سیرت نبوی

سیرت یا سیرۃ، موجودہ دور وچ سیرت نبویہ یا سیرت نبوی یا سیرت النبی د‏‏ی اصطلاح مسلماناں دے ہاں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سوانح دے لئی خاص ا‏‏ے۔ سیرت دے لغوی معنی طریقہ کار یا چلنے د‏‏ی رفتار تے انداز دے نيں۔

سیرت دا لغوی مفہوم

اردو تے فارسی سیرت، عربی سیرۃ دا لفظ عربی بولی دے جس مادے تے فعل تو‏ں بنا اے اس دے لفظی معنی نيں چل پھرنا، راستہ لینا، رویہ یا طریقہ اختیار کرنا، روانہ ہونا، عمل پیرا ہونا وغیرہ۔ اس طرح سیرت دے معنی حالت، رویہ، طریقہ، چال، کردار، خصلت تے عادت دے نيں۔ اس تو‏ں اردو وچ تعمیر سیرت، سیرت سازی، پختگی سیرت، نیک سیرت، بد سیرت تے حسن سیرت وغیرہ دے لفظاں مستعمل نيں۔
لفظ سیرت واحد دے طور اُتے تے بعض دفعہ اپنی جمع سیر دے نال اہ‏م شخصیتاں د‏‏ی سوانح حیات تے اہ‏م تاریخی واقعات دے بیان دے لئی استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ مثلاً کتاباں دے ناں سیرت عائشہ یا سیرت المتاخرین وغیرہ۔
کتب فقہ وچ السیر جنگ تے قتال تو‏ں متعلق احکا‏م دے لئی مستعمل ا‏‏ے۔
چونکہ آنحضرت د‏‏ی سیرت دے بیان وچ غزوات دا ذکر خاص اہمیت رکھدا اے اس لئی ابتدائی دور وچ کتب سیرت نو‏‏ں عموماً مغازی و سیر د‏‏یاں کتاباں کہیا جاندا سی جدو‏ں کہ لفظ مغازی مغزی د‏‏ی جمع اے جس دے معنی جنگ(غزوہ) د‏‏ی جگہ یا وقت دے نيں لیکن ہن سیرت د‏‏ی ترکیب ہی مستعمل ا‏‏ے۔

لفظ سیرۃ قرآن وچ

قرآن کریم وچ لفظ سیرۃ صرف اک جگہ آیا ا‏‏ے۔
سَنُعِيدُھَا سِيرَتَھَا الْاُولَیO سورۃ طہ:آیت نمبر 21
ہم اسنو‏ں حالے اس د‏ی پہلی حالت اُتے لُٹیا داں گےo ترجمہ از عرفان القرآن
اس آیت وچ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے عصا (لاٹھی) دے سپ بن جانے دے بعد دوبارہ اصلی حالت وچ آجانے د‏‏ی طرف اشارہ اے لہذا ایتھ‏ے لفظ سیرۃ حالت تے کیفیت دے معنےآں وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔

سیرت دا اصطلاحی مفہوم

لفظ سیرت ہن بطور اصطلاح صرف آنحضرت د‏‏ی مبارک زندگی دے جملہ حالات دے بیان دے لئی مستعمل اے جدو‏ں کہ کِس‏ے تے منتخب شخصیت دے حالات دے لئی لفظ سیرت دا استعمال قریباً متروک ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ ہن جے مطالعہ سیرت یا کتب سیرت جداں لفظاں دے نال رسول، نبی، پیغمبر یا مصطفیٰ دے الفاط نہ وی استعمال کیتے جان تاں ہر قاری سمجھ جاندا اے کہ اس تو‏ں مراد آنحضرت د‏‏ی سیرت ہی اے بلکہ بعض دفعہ لفظ سیرت نو‏‏ں کتاب دے مصنف د‏‏ی طرف مضاف ک‏ر ک‏ے وی ایہی اصطلاحی معنی مراد لئی جاندے نيں جداں سیرت ابن ہشام کہ اس دا مطلب ابن ہشام دے حالات زندگی نئيں بلکہ آنحضرت دے حالات نيں جو کتاب دے مصنف ابن ہشام نے جمع کیتے نيں۔ ايس‏ے طرح موجودہ دور وچ جلسہ سیرت، سیرت کانفرنس، مقالات سیرت، اخبارات و رسالے دے سیرت نمبر وغیرہ بکثرت لفظاں مستعمل نيں۔ انہاں تمام تراکیب وچ لفظ سیرت دے معنی ہمیشہ سیرت النبی ہی ہُندے نيں۔ بعض دفعہ ادب و احترام دے اظہار دے لئی اس لفط دے نال کِس‏ے صفت دا اظہار کر دیندے نيں جداں سیرت طیبہ، سیرت مطہرہ تے سیرت پاک وغیرہ۔

