دجال
دجال یا مسیح دجال مسلماناں دے نزدیک اس شخص دا لقب اے جو قیامت دیاں وڈی علامتاں وچوں اک ہور قرب قیامت یعنی آخری زمانہ وچ ظاہر ہوئے گا۔ امام رازی لکھدے نيں:
" وأمّا المسيح الدجّال فإنّما سُمّي مسيحاً لأحد وجهين أولهما : لأنّه ممسوح العين اليمنى، وثانيهما : لأنّه يمسح الأرض أي يقطعها في زمن قصير لهذا قيل له: دجّال لضربه في الأرض وقطعه أكثر نواحيها، وقيل سُمّي دجّالاً من قوله : دَجَلَ الرجلُ إذا مَوَّه ولبَّس "[۱]
تعارف
سودھودجال قوم یہود توں ہوئے گا۔[۲] ہر نبی نے اس دے فتنہ توں اپنی اپنی (قوماں) امتاں نوں ڈرایا اے مگر حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہِ وسلم نے اس دے فتنہ نوں انتہائی وضاحت توں بیان فرمانے دے نال نال بہت ساریاں نشانیاں تے اس توں بچاؤ دے طریقے اپنی امت نوں سمجھیا دتے نيں۔ احادیث نبویہ وچ "دجال" دا کوئی اصلی ناں نئيں آیا، اسلامی اصطلاح وچ اس دا لقب "دجال" اے تے ایہ لفظ اس دی پہچان تے علامت بن گیا اے۔ اس دا فتنہ بہت سخت ہوئے گا چنانچہ رسول پاک ؐ نے فرمایا! آدم دی تخلیق توں لے کے قیامت قائم ہونے تک کوئی وی فتنہ دجال دے فتنہ توں ودھ کے نئيں اے۔[۳]
دجال لفظ دا مادہ
سودھودجال لفظ دا اصل مادہ د، ج، ل۔ دجال دا لفظ اس مادے توں فعال دے وزن اُتے مبالغہ دا صیغہ اے۔ دجل دا معنی اے ڈھانپ لینا ،لپیٹ لینا۔ دجال اس لئی کہیا گیا کیونجے اس نے حق نوں باطل توں ڈھانپ دتا اے یا اس لئی کہ اس نے اپنے جھوٹھ، ملمع سازی تے فریب کاری دے ذریعے اپنے کفر نوں لوکاں توں چھپا لیا اے۔ اک قول ایہ اے کہ اوہ اپنی فوجاں توں زمین کوڈھانپ لے گا اس لئی اسنوں دجا ل کہیا گیا اے اس لقب وچ اس گل کيتی طرف اشارہ اے کہ (دجال اکبر بہت وڈے فتنےآں والا اے ) اوہ انہاں فتنےآں دے ذریعے اپنے کفر نوں ملمع سازی کینال پیش کریگا تے اللہ دے بندےآں نوں شکوک و شبہات وچ ڈال دیگا ہور ایہ کہ اس دا فتنہ عالمی فتنہ ہوئے گا۔
"دجال" عربی زبان وچ جعل ساز، ملمع ساز تے فریب کار نوں وی کہندے نيں۔ "دجل" کسی نقلی چیز اُتے سونے دا پانی چڑھانے نوں کہندے نيں۔ دجال دا ایہ ناں اس لئی رکھیا گیا اے کہ جھوٹھ تے فریب اس دی شخصیت دا نمایاں ترین وصف ہوئے گا۔ اس دے ہر فعل اُتے دھوکھا دہی تے غلط بیانی دا سایہ ہوئے گا۔ کوئی چیز، کوئی عمل، کوئی قول، اس شیطانی عادت دے اثرات توں خالی نہ ہوئے گا۔
تن عالمی مذاہب
سودھودنیا وچ موجود تن وڈے آسمانی مذاہب (اسلام، یہودیت، مسیحیت) دے مننے والے جو دنیا دی غالب اکثریت وی نيں ،اک ہستی دا انتظار کر رہے نيں جو آخری زمانہ وچ ظاہر ہوئے گی تے انسانیت دے لئی نجات دہندہ تے مسیحا ثابت ہوئے گی۔ ہر آسمانی دین وچ اس مسیح موعود دا وعدہ کيتا گیا اے۔
ناواں دی انہاں وجوہات وچ کوئی تضاد ننيں۔ اس قسم دے تمام فضائل ہی انہاں وچ جمع سن لہٰذا ایہ تمام وجوہات اپنی جگہ درست نيں تے دجال دا خروج حتمی اے۔
حدیث شریف
عن جابر بن عبد الله قال: قال رسول الله صلى الله علیہ و آلہ و سلم: "من کذب بالدجال فقد کفر، ومن کذب بالمهدی فقد کفر" ۔[۴] ترجمہ: جس نے دجال دے وجود تے خروج نوں جھٹلایا وه کافر اے تے جس نے مہدی (عج) نوں جھٹلایا اوہ کافر اے ۔
مسیح الدجال
سودھو"دجال" نوں احادیث وچ مسیح الدجال وی کہیا گیا اے۔[۵] دجال اکبر دا ناں مسیح کیوں رکھیا گیا؟ بوہت سارے اقوال وچوں سب توں زیادہ واضح قول ایہ کہ:
- دجال نوں مسیح کہنے دی وجہ ایہ کہ اس دی اک اکھ تے ابرو نئيں اے۔
- بے شک دجال بالکل بند اکھ والا ہوئے گا اس اُتے اک موٹی پُھلی ہوئے گی۔[۶][۷]
دجال دے جھوٹھے ہونے دی علامات
سودھو- اوہ اکھاں توں نظر آ رہیا ہوئے گا(حالاں کہ تسيں اپنے رب نوں مرنے توں پہلے نئيں دیکھ سکدے)۔
- اوہ کانا ہوئے گا حالانکہ تواڈا رب کانا نئيں ہوئے گا۔
- اس دی دونے اکھاں دے درمیان "کافر"جو ہر مومن پڑھ لے گا، خواہ اوہ لکھنا پڑھنا جاندا ہوئے یا نہ جاندا ہوئے۔[۸][۹]
دجال دا شخصی خاکہ
سودھورسول مقبولؐ نے خواب وچ دیکھیا کہ اوہ خانہ کعبہ دا طواف کر رہے نيں کہ اس دوران انہاں نوں دجال دکھایا گیا۔ آپؐ نے فرمایا :
” | وہ بھاری بھرکم جسم، سرخ رنگت، گھنگھریالے بال تے اک اکھ توں نابینا اے۔ اس دی اکھ لٹکے ہوئے انگور دے دانے ورگی اے۔[۱۰] | “ |
