام اُتے اختتام پذیر ہُندا اے۔ گیارہویں امام،امام حسن عسکری علیہ السلام نے اپنی چھ سالہ امامت دے دوران تقیے دی حالت وچ خفیہ زندگی گذاری؛ کیونکہ خلیفۂ وقت معتمد عباسی نے آپ(ع) دے تعلقات نوں محدود کررکھیا سی تے اپنے جاسوساں دے ذریعے آپ(ع) دی کڑی نگرانی کررہیا سی ۔ لہذا زیادہ تر شیعہ امام(ع) دے نال آزادانہ رابطہ برقرار کرنے توں محروم سن ۔ صرف نمایاں شیعہ شخصیتاں ذاتی طور اُتے آپ(ع) نال رابطہ کرسکدے سن ۔[۱] امام عسکری(ع) آخر کار سنہ 260ہجری قمری/ بمطابق 874عیسوی جام شہادت نوش کرگئے۔[۲] امامیہ دے قدیم مآخذ دے مطابق، امام عسکری(ع) نے اپنے فرزند دی امامت دا آشکارا اعلان نئيں کیتا تے اپنے جانشین دا اعلانیہ تقرر نئيں کیتا[۳]۔[۴] بلکہ آپ(عج) نوں اشاراں دے ذریعے اپنے خاص اصحاب توں متعارف کرایا۔[۵] امام عسکری(ع) دے شیعہ عباسیاں دے ظلم و ستم توں تھک ہار چکے سن ۔ خلیفہ معتمد عباسی امام عسکری(ع) دے فرزند دی تلاش وچ سی تا کہ آپ(عج) نوں گرفتار کرے۔ امام مہدی(عج) دے بارے وچ اہل تشیع دے اعتقادات مشہور و معروف سن ؛ جنہاں وچوں اہم گل ایہ سی کہ "شیعہ آپ(عج) دے قیام دے منتظر نيں"؛ چنانچہ امام عسکری(ع) اپنے فرزند نوں چھپا کر رکھدے سن تے صرف بعض خاص اصحاب آپ(عج) دا شرف دیدار پانے وچ کامیاب ہوئے۔[۶]۔[۷]۔
حدیث دے منابع وچ انہاں شیعہ اکابرین دا تذکرہ آیا اے جنہاں نے اپنی اکھاں نال امام عسکری(ع) دے فرزند نوں نزدیک توں دیکھیا اے۔ امام زمانہ(عج) دے دوسرے نائب محمد عثمان بن سعید عَمری توں منقولہ روایت دے مطابق، امام عسکری(ع) نے اپنے 40 قابل اعتماد اصحاب نوں اکٹھا کیتا تے اپنے فرزند نال انہاں دی ملاقات کرائی۔[۸]۔[۹]۔[۱۰]
سنہ 260ہجری قمری وچ امام عسکری(ع) شہید ہوئے تو آپ دے فرزند امام مہدی(عج) نے آپ(ع) دی نماز جنازہ ادا کیتی تے اسی دن توں امام زمانہ(ع) دی غیبت دا آغاز ہويا تے ایہ غیبت سنہ 329ہجری قمری تک جاری رہی۔[۱۱] بعض ہور نے اس غیبت نوں "غیبت صغری" دا نام دتا اے۔[۱۲]
غیبت صغری دا اہم ترین سبب
سودھوشیعہ منابع حدیث دے مطابق، امام عسکری(ع)(ع) نے امام مہدی(عج) دی ولادت دے بعد عباسیاں دی طرف توں ممکنہ خطرات توں آپ(عج) دی حفاظت کيتی کوشش کردے سن ۔ سیاسی تے سماجی گھٹن تے امن و امان دے لحاظ توں شدید خطرات وچ مامون دے زمانے توں اضافہ ہونا شروع ہويا سی چنانچہ امام عسکری(ع) اپنے فرزند دی ولادت دا اعلان نہ کرسکے تے صرف اپنے بعض قریبیاں اصحاب ـ منجملہ: ابو ہاشم جعفری، احمد بن اسحق اشعرى قمّى تے اپنی بہناں حکیمہ خاتون تے خدیجہ خاتون ـ نوں مطلع کیتا۔[۱۳]۔[۱۴]۔[۱۵]
امام دا شیعاں نال رابطہ
سودھوعباسیاں دے دور وچ ائمہ(ع) نوں درپیش بحرانی صورت حال نے انہاں نوں اپنے پیروکاراں تے معاشرے دے افراد دے نال رابطہ کرنے دے لئے نويں حکمت عملی اپنانے اُتے مجبور کیتا۔ شیعہ امامیہ دے مآخذ توں معلوم ہُندا اے کہ امام جعفر صادق علیہ السلام پہلے امام نيں جنہاں نے خفیہ ابلاغی تے مواصلاتی نظام (التنظیم السری) توں استفادہ کیتا۔[۱۶]
وکالت دا جال