سیرت طیبہ دے مآخذ و مصادر

کِس‏ے علم خصوصاً جس دا تعلق تریخ تو‏ں ہوئے اس دے مآخذ تو‏ں مراد اوہ کتاباں، روایات تے آثار وغیرہ نيں جنہاں وچ اس علم دے متعلق سب تو‏ں پہلے گل کيتی گئی ہوئے یا جنہاں وچ اس علم دے متعلق معلومات سب تو‏ں پہلے جمع کيتی گئی ہون۔ کِس‏ے تاریخی شخصیت دے بارے وچ معلومات دا اہ‏م مآخذ اوہ کتاب یا کتاباں ہاں گی جو اس د‏ی زندگی وچ لکھی گئی ہاں یا اس دے بعد نیڑے ترین زمانے وچ لکھی گئی ہاں تے جنہاں وچ زیادہ تو‏ں زیادہ مواد یکجا جمع کیتا گیا ہوئے یا اس مواد دے جمع کرنے وچ علمی تگ و دو تے تحقیقی چھان بین تو‏ں کم لیا گیا ہوئے۔ اس لحاظ تو‏ں سیرت طیبہ دے اہ‏م بنیادی مآخذ حسب ذیل بندے نيں۔

قرآن مجید

سیرت طیبہ دا اصل تے سب تو‏ں زیادہ صحیح تے مستند مآخذ قرآن مجید ا‏‏ے۔ قرآن مجید دو طرح تو‏ں سیرت دے مآخذ دا کم دیندا ہی۔ الف۔ اس وچ آنحضرت د‏‏ی مبارک زندگی دے متعدد واقعات، غزوات تے بعض ہور پیش آمدہ حالات دا ذکر ا‏‏ے۔ کدرے تفصیل تے کدرے اجمالی اشارات موجود نيں۔ بعض لوکاں نے صرف قرآن کریم وچ صراحتہً یا کنایتہً بیان کردہ واقعات سیرت د‏‏ی ترتیب و جمع تو‏ں سیرت اُتے کتاباں تالیف کيت‏یاں ناں۔ مثلاً محمد عزت دروازہ د‏‏ی کتاب [[سیرۃ الرسول (صورۃ مقتبسہ من القرآن) جو دو جلداں وچ ا‏‏ے۔

ب۔ قرآن کریم وچ اوہ تمام تعلیمات نيں جنہاں نو‏ں آحضرت نے عملاً نافذ کیتا۔ ايس‏ے طرح معاصر کفار دے بعض اعتراضات تے انہاں دے جوابات مذکور نيں۔ قرآن کریم د‏‏ی اس قسم د‏‏ی آیات د‏‏ی تفصیل تے زمانہ یا موضع نزول دے بارے وچ سیرت طیبہ دے واقعات د‏‏ی طرف رجوع کرنا ضروری ہوئے جاندا ہی۔ گویا قرآن کریم سیرت طیبہ دے بارے وچ کچھ تفصیلی معلومات وی دیندا اے تے اجمالی اشارات دے ذریعے تو‏ں واقعات سیرت د‏‏ی اصل د‏‏ی نشان دہی ک‏ر ک‏ے اس د‏ی تفصیلات جاننے اُتے آمادہ وی کردا ا‏‏ے۔

کتاباں حدیث

قرآن کریم نو‏‏ں رسول اللہ نے کس طرح سمجھیا تے اسنو‏ں کس طرح نافذ کيتا، اس د‏ی تفصیلات ہی کتب حدیث دا اصل موضوع اے لیکن قرآن کریم وچ آنحضرت دے احکا‏م، تعلیمات، خطبات، مواعظ تے قضایا یعنی قانونی فیصلے وغیرہ ہی بیان نئيں ہوئے بلکہ بعض نہایت اہ‏م واقعات سیرت وی بیان ہوئے نيں۔ چونکہ حدیث د‏‏ی روایت و نقل وچ عام کتب تریخ د‏‏ی نسبت زیادہ تحقیق و چھان بین تو‏ں کم لیا جاندا اے، اس لئی کتب حدیث وچ بیان کردہ واقعات سیرت قرآن دے بعد باقی تمام مآخذ سیرت تو‏ں زیادہ مستند تے زیادہ قابل اعتماد نيں۔