ظہور دجال
سودھووہ شام تے عراق دے درمیان اک راستہ اُتے نمودار ہوئے گا۔[۸] اُتے احادیث دی روشنی وچ کِسے خاص جگہ نوں دجال دے ظہور دے لئی مختص نئيں کيتا گیا، جداں ماہ رمضان دی شب قدر دی رات دا خاص تعین نئيں کيتا گیا۔
دجال دا برپا کردہ فساد
سودھودجال اپنے ظہور دے بعد ہر طرف فتنہ و فساد برپا کریگا۔[۱۱]اس دے برپا کردہ فساد دی شدت دا اندازہ حدیث دی روشنی وچ واضح ہُندا اے:
” | پس مسلمان شام دے جبل دخان دی طرف بھج جاواں گے تے دجال اوتھے آکے انہاں دا محاصرہ کرلے گا۔ ایہ محاصرہ بہت سخت ہوئے گا تے انہاں نوں بہت سخت مشقت وچ ڈال دے گا۔ فیر فجر دے وقت عیسیٰ ابن مریم نازل ہونگے۔ اوہ مسلماناں توں کدرے گے : “اس خبیث کذاب دی طرف نکلنے توں تواڈے لئی کيتا چیز مانع اے ؟ مسلمان کدرے گے کہ ایہ شخص جنہاں اے لہٰذا اس دا مقابلہ مشکل اے ۔“[۱۲] | “ |
شارحین حدیث دا فرمنیا اے کہ دجال دی شعبدہ بازی مسمریزم وغیرہ نوں دیکھ کے شاید بعض مسلماناں نوں اس دے جنہاں ہونے دا گمان ہوئے یا ممکن اے مسلمان ایہ گل بطورِ تشبیہ دے کدرے کہ اس دی حرکدیاں تے ایذا رسانیاں جنات دی طرح نيں۔
وہ لوک جو اس انتظار وچ نيں کہ گدھے دے نال جکڑا ہويا دجال اک جزیرے توں نکلے گا ،اس طرح کہ گدھے اُتے سوار ہوئے گا تے مخلوق اس دے پِچھے چلے گی، تاں مینوں افسوس کہ اوہ کدی دجال نوں دیکھ نہ سکن گے تے قیامت نوں جدوں دجال نوں دیکھو گے تاں کدرے گے کہ یا للعجب! اسنوں تاں اساں اپنی اکھاں توں دیکھیا سی مگر اسنوں سمجھے نہ سن، مگر افسوس کہ اس وقت کچھ نہ ہوئے سکے گا۔ دجال نکلیا ور زمین دا چکر لگیا کر ختم وی کر چکااور زمین اُتے اپنے خلیفے چھڈ گیا تے دنیا نوں حالے تک خبر وی نئيں اے۔ اج دنیا وچ سوائے چند گمنام بندےآں دے تمام ابنائے آدم دجال دے بندے نيں۔ خدا توں بیزار، خدائی دین توں بیزار، خدائی تعلیم توں بیزار، یاد رکھیئے! دجال نوں بے پناہ قوت حاصل اے کہ آدمی نوں مار وی سکدا اے زندہ وی کر سکدا اے، جو وی اس دے سامنے سر اٹھاندا اے اسنوں مار دیندا اے تے فیر جلیا کے دنیا نوں دکھاتاہے تے دیکھنے والےآں دا اعتقاد اس وچ ہوئے جاتاہے جو لوک جدید ف رہاد دی بے پناہ قوتاں توں ناآگاہ نيں اوہ بے شک اندھے نيں اوہ کدی دجال نوں دیکھ نہ سکن گے۔ اوہ اپنے اندھے دماغ نوں نچوڑ نچوڑ کر دیکھو گے حتیٰ کہ درد سر وچ مبتلا ہوئے جاواں گے۔ اوہ سمجھ نہ سکن گے۔ شبِ قدر ہر سال اک دفعہ آندی اے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا واقعہ معراج وی ہر سال دہرایا جاندا اے مگر کِنے لوک نيں جنہاں نے شب قدر نوں دیکھیا اے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نبی آخر الزمان نيں، جنہاں دی بشارت انجیل نے دتی اے۔ حضرت عیسٰی علیہ السلام دنیا وچ آئے تے اس دنیا وچ اپنا کم سر انجام کرکے چلے گئے مگر نصاری حالے تک انتظار وچ بیٹھے نيں کہ نبی آخر الزمان حالے پیدا ہوئے گا تے آپ جے دنیا دے اک سرے توں ڈھونڈھنا شروع ہوئے جاواں تے گننا شروع ہوئے جاواں، تاں دنیا دے اک سرے توں دوسرے سرے تک آپ تھک کے ہار جاواں گے مگر آپ نوں صاحب ایمان بمشکل ملے گا۔ صاحب ایمان دی ایہ علامت اے کہ اوہ اس دجالیت دے بھنور وچ گرفتار نہ ہوئے جس دا بدن اس دنیا وچ ہوئے تے جس دا دل عالمِ عقبی وچ ہو، جسنوں موت یاد ہوئے تے جو دنیاوی ضروریات نوں محض زندگی گزارنے دے لئی حاصل کردا ہوئے تے جو اللہ اُتے توکل رکھدا ہوئے۔ آپ پنڈ وچ رہندے نيں تاں پنڈ وچ نظر دوڑایئے، کوئی صاحبِ ایمان بمشکل ملے گا، جے آپ شہر وچ نيں تاں شہر وچ ڈھونڈھیئے۔ جے آپ چین وچ نيں، جاپان وچ نيں، عرب وچ نيں، ہند وچ نيں، پاکستان وچ نيں، ایشیا وچ نيں، یورپ وچ ، امریکا وچ ، افریقہ وچ نيں، آسٹریلیا وچ ، نیوزی لینڈ وچ نيں یا کسی دوسری غیر معروف بستی وچ نيں، آپ نوں صاحب ایمان بمشکل نظر آئے گا، سب دنیا سارا جہان دجال دے فتنے وچ مبتلا اے۔ ساری کائنات ايسے بھنور وچ گرفتار اے، جس دل نوں کھول دے دیکھو ،اسی آزار وچ مبتلا اے۔ جس سر نوں غور توں دیکھو ايسے دشت وچ سرگرداں اے ،جس اکھ نوں دیکھو، ايسے فکر وچ حیران اے، کوئی نئيں، جسنوں لمحہ بھر تسکین آئی ہو، کوئی نئيں، جس نے کدی موت نوں یاد کيتا ہو، کوئی نئيں، جس نے کدی انسان دے انجام پہ غور کيتا ہو، ٹائی نئيں، کوٹ نئيں، پتلون نئيں، بینک بیلنس نئيں، ایہی آوازاں نيں جو کان وچ آندیاں نيں، ایہی گلاں نيں جو ہر سو ہر جا نظر آندیاں نيں، مسجداں ویران نيں، سینما آباد نيں، قبر بھولی ہوئی اے ،موت بھولی ہوئی اے، خدا یاد نئيں، کوئی دل عشقِ خدا، عشقِ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وچ یا د نئيں، ہائے اللہ دے اوہ پیارے بندے، اس دی دنیا وچ اوہ بے چارے بندے، اوہ فقیر، اوہ عباد، اوہ ولی ،وہ درویش ،وہ امین ،وہ خدا دوست، خدا پرست، اوہ دانش مند، اوہ دن دنیا وچ ،اور راتاں مسجدےآں وچ بسر کرنے والے نجیب، اج ناپید نيں، اوہ مراقبے، اوہ شب زندہ داریاں، اوہ بے قراریاں، اوہ نالہ ہائے نیم شبی، اوہ فغاناں ،وہ نالے اوہ سجود، اوہ خدا ترسیاں، اوہ کتھے نيں، اوہ کیہ ہوئیاں۔ اوہ کتھے گئياں، ابنِ آدم توں اوہ دولت چھن گئی۔ ہائے افسوس، اوہ چاندنی رات نوں قبرستاناں وچ خموش بیٹھنے والے بندے، اوہ اندھیری رات وچ گوشہء مسجد وچ بیٹھ کر خدا یاد کرنے والے بندے کتھے گئے۔ آسمان حیران اکھاں توں زمین نوں دیکھدا اے۔ کہ ہوئے کيتا گیا اے۔ خاک مسکین آسمان دی طرف دیکھدی اے کہ ہوئے کيتا گیا اے۔ فرشتے خاموش نيں کہ خدایا ہوکیا گیا اے۔ نبیﷺ ٓآزردہ نيں کہ یا رب ہوئے کيتا گیا اے۔ ذاتِ باری آشفتہ و غضبناک اے کہ اے ناشکرے انسان! اے خاک دے پتلے! اساں توانوں زمین تے آسماناں وچ ممتاز کيتا۔ اساں توانوں حیوانات توں جنات توں ملائکہ توں ممتاز کيتا۔ اساں توانوں ساری کائنات توں ممتاز کيتا۔ تیرے لئی اساں ابلیس نوں مردود کيتا۔ تیرے لئی اساں اسنوں اپنی بارگاہ توں راندہ درگاہ کيتا۔ تیرے اگے اساں فرشتےآں نوں سجدہ کروایا۔ اج تاں ايسے ابلیس دے بہکاوے وچ آ کے اسيں توں غداری کرتااے۔ اج تاں ايسے ابلیس دا مرید اے۔ اوہی ابلیس تیرا معبود اے۔ اج تاں اسيں توں سرکشی کرتااے۔ اے ناشکرے انسان! اسيں تینوں اس سرکشی دی سزا دین گے۔ ایہی دنیا جس توں تینوں بہت محبت اے۔ تینوں اس وچ خوار کرن گے تے آخرت وی ساڈے ہتھ وچ اے۔ اے کاہِ جؤ وچ پڑنے والے گدھے! تینوں تے تیرے شیطاناں نوں سرنگاں لٹکاواں گے تے تینوں کدرے گے کہ بلا ہن انہاں شیطاناں کو! اپنی مدد دے لئی بلاؤ تے اپنی سرکشی دا مزا چکھو، اج بلیس خوش اے کہ اپنے مقصد نوں پہنچ گیا ،جس آدم دے سبب اسنوں جنت توں کڈیا گیا۔ اس توں جنت کھو لی گئی۔ اج ايسے آدم دی اولاد نوں ايسے خدا توں باغی کر دتا۔ جس نے ايسے آدم دے لئی ابلیس نوں جنت توں کڈیا سی۔ راندہ بارگاہ کر دتا سی۔ اج دنیا وچ تعلیم بہت اے مگر عقل ناں نوں نئيں، اج دنیا وچ زرو اناج بہت اے مگر کوئی سیر نئيں ہُندا۔ اج خوشیاں دے سامان بہت نيں مگر خوشی ناپید اے۔
دجال دی دعوت
سودھودجال اپنے آپ نوں سب توں پہلے نبی کہے گا، فیر خدائی دا دعویٰ کریگا۔ اپنے پیدا کردہ زبردست شکوک و شبہات وچ انسانیت نوں پھانستا چلا جائے گا۔ اپنے آپکو دجال نئيں بلکہ خدا کہے گا۔
نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:
” | جو دجال دی خبر سن لے اوہ اس توں دور رہے۔ اللہ دی قسم! آدمی اپنے آپ نوں مومن سمجھ کر اس دے پاس آئے گا تے فیر اسکے پیدا کردہ شبہات وچ اس دی پیروی کريں گا۔[۱۳] | “ |
دجال اکیلا نئيں ہوئے گا بلکہ اس دے نال اس دے ساتھی وی ہون گے۔ یعنی ایہ اک عالم گیر فتنہ ہوئے گا۔
نبی اکرمؐ دا رشاد اے:
” | دجال دے پیروکاراں دی اکثریت یہودی تے عورتاں ہاں گی۔[۱۴] | “ |
” | دجال دے نال اصفہان دے ستر ہزار یہودی ہون گے جو ایرانی چادراں اوڑھے ہوئے ہونگے۔[۱۵] | “ |
یہود دے ہاں اس مسیح نوں آل داؤد وچوں منیا جاندا اے۔ حقیقتاً یہودی جس مسیح دا انتظار کر رہے نيں اوہ اوہی دجال ہوئے گا۔
دجال دی طاقت
سودھواللہ رب العزت نے دجال نوں غیر معمولی صلاحیتاں توں نوازیا ہويا ہوئے گا اُتے اوہ اس دا استعمال برائی تے شر پھیلانے وچ کريں گا۔ دجال دی طاقتاں دا اندازہ ذیل وچ موجود احادیث توں ملدا اے۔
- اس دے پاس اگ تے پانی ہون گے۔ (جو) اگ (نظر آئے گی وہ) ٹھندا پانی ہوئے گا تے (جو) پانی (نظر آئے گا وہ) اگ (ہوئے گی)[۱۶]