سودھوادارہ وکالت اک وسیع و عریض سیاسی، سماجی، معاشی تے ثقافتی ادارہ سی جو امام معصوم(ع) تے آپ دے قریبی تے وفادار اصحاب توں تشکیل پاندا سی ۔ [۱۷] امام صادق(ع) نے ـ تقریبا ـ سنہ 132 ہجری قمری وچ عباسیاں دے برسر اقتدار آندے ہی اس ادارے دی بنیاد رکھی۔ تے ایہ سلسلہ سنہ 329ہجری قمری وچ امام زمانہ(عج) دے آخری نائب خاص دی وفات اُتے اختتام پذیر ہويا ایويں ادارہ وکالت منحل ہو گئی۔
وکالت اپنے لغوی مفہوم وچ حتی رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ وی سی ؛ جداں کہ رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ بعض افراد نوں زکٰوۃ جمع کرنے دے لئے مامور کیتا جاندا سی جو بجائے خود اک وکالت اے ؛ یا پھر آنحضرت(ص) مدینہ توں نکلتے وقت کسی شخص نوں وقتی طور اُتے شہر دے سماجی مسائل اُتے غور کرنے دے لئے متعین کیتا کردے سن ۔ ہور، غیبت صغری دے بعد تے غیبت کبری دی پوری تاریخ وچ وی نیابت تے وکالت دا سلسلہ ـ غیر منظم انداز توں تے واحد قیادت دے بغیر غیر ہم آہنگ انداز توں ـ جاری رہیا؛ جس نوں "ولایت فقیہ" تے"نیابت عامہ" دا عنوان دتا جاندا اے۔
اگرچہ وکالت نامی ادارہ سیاسی تے سماجی حالات دے لحاظ توں نشیب و فراز توں گذردا آیا اے تاہم اوہدی سرگرمیاں تاسیس توں اپنے آخری دن تک کدی وی نئيں رکیاں تے ہمیشہ اک طاقتور بازو دی مانند ائمہ(ع) دی خدمت دے سلسلے وچ اپنا کردار ادا کردا رہیا اے۔[۱۸]
ادارہ وکالت دی تشکیل دے اسباب
سودھو- اک طرف توں مکتب اہل بیت(ع) دا فروغ، اسلامی سرزمیناں دی وسعت، شیعہ آبادی دے پھیلاؤ تے بکھراؤ ہور آمد و رفت تے مواصلات وچ دشواری تے دوسری طرف توں اس ـ مختلف النوع سیاسی تے مذہبی خطوط و مکاتب توں بھرپور ـ دور دے شکوک و شبہات دے خاتمے تے تے اعتقادی تے فقہی ضروریات دی تکمیل دے لئے شیعیان اہل بیت(ع) نوں درپیش قابل اعتماد راہنماواں دی ضرورت۔
- وکالت دا ادارہ بنی عباس دے برسر اقتدار آنے دے زمانے وچ تشکیل پایا چنانچہ اس دا [اک] مفہوم ایہ وی ہوسکدا اے کہ بنی عباس دے دور دا گھٹن تے علویاں ـ تے بطور خاص ائمۂ معصومین علیہم السلام تے انہاں دے پیروکاراں ـ دے نال انہاں دا تشدد آمیز رویہ وی اس ادارے دی تشکیل تے بالخصوص اوہدی کمیت تے کیفیت وچ مؤثر رہیا اے ؛ کیونکہ ائمہ(ع) انہاں حالات وچ اپنے پیروکاراں دے نال بآسانی رابطہ برقرار نئيں کرسکدے سن تے انہاں نوں اپنے ہاں نئيں بلا سکدے سن ۔ جے حکومت وقت نوں کسی دے ائمہ(ع) دی خدمت وچ حاضر ہونے یا حتی کسی دے شیعہ ہونے دا سراغ ملدا تو اس شخص جانی یا گھٹ توں گھٹ مالی نقصان دا سامنا کرنا پڑ سکدا سی ؛ جداں کہ حکومت نوں کوئی ایسی اطلاع ملنا ائمہ(ع) دے لئے وی خطرے توں خالی نہ سی ۔ استبدادیت، ظلم و جبر تے ضبط و دباؤ دے اس ماحول وچ وکالت دا جال ـ جو نمایاں علمی تے قابل اعتماد شخصیتاں توں تشکیل پایا سی ـ ائمہ(ع) دے نال براہ راست تعلق نہ ہونے توں پیدا ہونے والے نقصانات دا وڈی حد تک ازالہ کرسکدا سی ۔
- خمس تے ہدایا و نذورات دی تجمیع تے انہاں نوں ائمہ(ع) تک پہنچانا یا ائمہ(ع) دی طرف توں متعینہ امور وچ صرف کرنا ہور ائمہ(ع) دے نام اُتے وقف شدہ املاک دا انتظام و انصرام۔