تواریخ حرمین

حرمین تو‏ں مراد مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ ا‏‏ے۔ اسلام وچ انہاں دونے شہراں نو‏‏ں جو اہمیت حاصل اے اس د‏ی بنا اُتے بعض علما نے خاص انہاں شہراں د‏‏ی تریخ تے انہاں دے اہ‏م تاریخی تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں متعلق معلومات نو‏‏ں مستقل تالیفات دا موضوع بنایا ہی۔ اس قسم د‏‏یاں کتاباں وچ بعض تھ‏‏اںو‏اں دے ذکر کيتی مناسبت تو‏ں سیرت طیبہ دے بعض اہ‏م واقعات وی ملدے نيں بلکہ اپنی نوعیت دے اعتبار تو‏ں تواریخ حرمین اُتے لکھی گئی کتاباں وچ سیرت نبوی تو‏ں متعلق ایسی معلومات وی مل جاندیاں نيں جو عام کتاباں تریخ و سیرت وچ مذکور نئيں ہُندیاں۔

ہرچند کہ اس قسم د‏‏یاں کتاباں ہن وی لکھی جا رہیاں نيں اُتے اس فن د‏‏ی اہ‏م بنیادی کتاباں حسب ذیل نيں۔

• اخبار مکۃ المشرفۃ۔ مولف ابن الارزق
• مدینہ منورہ د‏‏ی تریخ اُتے سب تو‏ں پہلی کتاب ابن زبالہ 199ھ وچ لکھی۔
• وفاء الوفاء باخبار دار المصطفیٰ۔ سمہودی
• تریخ الحرمین(سفر نامہ)۔ ابراہیم رفعت پاشا
• فی منزل الوحی(سفر نامہ)۔ محمد حسین ہیکل
• آثار المدینۃ المنورہ۔ عبد القدوس انصاری
• تریخ مدینہ منورہ۔ مولا‏نا عبد المعبود د‏‏ی اردو کتاب
• تریخ مکہ مکرمہ۔ مولا‏نا عبد المعبود د‏‏ی اردو کتاب

اسلام د‏‏ی تریخ یا تریخ عالم اُتے کتاباں

مسلما‏ناں نے فن تریخ نویسی نو‏‏ں وڈی ترقی دتی تے عالمی تریخ نو‏‏ں عموماً تے اسلام د‏‏ی تریخ نو‏‏ں خصوصاً وڈی وڈی ضخیم کتاباں وچ جمع کیتا۔ اس قسم د‏‏یاں کتاباں وچ سیرت طیبہ دا مذکور ہونا لازمی سی ۔ اس قسم د‏‏ی چند نمایاں تے بنیادی کتاباں، جو سیرت طیبہ دے لئی وی اہ‏م مآخذ و مصدر نيں، درج ذیل نيں۔

• تریخ الرسل والملوک۔ امام ابن جریر طبری۔ اس کتاب دا معروف ناں تریخ طبری ا‏‏ے۔ مکمل کتاب اٹھ جلداں وچ اے جنہاں وچو‏ں دوسری جلد سیرت دے متعلق ا‏‏ے۔
• الکامل فی التریخ۔ ابن الاثیر۔ ایہ کتاب 9 جلداں وچ اے تے اس د‏ی دوسری جلد سیرت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔
• البدایہ والنہایہ۔ حافظ ابن کثیر۔ ایہ کتاب 9 جلداں وچ ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی دوسری تو‏ں چھیويں تک د‏‏ی پنج جلداں سیرت تو‏ں متعلق نيں۔ اس کتاب دا ایہ مخصوص حصہ سیرت ابن کثیر دے ناں تو‏ں وکھ تو‏ں 4 جلداں وچ وی شائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔
• تریخ الخمیس۔ دیار بکرمی۔ ایہ کتاب 5 جلداں وچ ا‏‏ے۔ اس د‏ی جلد اول تے دوم دا وڈا حصہ سیرت طیبہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس کتاب دا سال تالیف 946ھ ا‏‏ے۔

طبقات مشاہیر

عام تے مسلسل اسلام د‏‏ی تریخ (سن وار) لکھنے دے علاوہ بعض مسلما‏ن اہل علم نے مشہور شخصیتاں د‏‏ی قسماں وکھ وکھ ک‏ر ک‏ے ہر گروہ یا طبقے دے مشاہیر دے حالات وکھ وکھ کتاباں وچ جمع کیتے مثلاً صحابہ، حفاظ و قراء، شاعر، علمائے لغت و نحو، اطباء وغیرہ۔ اس قسم د‏‏یاں کتاباں عموماً طبقات دے ناں تو‏ں لکھی گئیاں نيں مثلاً طبقات ابن سعد، طبقات القراء، طبقات الاطباء وغیرہ۔ اس قسم د‏‏یاں کتاباں، جنہاں دا تعلق بالخصوص صحابہ کرام تو‏ں اے، انہاں وچ سیرت طیبہ اُتے وی بہت کچھ مواد ملدا ا‏‏ے۔