- اس (دجال) دے پاس روٹیاں دا پہاڑ تے پانی دا دریا ہوئے گا (مطلب ایہ کہ اس دے پاس پانی تے غذا وافر مقدار وچ ہون گے)۔نبیؐ نے فرمایا انہاں گلاں دے لئی اوہ نہایت حقیر اے لیکن اللہ اسنوں اس دی اجازت دے گا (تاکہ لوکاں نوں آزمایا جاسکے کہ اوہ اللہ اُتے یقین رکھدے نيں یا دجال پر)۔[۱۷][۱۸]
- تے فیر دجال اپنے نال اک دریا تے اگ لے کے آئے گا۔ جو اس دی اگ وچ پئے گا، اسنوں یقناً اس دا صلہ ملے گا تے اس دا بجھ کم کر دتا جائے گا۔ لیکن جو اس دے دریا وچ اترے گا، اس دا بجھ برقرار رہے گا تے اس دا صلہ اس توں کھو لیا جائے گا۔[۱۹]
- اساں پُچھیا: " یا رسول اللہ ! اوہ اس زمین اُتے کِنّی تیزی توں چلے گا؟" آپؐ نے فرمایا: "جس طرح ہويا بادلاں نوں اڑا لے جاندی اے۔"[۲۰][۲۱]
- اوہ (دجال) اک گدھے اُتے سوار ہوئے گا۔ اس (گدھے) دے کاناں دے درمیان چالیس ہتھاں دا فاصلہ ہوئے گا۔[۲۲]
- اللہ تعالیٰ اس دے نال شیاطین کوبھیجے گاجو لوکاں دے نال گلاں کرن گے۔[۲۳]
- اوہ اک بدّو توں کہے گا۔ جے ميں تواڈے باپ تے ماں نوں تواڈے لئی دوبارہ زندہ کراں تاں تسيں کيتا کروگے؟ کیہ تسيں شہادت دو گے کہ وچ تواڈا خدا ہون۔ بدّو کہے گا: ہاں! چنانچہ دو شیاطین اس بدّو دے ماں تے باپ دے روپ وچ اس دے سامنے آجاواں گے تے کدرے گے: ساڈے بیٹے اس دا حکم مانو ایہ تواڈا خدا اے۔[۲۴]
- الدجال آئے گا لیکن اس دے لئی مدینہ وچ داخل ہونا ممنوع ہوئے گا۔ اوہ مدینہ دے مضافات وچ کِسے بنجر (سیم زدہ) علاقے وچ خیمہ زن ہوئے گا۔ اس دن بہترین آدمی یا بہترین لوکاں وچوں اک اس دے پاس آئے گا تے کہے گا: وچ تصدیق کردا ہاں تسيں اوہی دجال ہوئے جس دا حلیہ سانوں اللہ دے نبیؐ نے دسیا سی۔ الدجال لوکاں توں کہے گا : جے ميں اسنوں قتل کرداں تے فیر زندہ کرداں تاں کيتا توانوں میرے دعویٰ وچ کوئی شبہ رہے گا؟ اوہ کدرے گے نئيں! فیر الدجال اسنوں قتل کر دے گا تے فیر اسنوں دوبارہ زندہ کر دے گا۔ اوہ آدمی کہے گا ہن وچ تواڈی حقیقت نوں پہلے توں زیادہ بہتر جان گیا ہون۔ الدجال کہے گا: وچ اسنوں قتل کرنا چاہندا ہاں لیکن ایسا نئيں ہوسکدا۔[۲۵]
درج بالا احادیث دی روشنی وچ
- اس دا قبضہ تمام زندگی بخش وسائل مثلاً پانی، اگ تے غذا اُتے ہوئے گا۔
- اس دے پاس بے تحاشہ دولت تے زمین دے خزانے ہونے۔
- اس دی دسترس تمام قدرتی وسائل اُتے ہوئے گی مثلاً "بارش، فصلاں، قحط تے خشک سالی وغیرہ"۔
- اوہ زمین اُتے اس طرح چلے گا جداں ہويا بادلاں نوں اڑا لے جاندی اے۔ اس دے گدھے (سواری) دے کاناں دے درمیان 40 ہتھ دا فاصلہ ہوئے گا۔
- اوہ اک نقلی جنت تے دوزخ اپنے نال لیائے گا۔
- اس دی اعانت و مدد شیاطین کرن گے۔ اوہ مردہ لوکاں دی شکل وچ وی ظاہر ہون گے تے لوکاں توں گفتگو کرن گے۔
- اوہ زندگی تے موت پہ (ظاہری طور پر) قدرت رکھے گا۔
- زندگی تے موت اُتے اس دا اختیار محدود ہوئے گا کیونجے اوہ اس مومن نوں دوبارہ نئيں مار سکے گا۔
دجال دا قیام
سودھو"دجال کتھے اے ؟" ایہ گل دلچسپی توں خالی نئيں کہ خود ايسے حدیث شریف وچ جس وچ دجال دے موجودہ مقام دا تذکرہ اے، ذکر اے کہ آپؐ دی پیش گوئی دی تصدیق آپؐ دی حیات مبارکہ وچ ہوئے گئی سی جس اُتے آپ نے خوشی و مسرت دا اظہار فرمایا:
” | "جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نماز پڑھ چکے تاں اوہ ممبر اُتے تشریف فرما ہوئے تے مسکراندے ہوئے فرمایا: "تمام لوک اپنی اپنی جگہ بیٹھے رنيں۔ فیر فرمایا: جاندے ہوئے ميں نے توانوں کیوں جمع کيتا؟" لوکاں نے کہیا:" اللہ تے اس دا رسول بہتر جاندے نيں۔" آپؐ نے فرمایا: "اللہ دی قسم! ميں نے توانوں نہ تاں کسی چیز دا شوق دلانے دے لئی جمع کيتا اے تے نہ کسی چیز توں ڈرانے دھمکانے دے لئی اکٹھا کيتا اے، بلکہ ميں نے توانوں ایہ دسنے دے لئی جمع کيتا اے تمیم داری پہلے عیسائی سی۔ اوہ آیا۔ اس نے بیعت کيتی تے اسلام وچ داخل ہوگیا۔ اس نے مینوں ایسا واقعہ سنایا جو انہاں گلاں نال تعلق رکھدا اے جو وچ توانوں دجال دے بارے وچ دسیا کردا ہون۔
