ام کلثوم بنت علی
| ام کلثوم بنت علی | |
|---|---|
 |
|
| جم | سنہ 627 (عمر 1396–1397 سال)[۱] |
| وفات |
|
| مدفن | جنت البقیع |
| شریک حیات | عون بن جعفر |
| والد | علی [۱] |
| والدہ | فاطمۃ الزہرا |
| بہن/بھائی | رقیہ بنت علی ، زینب بنت علی ، محسن بن علی ، حسین ، ہلال ابن علی ، عثمان بن علی ، حسن ابن علی ، عباس بن علی ، عبد اللہ ابن علی ، جعفر بن علی ، محمد حنفیہ ، خدیجہ بنت علی ابی طالب ، میمونہ بنت علی ، ابو بکر بن علی
|
ترمیم  | |
 ام کلثوم بنت علی | |
|---|---|
| مشہور امام زادے | |
| عباس بن علی، زینب کبری، فاطمہ معصومہ، علی اکبر، علی اصغر، عبد العظیم حسنی، احمد بن موسی، سید محمد، سیدہ نفیسہ |
اُمّ کُلثوم بنت حضرت علیؑ امام حسن، امام حسین و حضرت زینب کبری (س) دے بعد امام علی تے حضرت فاطمہ زہرا (س) دی چوتھی اولاد سن۔ تاریخی منابع وچ عمر بن خطاب دوسرے خلیفہ دے نال آپ دی شادی دے بارے وچ داستاناں دیکھنے نوں ملدی اے۔ بعض مؤرخین آپ نوں واقعہ کربلا وچ حاضر خواتین وچ شمار کردے نيں تے آپ توں منسوب خطبات تے گفتگو بعض منابع وچ نقل ہوئیاں نيں۔
آپ دے بارے وچ نقل ہونے والے بعض واقعات جداں (واقعہ کربلا وچ آپ دی موجودگی) دے بارے وچ ایہ احتمال دتا جا سکدا اے کہ ایہ واقعات کسی تے شخصیت دے بارے وچ نيں تے صرف تشابہ اسمی دی وجہ توں انہاں واقعات دی نسبت آپ دی طرف دتی گئی اے۔
تعارف
سودھوتاریخ ولادت تے حسب و نسب
سودھوام کلثوم دی تاریخ پیدائش وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ؛ لیکن شیعہ تے سنی دونے حضرت علی و حضرت فاطمہ زہرا دی ام کلثوم نامی بیٹی ہونے اُتے متفق نيں۔[۲]
آپ دی تاریخ پیدائش نوں سنہ 6 ہجری لکھیا گیا اے۔[۳] البتہ بعض مؤرخین کسی سال دی تعیین کيتے بغیر ایويں لکھدے نيں کہ انہاں دی ولادت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حیات طیبہ دا دور سی تے آپ دی وفات توں پہلے پیدا ہوئی اے۔[۴]
شیعہ و اہل سنت مآخذ وچ اس حوالے توں وی اختلاف پایا جاندا اے کہ آپ حضرت علی (ع) و حضرت فاطمہ(س) دی اولاد وچ کیہڑے نمبر اُتے اے۔ اس حوالے توں شیعہ علماء آپ نوں حضرت زینب (س) توں چھوٹی مندے نيں؛[۵] لیکن اہل سنت، ام کلثوم نوں حضرت علی بن ابی طالب (ع) دی تیسری اولاد تے حضرت زینب توں وڈی قرار دیندے نيں۔[۶]
کنیت تے القاب