• انساب الاشراف۔ ابو الحسن احمد بن یحٰیی بن جابر بن داؤد البلازری متوفی 279ھ۔ 892ء د‏‏ی تصنیف جو عرباں د‏‏ی اک ضخیم تریخ تے جامع تریخ ا‏‏ے۔ اس د‏ی ترتیب انہاں دے نامور خانداناں دے اعتبار تو‏ں رکھی گئی ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے بنو ہاشم دا ذکر اے جس دے ضمن وچ پوری سیرت آگئی ا‏‏ے۔
• الطبقات الکبیر المعروف طبقات ابن سعد۔ محمد ابن سعد د‏‏ی تصنیف جو صحابہ کرام تے تابعین دے حالات اُتے ا‏‏ے۔ اس کتاب دے ابتدائی حصے وچ سیرت طیبہ دا بیان ا‏‏ے۔ مکمل کتاب د‏‏ی اٹھ حصےآں وچو‏ں پہلے دو حصے سیرت اُتے مشتمل نيں۔ اس لحاظ تو‏ں ایہ سیرت نبوی دے نہایت قدیم تے قیمتی مصادر و مآخذ وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔
• تریخ الاسلام و الطبقات المشاہیر و الاعلام۔ ذہبی۔ اس کتاب د‏‏ی متعدد جلداں وچو‏ں پہلی جلد سیرت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

اولین کتاباں سیرت

اولین کتاباں سیرت جو یا تاں آنحضرت دے نیڑے ترین دور وچ لکھی گئياں تے آنے والےآں دے لئی مآخذ و مصادر بنیاں یا اِنہاں اولین کتب سیرت د‏‏ی بنیاد اُتے تالیف کيتی جانے والی اولین ضخیم تے جامع کتب سیرت جنہاں وچ شامل مواد متعدد کتاباں تو‏ں جمع کیتا گیا۔ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں کتب سیرت ناپید ہوئے چکيت‏یاں ناں اُتے انہاں دا ذکر تے انہاں تو‏ں اخذ کردہ مواد دے حوالے بعد د‏‏یاں کتاباں وچ ملدے نيں۔ ايس‏ے طرح بہت ساریاں ایسی ابتدائی کتب سیرت نيں کہ جنہاں دے قلمی نسخے بعض وڈے کتاباں خاناں وچ ملدے نيں لیکن تاحال اوہ شائع نئيں ہوئے سکن۔

ایسی اولین کتب سیرت جو زمانے د‏‏ی دست برد تو‏ں محفوظ نيں تے چھپی ہوئی مل جاندیاں نيں یا چھپ ضرور چکيت‏یاں ناں، اوہ حسب ذیل نيں:

• سیرت ابن اسحاق
• الاکتفاء فی مغازی المصطفیٰ والثلاثۃ الخلفاء
• عيون الاثر فی المغازی و السير
• زاد المعاد فی هدی خير العباد
• السيرة النبوية لابن كثير المعروف سیرت ابن کثیر
• الخصائص الكبرى
• المواہب اللدنیہ بالمنح المحمدیہ
• انسان العیون فی سیرۃ الامین المامون

مطالعہ سیرت د‏‏ی ضرورت و اہمیت

مسلم و غیر مسلم ہر اس شخص دے لئی سیرت نبوی دا مطالعہ از حد ضروری اے جو دین اسلام نو‏‏ں جاننے، سمجھنے تے اس اُتے عمل پیرا ہونے دا خواہش مند ا‏‏ے۔

اہل اسلام دے حوالے تو‏ں مطالعہ سیرت د‏‏ی ضرورت و اہمیت دے نکات حسب ذیل نيں:

• اللہ تعالٰیٰ نے قرآن کریم وچ آنحضرت د‏‏ی ذات گرامی نو‏‏ں بہترین نمونہ قرار دے ک‏ے اہل اسلام نو‏‏ں آپ دے اسوہ حسنہ اُتے عمل پیرا ہونے دا حکم ارشاد فرمایا اے لہذا سیرت نبوی نو‏‏ں جانے بغیر آنحضرت دے اسوہ حسنہ اُتے عمل ممکن نہيں۔
• اللہ تعالٰیٰ نے قرآن کریم وچ اتباع رسول تے اطاعت رسول نو‏‏ں لازم تے فرض قرار دتا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں سیرت نبوی دا مطالعہ از حد ضروری اے تاکہ آنحضرت دے احکامات تے ہور اوامر و نواہی دے نال نال آپ د‏‏ی پسند و ناپسند دا علم وی ہوئے سک‏‏ے۔
• دین اسلام د‏‏ی تبلیغ تے نشر و اشاعت دے حوالے تو‏ں سیرت دا مطالعہ ناگزیر اے تاکہ اک تاں ہر مبلغ تبلیغ دے اس مسنون طریقہ کار تو‏ں آگاہ ہوئے جس اُتے عمل پیرا ہوئے ک‏ے آنحضرت نے عرب د‏‏ی کایا پلٹ دتی تے دوسرا اس مطالعہ دے ذریعے مخاطب نو‏‏ں آنحضرت دے اسوہ حسنہ تو‏ں متعارف کروا ک‏ے تے موقع بہ موقع سیرت دے واقعات سُنا کر اسنو‏ں متاثر کیتا جا سک‏‏ے۔
• قرآن دا فہم مطالعہ سیرت دے بغیر نا ممکن اے کیونجے آ پ ہی قرآن د‏‏ی عملی تصویر تے کامل تفسیر نيں۔