اس نے مینوں دسیا کہ اوہ لخم تے جذام قبیلہ دے تیس آدمیاں دے ہمراہ اک بحری جہاز وچ سمندر دے سفر اُتے روانہ ہويا۔ سمندر دی لہراں مہینہ بھر انہاں نوں ادھر اّدھر دھکیلدی رہیاں ایتھے تک اوہ اک جزیرے وچ پہنچ گئے۔ اس وقت سورج غروب ہورہیا سی۔ اوہ اک چھوٹی کشتی وچ بیٹھ کر جزیرے وچ داخل ہوئے۔ جدوں اوہ جزیرے وچ داخل ہوئے تاں انہاں نوں اک جانور ملیا جس دے جسم اُتے بہت بال سن ۔ بالاں دی کثرت دی وجہ توں انہاں نوں اس دے اگے پِچھے کچھ پتا نہ چل رہیا سی۔ انہاں نے کہیا: تیرا ستیاناس ہوئے تاں کيتا چیز اے ؟ اس نے کہیا کہ وچ جساسہ ہون۔ انہاں نے پُچھیا: "یہ جساسہ کيتا چیز اے ؟" اس نے کہیا: "اے لوگو! خانقاہ وچ موجود اس آدمی دی طرف جاؤ اوہ تواڈی خبراں سننے دا وڈے تجسس توں انتظار کررہیا اے۔" بیان کرنے والا دسدا اے جدوں اس نے آدمی دا اسيں توں ذکر کيتا تاں سانوں خوف لاحق ہويا کہ ایہ جانور شیطان نہ ہوئے۔ فیر اسيں تیزی توں چلے تے خانقاہ وچ داخل ہوگئے۔ اوتھے اساں بھاری بھرکم قدکاٹھیا دا اک آدمی دیکھیا جس دے گھٹناں توں ٹخناں تک بنھی اک لوہے دی زنجیر سی تے اس دے ہتھ اس دی گردن دے نال بندھے سن ۔ اساں پُچھیا "تیرا ستیا ناس ہوئے تاں کيتا چیز اے ؟" اس نے کہیا: "میرا پتا توانوں جلد چل جائے گا۔ ایہ دسو کہ تسيں کون ہو؟" اساں کہیا کہ اسيں عرب توں آئے نيں۔ اسيں جہاز وچ سوار ہوئے۔ سمندر وچ طوفان آگیا۔ مہینہ بھر لہراں سانوں دھکیلدی رنيں۔ ایتھے تک کہ اس جزیرے دے کنارے لے آئیاں ۔ اسيں کشتی وچ بیٹھ کر جزیرے وچ داخل ہوئے۔ ایتھے سانوں اک جانور ملیا جس دے بدن اُتے بہت بال سن ۔ بالاں دی کثرت دی وجہ توں اسطکے اگے پِچھے دا کچھ پتا نئيں چل رہیا سی۔ اساں اس توں پُچھیا: "تیرا ستیاناس ہو، تاں کيتا چیز اے ؟" اس نے کہیا: "ميں جساسہ ہون۔" اساں پُچھیا: "یہ جساسہ کيتا چیز اے ؟" اس نے کہ: "خانقاہ وچ موجود اس آدمی دی طرف جاؤ اوہ تواڈی خبراں سننے دا بہت شوق توں انتظار کررہیا اے۔ اسيں تیزی توں تواڈی طرف آئے نيں۔ اس ڈر توں کہ کدرے ایہ شیطان نہ ہوئے۔" اس نے کہیا: "مینوں بیسان دے نخلستان دا حال دسو۔" اساں کہیا: اس نخلستان دے بارے وچ کیہڑی گل پوچھنا چاہندے ہو؟ اس نے کہیا: "ميں جاننا چاہتاہاں کہ کیہ اس دے درختاں اُتے پھل آندے نيں یا نئيں؟" اساں کہیا: "ہاں آندے نيں!" اس نے کہیا: "وہ زمانہ نیڑے اے جدوں انہاں درختاں اُتے پھل نئيں آئیاں گے" اس نے پُچھیا: "مینوں طبریہ دی جھیل دے باے وچ دسو۔" اساں پُچھیا: "اس دی کیہڑی گل جاننا چاہندے ہو؟" اس نے کہیا: "کہیا اس وچ پانی اے ؟" اساں کہیا: "ہاں! اس وچ بہت پانی اے۔" وہ بولا: "اس دا پانی بہت جلد ختم ہوجائے گا۔" فیر اس نے کہیا: "مینوں زغر دے چشمہ دے بارے وچ دسو۔" اساں پُچھیا: "کیہڑی گل معلوم کرنا چاہندے ہو؟" زنجیر وچ جکڑے آدمی نے کہیا: "کیا چشمہ وچ پانی اے تے لوک اس پانی توں کھیتاں نوں سیراب کردے نيں؟" اساں کہیا: "اس وچ بہت پانی تے شہر دے رہنے والے اس توں کھیتاں دی آبیاری کردے نيں۔" فیر اس نے پُچھیا: "مینوں نبی الامیین صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم دے بارے وچ دسو۔ اس نے کیہ کيتا اے ؟" اساں کہیا : "وہ مکہ توں نکل کے یثرب(مدینہ) وچ آگئے نيں۔" اس نے پُچھیا: "کیا عرباں نے اس دے نال جنگ کيتی؟" اساں کہیا: " ہاں!" اس نے پُچھیا : "اس نے انہاں دے نال کیہ کيتا؟" اساں دسیا کہ اوہ اردگرد دے عرباں اُتے غالب آچکے نيں تے انہاں نے انہاں دی اطاعت قبول کرلئی اے۔ اس اُتے اس نے کہیا: "کیا واقعی ایسا ہوچکيا اے ؟" اساں کہیا: "ہاں!" اس اُتے اس نے کہیا: "ان دے لئی ایہی بہتر اے کہ اوہ اس دی اطاعت قبول کرلاں۔ ہن وچ توانوں اپنے بارے وچ بتاتاہون۔ وچ دجال ہون۔ مینوں عنقریب خروج دی اجازت مل جائے گی"[۲۶] |
“ |
یہ واقعہ سنانے دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے عصا (لاٹھی) منبر اُتے مار دے فرمایا:
” | یہ اے طیبہ۔ایہ اے طیبہ(یعنی مدینہ منورہ)" فیر آپؐ نے فرمایا : "ميں تسيں نوں ایہی دسیا کردا سی۔ جان لو کہ دجال شام دے سمندر (بحیرہ روم) وچ اے یا یمن دے سمندر (بحر عرب) وچ اے۔ نئيں! اوہ مشرق وچ اے ! مشرق وچ ! تے اللہ دے نبیؐ نے اپنے ہتھ توں مشرق دی طرف اشارہ کيتا۔[۲۷] | “ |
احتیاطی تدابیر
سودھواپنی امت نوں نبی آخرزماںؐ نے فتنہ دجال توں بچنے دی احتیاطی تدابیر سکھلائی نيں۔
حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ نبی کریمؐ نے فرمایا:
” | فتنےآں دے درمیان سب توں زیادہ خوش نصیب اوہ ہوئے گا جو چھپا رہے تے پاک و صاف رہے۔ جے سامنے آئے تاں کوئی اسنوں پہچان نہ سکے تے جے سامنے نہ ہوتو کوئی اس دا حال احوال نہ پُچھے۔ تے لوکاں وچ سب زیادہ بدنصیب اوہ خطیب ہوئے گا جو بلند آواز توں فصیح و بلیغ خطبہ دے گا۔ تے اوہ سوار ہوئے گا جو سواری نوں تیز دوڑنے اُتے مجبور کريں گا۔ انہاں فتنےآں دے شر توں اوہی نجات پائے گا جو سمندر وچ ڈوبنے والے دی طرح خلوص توں دعا منگے گا۔[۲۸] | “ |
حضرت ابوسعید خدری دی روایت اے:
” | اک وقت آئے گا مسلمان دا بہترین مال اوہ بھیڑ بکریاں ہاں گی جنہاں نوں لے کے اوہ پہاڑ دی چوٹی تے بارش دے تھاںواں اُتے چلا جائے گا تاکہ اوہ اپنے دین نوں لے کے فتنےآں توں بھج جائے۔[۲۹] | “ |
اس حدیث دی تشریح کردے ہوئے علامہ ابن حجر نے اپنی مشہور تصنیف "فتح الباری" وچ لکھیا اے:
” | سلف الصالحین وچ اس بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ فتنےآں دے زمانے وچ صاحب ایمان آدمی عام لوکاں توں کنارہ کش ہوکے علیحدگی اختیار کرے یا نہ؟ بعض حضرات ایمان بچانے دے لئی گوشہ نشینی یا پہاڑاں وچ نکل جانے دی اجازت دیندے نيں تے بعض فرماندے نيں کہ شہراں وچ رہ کے فتنےآں دے خلاف ڈٹ جانا چاہیے۔۔۔۔ لیکن ایہ اختلاف اس صورت وچ اے جدوں فتنہ عام نہ ہو، لیکن جے فتنہ عام ہوجائے تاں فیر فتنہ زدہ لوکاں توں علیحدگی تے تنہائی نوں ترجیح دتی گئی اے۔[۳۰] | “ |
حضرت عبد اللہ بن عمرو رضی اللہ عنہ دی روایت اے کہ اللہ دے رسولؐ نے فرمایا:
” | "اے عبداللہ بن عمرو! جے تاں ادنیٰ درجہ دے لوکاں دے درمیان رہ گیا تاں فیر کيتا کريں گا؟۔۔۔۔ ایہ اوہ لوک ہون گے جنہاں نے اپنے عہدو پیمان تے امانتاں نوں ضائع کردتا، فیر اوہ ایداں دے ہوگئے۔" تے آپؐ نے ہتھوں توں اشارہ کردے ہوئے اپنی انگلیاں نوں آپس وچ پیوست کرلیا۔ انہاں نے پُچھیا: "ایداں دے وقت میرے لئی کيتا حکم اے ؟" آپؐ نے فرمایا: ۔۔۔۔ "عام لوکاں نوں چھڈ کے خاص لوکاں دے نال مل جانا"[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴] | “ |
درج بالا احادیث دی روشنی وچ ایہ گلاں معلوم ہُندیاں نيں کہ:
- اللہ اُتے توکل کرکے پورے عزم تے حوصلے دے نال دجال دی علانیہ بغاوت کيتی جائے۔
- فتنےآں دے وقت گوشہ نشنی (یعنی تنہائی) نوں ترجیح دتی جائے۔
- اللہ والےآں دے زیادہ نیڑے ہوجائے۔ تاکہ فتنےآں توں محفوظ ہوئے۔
سورۃ الکہف دی تلاوت
سودھو” | دجال دے فتنےآں توں جو محفوظ رہنا چاہندا ہوئے اسنوں چاہیے کہ سورۃ الکہف دی ابتدائی یا آخری دس آیات دی تلاوت کرے۔ اس دی تلاوت دجال دے فتنے وچ مبتلا ہونے توں بچا لیندی اے ۔ | “ |
آپؐ دا ارشاد اے کہ:
” | تم وچوں جس کسی دے سامنے دجال آجائے تاں اسنوں چاہیے کہ اوہ اس دے منہ اُتے تھوک دے تے سورۃ الکہف دی ابتدائی آیات پڑھے۔ | “ |
فتنےآں دے وقت مومن دی خوراک
سودھوحدیث دا راوی کہندا اے کہ ابو امامہ رضی اللہ عنہ نے آپؐ توں پُچھیا:
” | "اے اللہ دے رسولؐ! انہاں دناں کیہڑی چیز لوکاں دے لئی حیات بخش ہوئے گی!" آپؐ نے فرمایا : "تسبیح (سبحان اللہ کہنا)، تحمید (الحمدللہ) کہنا، تکبیر (اللہ اکبر) کہنا، کھانے پینے دی جگہ انہاں دے اندر سرایت کر جائے گی۔" | “ |
دجال دی رسائی
سودھونعیم بن حماد نے کتاب الفتن وچ روایت کيتی اے کہ اللہ دے رسولؐ نے فرمایا :
” | بے شک دجال چار مسجدےآں، مسجد الحرام، مسجد نبوی، مسجد طور سینا تے مسجد اقصیٰ دے سوا ہر گھاٹ اُتے پہنچے گا۔[۴۱][۴۲] | “ |
مدینہ دا محاصرہ
سودھوحضرت محجن ابن ادرع فرماندے نيں:
” | رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے (اک دن) لوکاں توں خطاب کيتا چنانچہ تن مرتبہ (یہ) فرمایا یوم الخلاص و ما یوم الخلاص یوم الخلاص و ما یوم الخلاص۔ کسی نے پُچھیا ایہ یوم الخلاص کيتا اے ؟ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا دجال آئے گا تے احد پہاڑ اُتے چڑھے گا فیر اپنے دوستاں توں کہے گا کيتا اس قصر ابیض (سفید محل) نوں دیکھ رہے ہو؟ ایہ احمد دی مسجد اے۔ فیر مدینہ منورہ دی جانب آئے گا تاں اس دے ہر راستے اُتے ہتھ وچ ننگی تلوار لئی اک فرشتہ نوں مقرر پائے گا۔ چنانچہ سبخۃ الجرف دی جانب آئے گا تے اپنے خیمے اُتے ضرب لگائے گا۔ فیر مدینہ منورہ نوں تن جھٹکے لگاں گے۔ جس دے نتیجے وچ ہر منافق مرد و عورت تے فاسق مرد و عورت مدینہ توں نکل کے اس دے نال چلے جاواں گے۔ اس طرح مدینہ (گناہ گاراں سے) پاک ہوجائے گا۔ تے ایہی یوم الخلاص (چھٹکارے یا نجات دا دن) اے ۔ | “ |