- عصر غیبت امام زمانہ(عج) دے پیش نظر شیعہ معاشرے وچ ذہنی تے عملی آمادگی دا اہتمام ہور انہاں نوں غیبت کبری توں مانوس و متعارف کرانا۔[۱۹]
نواب اربعہ
سودھو
روایات دے مطابق، امام دوازدہم(عج) غیبت صغری دے دوران اپنے منتخب چار خاص نائبین دے توسط توں اپنے پیروکاراں دی راہنمائی کردے سن تے ایہ خاص نمائندے "سفراء" کہلاندے سن ۔ امام(عج) دے پہلے نائب خاص عثمان بن سعید عَمری، دوسرے انہاں دے بیٹے محمد بن عثمان عَمری، تیسرے حسین بن روح نوبختی تے چوتھے علی بن محمد سمری سن ۔
سفراء دی اصل ذمہ داری، متعینہ فرائض دی انجام دہی توں عبارت سی جو انہاں توں قبل ائمہ(ع) سرانجام دیندے رہے سن، تاکہ انہاں نوں عباسیاں دے دباؤ توں محفوظ رکھن۔ آپ(عج) دے آباء و اجداد مامون دے دور تک اس جبر تے دباؤ نوں برداشت کردے رہے سن ؛ خاص طور اُتے اس لئے وی کہ امامیہ دا عام اعتقاد ایہ سی کہ "بارہويں امام(عج) اوہ نيں جو حکومتاں [تے ستمگراں] نوں [مسلحانہ اقدام دے ذریعے] گرا دین گے "القائم بالأمر لإزالة الدُوَل"[۲۰]
سفراء دی اک ذمہ داری ایہ سی کہ انہاں نوں امام(عج) دا نام تے مسکن نہ صرف دشمناں توں بلکہ شیعیان اہل بیت توں وی خفیہ رکھنا پیندا سی ؛ بااں وجود اک سفیر اُتے لازم آندا سی کہ امام(عج) دا وجود مبارک آپ(عج) دے قابل اعتماد عقیدتمنداں دے لئے ثابت کردوے اس نکتے نوں کلینی دی اک روایت توں واضح کیتا جا سکدا اے:
- "اک دن عبداللہ بن جعفر حمیری نے پہلے سفیر توں پُچھیا: "کیہ آپ نے گیارہویں امام دے جانشین نوں دیکھیا اے ؟" امام دے سفیر نے تصدیق وچ جواب دتا تے کہیا کہ انھاں نے آنجناب نوں دیکھیا اے، لیکن ایہ وی کہیا کہ "لوگاں نوں آپ(عج) دا نام پوچھنے توں منع کیتا گیا اے کیونکہ جے حکومت وقت اُتے آپ(عج) دا نام منکشف ہوجائے تو یقینی طور اُتے آپ(عج) دی گرفتاری دی کوشش کرے گی"۔[۲۱]
اس طرح سفیر اول نے خلیفہ معتمد نوں اس فکر وچ مبتلا کردتا سی کہ گویا امام یازدہم جانشین دا تعین کيتے بغیر دنیا توں رخصت ہوئے نيں۔[۲۲]جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص140۔</ref>
سفراء وی اس ہدف دی حصول دے درپے سن کہ امام عسکری(ع) دے فرزند دی امامت نوں ثابت کرکے امامیہ نوں ہور شاخاں وچ منشعب ہونے توں بچا دتیاں اس ہدف تک پہنچنے دے لئے اوہ انہاں احادیث دا حوالہ دیندے سن جنہاں توں بارہ ائمہ(ع) دے مجموعے دا اثبات ہُندا اے تے ثابت ہُندا اے کہ بارہويں امام(عج) غائب ہونگے۔ کلینی نے اس روایت دا مکمل متن نقل کیتا اے جس نوں غیبت صغری دے دوران دلیل دے طور اُتے پیش کیتا جاندا سی ۔[۲۳]
غیبت صغری دا دور
سودھوعلمائے شیعہ دے اجماع دے مطابق، حضرت مہدی(عج) دے چوتھے نائب علی بن محمد سمری دی رحلت دے بعد، نیابت خاصہ تے وکالت خاصہ دا باب بند ہوگیا تے ظہور تک شیعہ دے درمیان آپ(عج) دا کوئی نائب خاص نہ ہوئے گا۔ ایويں علی بن محمد سمری دی وفات دے نال غیبت صغری ـ جو 70 سال دے عرصے تک جاری رہی سی ـ اختتام پذیر ہوئی تے غیبت کبری دا آغاز ہويا۔
نظریۂ ولایت فقیہ دے مطابق، شیعیان اہل بیت نوں غیبت کبری دے دوران اپنے دینی مسائل حل کرنے دے لئے امام زمانہ(عج) دے وکلیائے عام یعنی جامع الشرائط فقہاء توں رجوع کرنا پیندا اے۔ فقہاء دے لئے متعینہ شرطاں وچوں بعض کچھ ایويں نيں: "استنباط احکم دی قوت رکھنا، تقوی تے ہوی و ہوس تے دنیاوی وابستگیاں توں دور رہنا"۔[۲۴]