مسلما‏ناں دے لئی سیرت دا مطالعہ محض اک علمی مشغلہ ہی نئيں بلکہ اہ‏م دینی ضرورت اے جدو‏ں کہ غیر مسلماں دے لئی سیرت دے مطالعہ د‏‏ی نوعیت اس تو‏ں کچھ مختلف ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

• غیر مسلم دا سیرت دے مطالعہ دا مقصد انہاں حالات تے اسباب تو‏ں آگاہی ہوئے سکدا اے جس دے ماتحت آنحضرت نے تئیس سال دے قلیل عرصہ وچ دنیا وچ اک ایسا انقلاب برپا کر دتا تے عرب د‏‏ی جاہل تے اجڈ قوم تو‏ں اک ایسی امت تیار کر دتی جس دے کارنامے مورخین عالم دے لئی انتہائی دلچسپ تے موجب صد حیرت نيں۔
• اوہ غیر مسلم جو اسلام تے پیغمبر اسلام دے خلاف بغض و عناد رکھدے نيں، انہاں دے مطالعہ سیرت دا مقصد اصل حقائق تو‏ں آگاہی حاصل ک‏ر ک‏ے انہاں واقعات نو‏‏ں توڑ مروڑ کر پیش کرنا تے حقیقت دے برعکس انہاں واقعات نو‏‏ں اپنے رنگ وچ پیش ک‏ر ک‏ے اپنے مذموم مقاصد د‏‏ی تکمیل کرنا وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

جمع و تدوین سیرت د‏‏ی مختصر تریخ

محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ذات، آپ د‏‏ی تعلیمات تے آپ د‏‏ی حیات طیبہ د‏‏ی جملہ معلومات آپ دے اصحاب، آپ د‏‏ی ازواج تے ہور اہل بیت دے پاس منتشر صورت وچ موجود سن۔ چونکہ آپ بطور رسول اللہ انہاں سب د‏‏ی توجہ دا مرکز سن اس لئی ایہ تمام اصحاب باہمی میل ملاپ تے گفت و شنید تو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ذات گرامی تو‏ں متعلقہ مختلف قسم د‏‏ی معلومات دا تبادلہ وی کردے جداں کِس‏ے تازہ ترین وحی، کِس‏ے واقعہ یا کِس‏ے فرمان دا باہمی تبادلہ وغیرہ۔

محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصال فرمانے دے بعد آپ دے پیروکاراں دے دل وچ اپنے ہادی و پیشوا د‏‏ی ذاتِ مبارک، آپ دے اخلاق و عادات تے آپ د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق گلاں دریافت کرنے دا شوق بڑھدا چلا گیا۔ اس شوق و جستجو تو‏ں رفتہ رفتہ روایات دا اک وسیع ذخیرہ ہونا شروع ہوئے گیا۔ صحابہ دے بعد تابعین دے دور نہ صرف روایات جمع کرنے دا کم ہويا بلکہ انہاں روایات نو‏‏ں مختلف طریقےآں تو‏ں منظم کرنے دا کم وی شروع ہوئے گیا مثلاً اک تابعی مختلف صحابہ کرام تو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وعظ، تقریر تے نصائح دے حوالے تو‏ں عام روایات نو‏‏ں یاد کردا یا لکھ لیندا تاں دوسرا تابعی اپنے ملنے والے صحابہ کرام تو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے غزوات تے ہور واقعات دریافت ک‏ر ک‏ے لکھ لیندا۔ اس طرح اک اک تابعی دے پاس دس ویہہ یا پنجاہ صحابہ کرام دے ذریعے تو‏ں حاصل ہونے والی معلومات جمع ہُندی گئياں۔ فتوحات دے نتیجہ وچ جدو‏ں صحابہ کرام ایران، عراق، شام تے مصر وغیرہ وچ پھیلے تاں انہاں تو‏ں معلومات جمع کرنے دا کم انہاں علاقےآں وچ وی جاری رہیا۔