دجال دے ہتھوں مرنے والےآں دا رتبہ
سودھونعیم بن حماد دی روایات نيں کہ:
- جو لوک دجال دے یا اس دے لوکاں دے ہتھوں شہید ہون گے، انہاں دی قبراں تاریک اندھیری راتاں وچ چمک رہی ہونگی۔[۴۴]
- اک ہور روایت اے کہ انہاں دا شمار افضل ترین شہدا وچ ہوئے گا۔[۴۵]
دجال دا خاتمہ
سودھوآپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دجال دی ابتدا توں انتہا تک دے بارے امت دی مکمل رہنمائی دی اے۔ دجال چالیس دن حکومت کرکے عیسیٰؑ ابن مریمؑ دے ہتھوں قتل ہوئے گا۔ مسلماناں دے ہاں انہاں نوں مسیح موعود دا درجہ حاصل اے۔
وہ آخری بار اردن دے علاقے وچ "افیق" نامی گھاٹی اُتے نمودار ہوئے گا۔ (مسلماناں تے دجالی لشکراں دے درمیان جنگ ہوئے گی جس وچ ) اوہ اک تہائی مسلماناں نوں شہید کر دے گا۔ اک تہائی نوں شکست دے کے بھگا دے گا تے اک تہائی نوں باقی چھڈے گا۔ رات ہوجائے گی توبعض مومنین بعض توں کدرے گے کہ توانوں اپنے رب دی خواشنودی دے لئی اپنے (شہید) بھائیاں توں جا ملنے (شہید ہوجانے) وچ ہن کس چیز دا انتظار اے ؟ جس دے پاس کھانے دی کوئی چیز ودھ ہووہ اپنے (مسلمان) بھائی نوں دے دے۔ تسيں فجر ہُندے ہی (عام معمول دی بہ نسبت) جلدی نماز پڑھ لینا، فیر دشمن نال جنگ اُتے روانہ ہوجانا۔
پس جدوں ایہ لوک نماز دے لئی اٹھاں گے تاں عیسیٰ علیہ السلام انہاں دے سامنے نازل ہون گے تے نماز انہاں دے نال پڑھیاں گے۔ نماز توں فارغ ہوکے وہ(ہتھ توں ) اشارہ کردے ہوئے فرماواں گے :
” | میرے تے دشمن خدا (دجال) دے درمیان توں ہٹ جاؤ (تاکہ مینوں دیکھ لے) | “ |
ابوحازم (جو اس حدیث دے راویاں وچوں اک نيں) کہندے نيں کہ ابوہریرہ نے فرمایا کہ :
” | دجال (حضرت عیسیٰ علیہ السلام نوں دیکھدے ہی) ایسا پگھلےگا جداں دُھپ وچ چکنائی پگھلدی اے۔ | “ |
اس دے علاوہ عبد اللہ بن عمرو نے ایہ فرمایا کہ:
” | (ایسا گھل جائے گا) جداں نمک پانی وچ گھل جاندا اے۔ | “ |
نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دجال دے خاتمے نوں واضح طور اُتے بیان کيتا کہ:
” | عیسیٰ ابن مریم نازل ہون گے۔ پس لوکاں دی ٹانگاں تے اکھاں دے درمیان توں تاریکی ہٹ جائے گی (یعنی اِنّی روشنی ہوجائے گی کہ لوک ٹانگاں تک دیکھ سکن گے) اس وقت عیسیٰ علیہ السلام دے جسم اُتے اک زرہ ہوئے گی۔ پس لوک انہاں توں پوچھاں گے کہ آپ کون نيں؟ اوہ فرماواں گے: وچ عیسیٰ ابن مریم اللہ دا بندہ تے رسول ہاں تے اس دی (پیدا کردہ) جان تے اس دا کلمہ ہاں (یعنی باپ دے بغیر محض اس دے کلمہ "کُن" توں پیدا ہويا ہاں) تسيں تن صورتاں وچوں اک نوں اختیار کرلو:
مسلمان کدرے گے: "ائے اللہ دے رسول! ایہ (آخری) صورت ساڈے لئی تے ساڈے قلوب دے لئی زیادہ طمانینیت دا باعث اے ۔چنانچہ اس روز تسيں بہت کھانے پینے والے (اور) ڈیل ڈول والے یہودی نوں (بھی) دیکھو گے کہ ہیبت دی وجہ توں اس دا ہتھ تلوار نہ اٹھا سکے گا۔ پس مسلمان (پہاڑ سے) اتر کر انہاں دے اُتے مسلط ہوجاواں گے تے دجال جدوں (عیسیٰ) ابن مریم نوں دیکھے گا تاں سیسہ دی طرح پگھلنے لگے گا حتیٰ کہ عیسیٰ علیہ السلام اسنوں جا لاں گے تے قتل کر دیؤ گے۔"[۴۶] |
“ |
اللہ تعالیٰ اپنی قدرت کاملہ توں دجال تے اس دے لشکر اُتے مسلماناں نوں مسلط کر دے گا۔ چنانچہ اوہ انہاں سب نوں قتل کر دیؤ گے۔ حتیٰ کہ شجرو حجر وی پکاراں گے کہ اے اللہ دے بندے! اے رحمٰن دے بندے! اے مسلمان! ایہ یہودی اے۔ اسنوں قتل کر دے۔ غرض اللہ تعالیٰ انہاں سب نوں فنا کر دے گا تے مسلمان فتح یاب ہون گے۔ پس مسلمان صلیب نوں توڑدین گے، خنزیر نوں قتل کرن گے تے جزیہ بند کر دیؤ گے۔
مورتاں
سودھو-
مسجد اقصیٰ, بیت المقدس
-
مسجد طور سینا (صحرائے سینا مصر وچ واقع حضرت موسیٰؑ دی مسجد)
حوالے