سودھوشیخ مفید نے امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) دی اولاد نوں گنواندے ہوئے آپ دا نام زینب صغری (س) ذکر کردے ہوئے آپ دی کنیت نوں ام کلثوم ذکر کیتا اے۔[۷] اس کنیت نوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نوں اپنی خالہ ام کلثوم بنت محمد دے نال زیادہ شباہت دی وجہ توں دتا اے۔[۸] فریقین دے اکثر منابع وچ انہاں نوں ام کلثوم کبری توں تعبیر کیتا گیا اے۔
سید محسن امین اس بارے وچ کہندے نيں: امیر المؤمنین (ع) دی تن یا چار بیٹیاں دی کنیت ام کلثوم سن:
- ام کلثوم کبری بنت فاطمہ (س)۔
- ام کلثوم وُسطی زوجہ حضرت مسلم بن عقیل۔
- ام کلثوم صغری۔
- زینب صغری جس دی کنیت ام کلثوم اے۔
سید محسن امین تصریح کردے نيں کہ: جے آخری دو اسم اک ہی شخصیت دے ہاں تو تن ورنہ چار اشخاص دا نام ام کلثوم اے۔[۹] انہاں سب باتاں دے باوجود بعض مآخذ وچ ام کلثوم بنت علی (ع) و فاطمہ (س) نوں رقیہ کبری و ام کلثوم صغری نوں نفیسہ دے نام توں یاد کیتا اے۔[۱۰]
شوہر تے اولاد
سودھوبعض مؤرخین دے مطابق ام کلثوم نے ابتدا وچ عُمَر بن خطاب پھر انہاں دی وفات دے بعد اپنے چچا زاد بھائی عون بن جعفر بن ابی طالب نال شادی کیتسی۔ عون دی وفات دے بعد انہاں دے بھائی محمد پھر محمد دی وفات دے بعد انہاں دے دوسرے بھائی عبداللہ نال شادی کيتی۔ [۱۱] مسعودی انہاں نوں لاولد جاندے نيں۔[۱۲] جدوں کہ بعض مؤرخین نے انہاں دے فرزنداں وچ زید تے رقیہ دا نام لیندے نيں جو ہر دو عمر توں نيں۔[۱۳] ابن عنبہ مسلم بن عقیل دی اولاد دے ضمن وچ حمیدہ لڑکی دا نام لیندے نيں جنہاں دی والدہ دا نام "ام کلثوم بنت علی بن ابیطالب اے۔[۱۴] سید محسن امین کہندے نيں: ایہ روایت اس گل اُتے دلالت کردی اے کہ مسلم بن عقیل نے اپنی چچا ذاد بہن ام کلثوم نال شادی کیتی سی لیکن ایہ ام کلثوم کبری دا غیر اے کیونکہ کسی نے وی اس حوالے توں کوئی خبر نقل نئيں دی اے پس اس توں پتہ چلدا اے کہ حضرت مسلم نے ام کلثوم وسطی نال شادی کیتی اے۔[۱۵]
عمر بن خطاب توں شادی دی حقیقت
سودھوبعض تاریخی مآخذ دے مطابق ام کلثوم بنت علی بن ابی طالب نے خلیفہ دوم حضرت عمر نال شادی کیتی سی۔[۱۶] اس شادی دی تاریخ ذی القعدہ سنہ 17 ہجری قمری ذکر ہوئی اے۔[۱۷]
اس دے مقابلے وچ بعض شیعہ علماء جداں کہ، شیخ مفید نے اس نکاح توں انکار کیتا اے تے آقا بزرگ تہرانی نے کئی ایسی کتاباں دا نام لیا اے جنہاں وچ اس نکاح نوں رد کیتا گیا اے۔[۱۸]
ماں دا غم
سودھوام کلثوم حضرت زہرا س) دی شہادت دے بعد چہرے اُتے اک نقاب ڈال کے گریہ و زاری کردے ہوئے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ اقدس اُتے گئياں تے کہیا: اے رسول خدا! بتحقیق ایہ وقت بالکل اس وقت دی طرح اے جس وقت سانوں آپ دی فقداں دی مصیبت آن پئی سی۔ ہن اس دے بعد ساڈے تے ساڈی ماں دے درمیان کوئی ملاقات نئيں ہوئے گی۔[۱۹]