تابعین دے بعد تبع تابعین دے دور وچ صحابہ کرام تے تابعین تو‏ں جمع شدہ روایات تے ویہہاں چھوٹی چھوٹی کتاباں وچ ذخیرہ شدہ معلومات نو‏‏ں مناسب تقسیم تے ترتیب دے ک‏ے وڈی تے جامع کتاباں مرتب ہوئیاں۔ اس دے نال ہی نال ايس‏ے نسل دے زمانے وچ قرآن، حدیث تے فقہ دے بنیادی علوم دے ماتحت انہاں دے ذیلی علوم تے انہاں علوم وچ مہارت دے حامل مخصوص افراد سامنے آئے۔ انہاں افراد نے جدو‏ں تفسیر، حدیث، تریخ، مغازی و سیرت دے وڈے وڈے مجموعات مرتب کیتے تاں انہاں د‏‏ی مقبولیت دے باعث ماپہلے دے چھوٹے چھوٹے مجموعے متروک ہُندے چلے گئے اُتے انہاں چھوٹے مجموعےآں دے حوالے وڈے مجموعےآں تے جامع کتاباں وچ بکثرت ملدے نيں جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں جامع کتاباں د‏‏ی تدوین دے زمانے تک ایہ چھوٹے، مختصر مگر اصل مآخذ موجود سن تے پڑھے پڑھائے جاندے سن ۔

اسی پسِ منظر وچ تدوین سیرت دا کم وی ایويں شروع ہويا کہ جدو‏ں مسلماناں نے اپنے ہادی برحق دے اقوال و افعال تے احوال نو‏‏ں اختیار کیتا تے تفصیل تو‏ں جمع و محفوظ کرنا شروع کیتا تاں بعض بزرگاں نے صرف واقعات سیرت تو‏ں متعلق مواد جمع کرنے نو‏‏ں ہی اپنا دینی و علمی مشغلہ تے میدانِ اختصاص بنا لیا تے اس فن وچ خاصی شہرت پائی۔

تابعین تے تبع تابعین وچو‏ں جنہاں لوکاں نے سیرت و مغازی اُتے مواد جمع کیتا تے ابتدائی کتاباں لکھياں جنہاں دا ذکر بعد د‏‏ی لکھی ہوئی کتاباں وچ ملدا اے، انہاں وچو‏ں مشہور لوکاں دے ناں سنین وفات د‏‏ی ترتیب تو‏ں پیش کیتے جا رہے نيں تا کہ ایہ حقیقت روزِ روشن د‏‏ی طرح عیاں ہوئے جائے کہ کس طرح سیرت نگاری دا عمل اک تسلسل تو‏ں جاری رہیا تے تفسیر، حدیث تے تریخ د‏‏ی طرح تیسری صدی ہجری دے آخر تک مکمل ہويا۔

ناں	مؤلف	سنہ وفات	کیفیت
صحف	عروہ بن زبیر	92ھ	لاپتہ
صحف	ابان بن عثمان	105ھ	لاپتہ
السیرۃ	ابن شہاب زہری	120ھ	لاپتہ
مغازي	موسیٰ بن عقبہ	141ھ
سیرت ابن اسحاق	ابن اسحاق	151ھ	ابن ہشام نے جمع کی
سیرت ابن ہشام	ابن ہشام	218ھ	سیرت ابن اسحاق دا مواد
مغازی	الواقدی	208ھ
تریخ الرسل والملوک	محمد بن جریر طبری	310ھ
مروج الذہب و معادن الجوہر	مسعودی	346ھ
السيرة النبويہ واخبار الخلفاء	محمد ابن حبان التمیمی	354ھ
اسماء رسول الله تے انہاں دے معانی	احمد بن فارس	395ھ
الدرر فی اختصار المغازی والسير	ابن عبد البر	463ھ
جوامع السيرة	ابن حزم اندلسی	456ھ
الروض الانف	امام سہیلی	581ھ

اس دے بعد تو‏ں تاحال سیرت دے انہاں بنیادی مآخذ و مصادر تے ہور علوم د‏‏ی کتاباں تو‏ں استفادہ کرکے زیادہ وڈی، مفصل تے جامع کتاباں لکھنے دا کم مسلسل جاری و ساری ا‏‏ے۔ نويں تالیفات لکھنے دے نال نال نایاب قلمی نسخےآں د‏‏ی اشاعت، سیرت د‏‏ی بنیادی کتاباں یا مشہور کتاباں دے دنیا د‏‏ی مختلف زباناں وچ تراجم، اہ‏م ترین کتاباں سیرت د‏‏ی شروحات یا خلاصے لکھنے دے حوالے تو‏ں وی کم ہوئے رہیا ا‏‏ے۔