متعلقہ مآخذ
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ابن شہر آشوب، مناقب، ج3، ص533۔
- ↑ طبری، دلائل الامامہ، ص223۔
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ص79۔
- ↑ الاشعري القمي، مقالات والفرق، ص102۔
- ↑ کلینی، کلینی، ج1، ص28 و 29۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص330 – 333۔
- ↑ مفید، الارشاد، ص90- 389۔
- ↑ صدوق، کمال الدین، ص435۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص1- 330۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص148 و 152۔
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ص9- 88۔
- ↑ الاشعري القمي، مقالات والفرق، ص103۔
- ↑ جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص123۔
- ↑ صدوق، کمال الدین، ص 435۔
- ↑ طوسی، الغییہ، ص148 و 152۔
- ↑ جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص135۔
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ص8۔
- ↑ دشتی، فرهنگ جهاد، ص102۔
- ↑ دشتی، فرہنگ جہاد، ص102۔
- ↑ طوسی، الغیبه، ص56 و 109۔
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج2، ص541۔
- ↑ کلینی، کافی، ج1 ص330۔
- ↑ کلینی، کافی، ج1، ص355-525۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج2، ص88 ۔
مآخذ
سودھو- جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم السلام، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، 1382هجری شمسی۔
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، مترجم:آیت اللهی، محمد تقی، ناشر: امیر کبیر، تهران، 1385هجری شمسی۔
- طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، محقق: قسم الدراست الاسلامیة موسسة البعثة، ناشر: بعثت، قم۔
- شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، مؤسسه انتشارات علامه، قم، 1379هجری قمری۔
- دشتی، محمد، فرهنگ جهاد، «نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه علیهم السلام»، شماره 40، تابستان 1384هجری شمسی۔
- الاشعري القمي، سعد بن عبدالله ، المقالات و الفرق۔
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار۔
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی۔
- شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه آیت الله کمرهای، قم اسوه، 1375هجری شمسی۔
- نوبختي، حسن بن موسي، فرق الشيعة و سعد بن عبد الله قمي؛ تحقیق: عبد المنعم الحفني، موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت(ع)۔
- الصدوق، محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمى، كمال الدين وتمام النعمة، تصحیح: على اكبر الغفاري، مؤسسة النشر الاسلامي (التابعة) لجامعة المدرسين بقم المشرفة (ايران)، 1405هجری قمری - 1363هجری شمسی.
- طوسی، الغیبه۔
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد۔
- مجلسی، بحار الانوار۔