واقعہ کربلا وچ شرکت
سودھوبعض مقاتل وچ ام کلثوم دے کربلا وچ حاضر ہونے دے بارے وچ تذکرہ موجود اے۔ جداں کہ بہت سارے مقامات اُتے حضرت زینب(س) دے نال انہاں دا نام لیا گیا اے تے انہاں اُتے ڈھائے جانے والے مصائب دا تذکرہ کیتا گیا اے۔ علامہ مجلسی نقل کردے نيں: امام حسین(ع) دی شہادت دے بعد خیمیاں نوں اگ لگاندے وقت آپ دی بہن ام کلثوم دے کناں توں بالیاں نوں چھینیا گیا۔[۲۰] ام کلثوم واقعہ عاشورا دے راویاں وچوں نيں تے کوفہ تے ابن زیاد دے دربار وچ آپ نے خطبہ وی دتا اے۔ ابن طیفور نے اپنی کتاب وچ ام کلثوم توں اک خطبہ نقل کیتا اے جسنوں آپ نے اہل بیت دی اسیری دے وقت ارشاد فرمایا سی ۔ [۲۱] علامہ مجلسی نے وی ابن زیاد دے دربار وچ ام کلثوم دی بعض گفتگو تے اشعار نقل کيتے نيں۔[۲۲]
اس دے مقابلے وچ بعض مآخذ وچ کربلا وچ موجود ام کلثوم دے غیر فاطمی ہونے اُتے تصریح کيتی گئی اے۔[۲۳] سید محسن امین اس مسئلہ نوں رد کردے ہوئے کہندے نيں: امیرالمؤمنین حضرت علی دی دو بیٹیاں دا نام ام کلثوم سی اک ام کلثوم کبری، حضرت زہرا(س) دی بیٹی سی جو واقعہ کربلا توں پہلے اس دنیا توں چلی گئی سی جدوں کہ دوسری جو واقعہ کربلا وچ موجود سی تے کوفہ وچ خطبہ دتا انہاں دی ماں اک کنیز سی تے اوہ حضرت مسلم بن عقیل دی بیوی سی۔[۲۴]
کوفہ وچ ام کلثوم دا خطبہ
سودھوام کلثوم منجملہ انہاں اشخاص وچوں سن [۲۵] جنہاں نے امام حسین(ع) دی شہادت دے بعد کوفہ وچ خطبہ دتا۔[۲۶]
روای کہندے نيں: امّ کلثوم بنت امیرالمؤمنین(ع) اس حالت وچ کہ آپ دے رونے دی آواز بلند ہورہی سی، محمل دے پیچھے توں ایہ خطبہ دتا:
اے اہل کوفہ! وائے ہو تواڈے اُتے، کیوں تساں نے حسین(ع) نوں گرفتار کر کے انہاں نوں شہید تے انہاں دے اموال نوں غنیمت وچ تقسیم کیتا تے انہاں دے ناموس نوں اسیر کیتا پھر اس اُتے گریہ کردے ہو؟ افسوس ہو تساں اُتے تے ہلاکت تے بدبختی وچ تساں لوگ گرفتار ہوئے۔ آیا کیہ تسيں لوگاں نوں علم اے کہ تساں کس قدر سنگین گناہ تے جنایت دے مرتکب ہوئے؟ تے کتنے ناحق خون بہائے؟ تے کتنے پردہ نشیناں نوں بے پردہ کیتا؟ تے کتنے خانداناں دی زینت و زیور نوں تار تار کیتا؟ تے انہاں دے اموال نوں غارت کیتا اے ؟ تساں لوگاں نے اک ایسی شخصیت نوں شہید کیتا اے جس دے مقام و مرتبے تک رسول خدا(ص) دے بعد کوئی نئيں پہنچدا۔ تواڈے دلاں توں رحم اٹھا لیا گیا اے۔ آگاہ ہو جاؤ کہ خدا نوں ماننے والےآں دی جیت ہوئے گی تے شیطان دی اطاعت کرنے والے خسارے وچ رہن گے۔[۲۷]