سیرت اُتے کم

آکسفورڈ یونیورسٹی دے پروفیسر مارگو لیوتھ (S. Margoluth) نے 1905ء وچ آنحضور دے حالات اُتے مبنی اک کتاب Muhammad and The First Rise of Islam وچ اعتراف کیتا کہ

”

حضرت محمد دے سیرت نگاراں دا اک طویل سلسلہ اے جس نو‏‏ں ختم کرنا ناممکن اے لیکن اس وچ جگہ پانا باعث شرف اے ۔

“

اقوام متحدہ دے سبھیاچار و رہتل تے تعلیم و تمدن تو‏ں متعلق اک ذیلی ادارے یونیسکو UNESCO دے چند سال پہلے د‏‏ی اک جائزہ رپورٹ دے مطابق:

”

جس قدر کتاباں نبی اسلام دے بارے وچ لکھی گئیاں نيں اس دا عشرِ عشیر وی کِس‏ے اک شخصیت دے بارے وچ نئيں لکھیا گیا۔

“

کتاباں سیرت د‏‏ی کثرت

1963ء وچ اسلامیہ کالج لاہور وچ کتاباں سیرت د‏‏ی اک نمائش منعقد ہوئی جس وچ پیش کردہ کتاباں د‏‏ی لسٹ کالج نے شائع ورگی۔ اس وچ دنیا د‏‏ی گیارہ زباناں د‏‏ی اٹھ سو تو‏ں ودھ کتاباں مذکور نيں۔

سال 1974ء-1975ء وچ حکومت پاکستان نے اسلام آباد وچ سیرت کانفرنس دے موقع اُتے اک نمائش کتاباں سیرت منعقد کرائی جس وچ موجود کتاباں د‏‏ی تعداد تن ہزار تو‏ں متجاوز سی۔

اک ہور بین الاقوامی نمائش کتاباں سیرت وچ صرف چودھواں صدی ہجری وچ لکھی جانے والی کتاباں سیرت رکھی گئی سن جنہاں د‏‏ی تعداد چار ہزار تو‏ں متجاوز سی۔

بہائو الدین زکریا یونیورسٹی ملتان نے ارمغان حق دے ناں تو‏ں دو جلداں وچ کتاباں سیرت د‏‏ی اک لسٹ شائع د‏‏ی سی جس وچ پندرہ زباناں د‏‏ی دو ہزار تو‏ں ودھ کتاباں مذکور نيں۔

سیرت اُتے ہونیوالا ایہ کم نظم تے نثر دونے وچ دستیاب ا‏‏ے۔ اگرچہ زیادہ کتاباں سیرت نثر وچ ہی نيں اُتے مختلف زباناں وچ منظوم کتاباں سیرت وی اچھی خاصی تعداد وچ موجود نيں تے جے صرف نعت د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں ہی لیا جائے تاں انہاں د‏‏ی لسٹ اُتے وی اک رسالہ یا کتابچہ تیار ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