سودھو- ↑ امام رازی رحمۃ اللہ علیہ، تفسیر کبیر
- ↑ صحیح مسلم، کتاب الفتن واشراط الساعۃ، باب ذکر الدجال و صفہ وما معہ، حدیث نمبر : 2937
- ↑ صحیح مسلم جلد سوم:حدیث نمبر 2872
- ↑ عقد الدرر فی اخبار المنتظر، جزو1، صفحہ نمبر:36
- ↑ بخاری، حدیث نمبر: 84
- ↑ صحیح مسلم:جلد سوم:حدیث نمبر 2866
- ↑ مسلم، کتاب الفتن واشراط الساعۃ، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر : 2934
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنہ الدجال و خروج عیسیٰ ،حدیث نمبر : 4077
- ↑ الحاکم، حدیث نمبر : 8768
- ↑ صحیح البخاری، کتاب الفتن، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر: 6709
- ↑ مستدرک حاکم، حدیث نمبر : 8768
- ↑ مسند احمد ، مسند جابر بن عبداللہ رضی اللہ عنہ، حدیث نمبر : 14954
- ↑ سنن ابی داؤد، کتاب الملاحم، باب خروج الدجال، حدیث نمبر : 321
- ↑ مسند احمد، مسند شامیین، حدیث نمبر : 17226
- ↑ صحیح مسلم، کتاب الفتن، باب فی بقیہ احادیث الدجال، حدیث نمبر : 2944
- ↑ صحیح البخاری، کتاب الانبیاء، باب ماذکر عن بنی اسرائیل، حدیث نمبر : 3266
- ↑ صحیح المسلم، کتاب الآداب، باب جواز قولہ لغیر ابنہ، حدیث نمبر : 2152
- ↑ صحیح بخاری، کتاب الفتن، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر : 6705
- ↑ ابو داؤد، کتاب الفتن، باب ذکر الفتن ودلائلھا، حدیث نمبر : 4246
- ↑ صحیح مسلم، کتاب الفتن، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر : 2937
- ↑ ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنہ دجال و خروج عیسیٰ، حدیث نمبر : 4075
- ↑ مسند احمد، مسند جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ، حدیث نمبر : 4954
- ↑ الماخذ المذکور تحت رقم : 86
- ↑ ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنہ دجال، حدیث نمبر : 4077
- ↑ صحیح البخاری، کتاب الحج، ابواب فضائل المدینہ، باب لاید خل الدجال المدینۃ، حدیث نمبر : 1783
- ↑ صحیح مسلم، کتاب الفتن و اشراط الساعۃ، باب قصۃ الجساسہ، حدیث نمبر : 2942
- ↑ نعیم بن حماد، الفتن، باب خروج الدجال و سیرۃ، حدیث نمبر: 1527
- ↑ نعیم بن حماد، الفتن، بدایۃ الجزء الرابع، حدیث نمبر : 720
- ↑ صحیح البخاری، کتاب الفتن، باب التعرب فی الفتنہ، حدیث نمبر : 667
- ↑ فتح الباری، کتاب الفتن، باب التعرب فی فتنہ، تحت حدیث رقم : 6677
- ↑ سنن ابی داؤد، کتاب الملاحم، باب الامر ونہی، حدیث نمبر : 4344
- ↑ مسند احمد، مسند المکثرین من الصحابہ، مسند عبداللہ بن عمرو وضی اللہ عنھما، حدیث نمبر : 7049
- ↑ مسند احمد، مسند المکثرین من الصحابہ، مسند عبداللہ بن عمرو وضی اللہ عنھما، حدیث نمبر : 7063
- ↑ ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب التثبت فی الفتنہ، حدیث نمبر : 3957
- ↑ سنن ابی داؤد، کتاب الملاحم، باب خروج الدجال، حدیث نمبر : 4323
- ↑ صحیح مسلم، باب فضائل القرآن و مایتعلق بہٖ، باب فضائل سورۃ الکہف و آیت الکرسی، حدیث نمبر : 809
- ↑ المستدرک للحاکم، حدیث نمبر : 8768
- ↑ طبرانی، حدیث نمبر : 7529
- ↑ المعجم الکبیر للطبرانی، باب ص، حدیث نمبر : 7644
- ↑ ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنۃ الدجال۔۔۔۔، حدیث نمبر : 4077
- ↑ نعیم بن حماد، الفتن، باب المعقل من الدجال، حدیث نمبر : 1578
- ↑ مسند احمد، حدیث رجل من اصحاب النبیؐ، حدیث نمبر : 23684
- ↑ علیٰ الصحیحین، ج 4، صفحہ نمبر : 546
- ↑ نعیم بن حماد، الفتن، باب ما بقی من الاعماق و فتح القسطنطینیہ، الجزو 2، حدیث نمبر: 1382
- ↑ نعیم بن حماد، الفتن، باب ما بقی من الاعماق و فتح القسطنطینیہ، الجزو 1، حدیث نمبر: 1252
- ↑ مصنف عبدالرزاق، کتاب الجامع، للامام معمر، باب الدجال، حدیث نمبر : 20834
باہرلے جوڑ
سودھو- القحطانی ڈاٹ کم، علامات قیامت Archived 2020-10-17 at the وے بیک مشین
- دانیال علیہ السلام دی پیشین گوئی Archived 2014-08-11 at the وے بیک مشین
- المسیح الدجال، صید الفائدے
- دستاویزات قمران
- دجال(شیعی تناظر) Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین
- دجال تے اس دا ظہور