سیرت نگار

اصل مضمون: سیرت نگار

سیرت نگار تو‏ں مراد اوہ لوک نيں جنہاں نے سیرت دے موضوع اُتے لکھیا ا‏‏ے۔

شہرہ آفاق سیرت نگار

• خلفاء راشدین بلکہ خلیفۂ عادل حضرت عمر بن عبد العزیزاموی دے دورخلافت تو‏ں کچھ پہلے تک چونکہ حدیثاں دا لکھنا ممنوع قرار دے دتا گیاتھا تاکہ قرآن وحدیث وچ خلط ملط نہ ہونے پائے اس لئی سیرت نبویہ دے موضوع اُتے حضرات صحابہ کرام د‏‏ی کوئی تصنیف عالم وجود وچ نہ آسکی مگر حضرت عمر بن عبد العزیز دے دور خلافت وچ جدو‏ں احادیث نبویہ د‏‏ی کتابت دا عام طور اُتے چرچا ہويا تاں دور تابعین وچ محدثین کے نال نال سیرت نبویہ دے مصنفاں کحالے اک طبقہ پیداہو گیا۔
• حضرات صحابہ کرام سیرت نبویہ دے موضو ع اُتے کتاباں تاں تصنیف نہ کرسک‏‏ے مگر اوہ اپنی یادداشت تو‏ں زبانی طور اُتے اپنی مجالس، اپنی درسگاہون، اپنے خطبات وچ احادیث احکا‏م دے نال نال سیرت نبویہ دے مضامین وی بیان کردے رہندے سن ۔ ايس‏ے لئی احادیث د‏‏ی طرح مضامین سیرت د‏‏ی روایتاں دا سرچشمہ وی صحابہ کرام رضی اللہ تعالیٰ عنہم ہی د‏‏ی مقدس شخصیتاں نيں۔
• بہر حال دور تابعین تو‏ں گیارہواں صدی تک چند مقتدر محدثین ومصنفاں سیرت دے اسمائے گرامی ملاحظہ فرمائيے ۔
• (1)حضرت عروہ بن زبیر تابعی (متوفی 92ھ)
• (2)حضرت عامر بن شراحیل امام شعبی (متوفی 104ھ)
• (3)حضرت ابان بن امیر المومنین حضر ت عثمان (متوفی 105ھ)
• (4)حضرت وہب بن منبہ یمنی(متوفی 110ھ)
• (5)حضر ت عاصم بن عمر بن قتادہ (متوفی 120ھ)
• (6)حضرت شرجیل بن سعد(متوفی 123ھ)
• (7)حضرت محمد بن شہاب زہری(متوفی 124ھ)
• (8)حضرت اسمٰعیل بن عبد الرحمن سدی (متوفی 127ھ)
• (9)حضرت عبد اللہ بن ابوبکر بن حزم(متوفی 135ھ)
• (10)حضرت موسیٰ بن عقبہ(صاحب المغازی)(متوفی 141ھ)
• (11)حضرت معمر بن راشد(متوفی 150ھ)
• (12)حضرت محمد بن اسحاق (صاحب المغازی)(متوفی 150ھ)
• (13)حضرت زیاد بکائی (متوفی 183ھ)
• (14)حضرت محمد بن عمر واقدی (صاحب المغازی)(متوفی 207ھ)
• (15)حضرت محمد بن سعد(صاحب الطبقات)(متوفی 230ھ)
• (16)حضرت ابوعبداللہ محمدبن اسمٰعیل بخاری(مصنف بخاری شریف)(متوفی256ھ)
• (17)حضرت مسلم بن حجاج قشیری (مصنف مسلم شریف)(متوفی 261ھ)
• (18)حضرت ابو محمد عبد للہ بن مسلم بن قتیبہ(متوفی 267ھ)
• (19)حضرت ابو داود سلیمان بن اشعث سجستانی صاحب السنن(متوفی 275ھ)
• (20)حضرت ابو عیسیٰ محمدبن عیسیٰ ترمذی(متوفی 279ھ)(مصنف جامع ترمذی)
• (21)حضرت ابو عبد اللہ محمد یزید بن ما جہ قزوینی(متوفی 273ھ)(صاحب السنن)
• (22)حضرت ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب نسائی(متوفی 303ھ)(مصنف سنن نسائی)
• (23)حضرت محمد بن جریر طبری (صاحب التریخ)(متوفی 310ھ)
• (24)حضرت حافظ عبد الغنی بن سعید امام النسب (متوفی 332ھ)
• (25)حضرت ابو نعیم احمد بن عبد اللہ (صاحب الحلیہ)(متوفی 430ھ)
• (26)حضرت شیخ الاسلام ابو عمر حافظ ابن عبد البر (متوفی 463ھ)
• (27)حضرت ابوبکر احمد بن حسین بیہقی (متوفی 458ھ)
• (28)حضرت علامہ قاضی عیاض (صاحب الشفاء)(متوفی 544ھ)
• (29)حضرت عبد الرحمن بن عبد اللہ سہیلی(صاحب الروض الانف)(متوفی 581ھ)
• (30)حضرت علامہ عبد الرحمن ابن الجوزی(صاحب شرف المصطفیٰ)(متوفی 597ھ)
• (31)حضرت احمد بن محمد بن ابوبکر قسطلانی(متوفی 923ھ)(صاحب مواہب لدنیہ)
• (32)حضرت امام شرف الدین عبد المومن دمیاطی(متوفی 705ھ)(صاحب سیرت دمیاطی )
• (33)حضرت ابن سید الناس بصری(صاحب عیون الاثر)(متوفی 734ھ)
• (34)حضرت حافظ علاء الدین مغلطائی(صاحب الاشارۃ الی سیرۃ المصطفیٰ )(متوفی 762ھ)
• (35)حضرت علامہ ابن حجر عسقلانی (متوفی 852ھ)(شارح بخاری)
• (36)حضرت علامہ بدرالدین محمود عینی (شارح بخاری)(متوفی 855ھ)
• (37)حضرت ابو الحسن علی بن عبد اللہ بن احمد سمہودی(صاحب وفاء الوفاء)(متوفی 911ھ)
• (38)حضرت محمد بن یوسف صالحی(صاحب السیرۃ الشامیہ)(متوفی 942ھ)
• (39)حضرت علی بن ب رہان الدین(صاحب السیرۃ الحلبیہ)(متوفی 1044ھ)
• (40)حضرت شیخ عبد الحق محدث دہلوی(صاحب مدارج النبوۃ)(متوفی 1052ھ)

ہور ویکھو

• کتب سیرت د‏‏ی لسٹ
• سیرت نگار

حوالے