اس دے بعد انہاں کچھ اشعار پڑھے جنہاں دا ترجمہ ایہ اے:
تواڈی ماواں اُتے وای ہو تساں نے میرے بھائی نوں شہید کر دتا! عنقریب اک ایسی اگ وچ گرفتار ہو جاؤگے جس دے شعلے بلند نيں۔ تساں لوگاں نے اک ایسے خون نوں پایمال کر دتا اے جس دے بہانے توں خدا تے اس دے رسول نے منع کیتا سی تے اسنوں حرام قرار دتا سی ۔ تواناں جہنم دی اگ دی خوشخبری سناندی ہون۔ ضرور کل قیامت دے دن تساں لوگ، ایسی شدید اگ وچ گرفتار ہوگے جس دے شعلے بلند ہو رہے ہون گے۔ وچ ہمیشہ اپنے بھائی اُتے گریہ کراں گی۔ پیغمبر(ص) دے بعد اس دنیا وچ سب توں افضل تے بہترین شخصیت پر۔ ہاں ہر گز نہ تھمنے والی آنساں دے نال گریہ کراں گی۔ ایہ رونا کدی وی ختم نہ ہوئے گا۔[۲۸]
راوی کہندا اے: اس وقت لوگاں دے رونے دی آواز بلند ہو گئی۔ عورتاں اپنے بالاں نوں کھول کر انہاں وچ مٹی ڈالتی سن تے اپنے چہراں اُتے مارتاں تے واویلا تے واثبوراہ دی صسجے بلند کردی سن۔ مرد روندے ہوئے اپنے داڑھی دے بال نوچتے سن ۔ کسی تے موقع اُتے لوگاں نوں اس طرح روندے ہوئے نئيں دیکھیا سی ۔[۲۹]
نقل حدیث
سودھوشیعہ مآخذ وچ ام کلثوم توں احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ عبداللہ مامقانی انہاں نوں خواتین راویاں وچ شمار کردے ہوئے کہندے نيں: "آپ اک جلیل القدر، فہیم و بلیغ خاتون سن تے انہاں نوں ثقات وچوں جاندے سن ۔"[۳۰] انہاں احادیث دی اکثریت اہل بیت(ع) اُتے آنے والی مصیبتاں دے بارے وچ نيں۔
امام علی(ع) دی شہادت
سودھوعلامہ مجلسی اک طولانی حدیث وچ لکھدے نيں:
- «ام کلثوم فرماندی نيں: رمضان دی انیساں رات نوں ميں نے اپنے والد محترم دے لئی افطار دی خاطر جو دی دو روٹیاں، دودھ تے نمک دسترخوان اُتے رکھ دتا۔ نماز توں فارغ ہونے دے بعد افطار دے لئی حاضر ہوئے۔ آپ دسترخوان اُتے نگاہ کردے زور زور توں رونے لگے تے فرمایا... میری بیٹی جے انہاں دو کھاناں وچوں اک نوں نہ اٹھایا تو خدا دی قسم کچھ نئيں کھاواں گا … ایويں جو دی روٹی نوں نمک دے نال تناول فرمایا۔[۳۱]
شیخ مفید نقل کردے نيں:
اسی طرح امیرالمؤمنین(ع) دی شہادت دے موقع اُتے "ام کلثوم" نے روندے ہوئے ابن ملجم توں خطاب کیتا: وائے ہو توادے اُتے! خداوندعالم تواناں دنیا تے آخرت دونے وچ ذلیل تے رسوا کرے تے تواڈا ٹھکانا جہنم قرار دے۔[۳۳]
عبدالکریم بن احمد بن طاووس حلی نے شیخ صدوق توں اک حدیث نقل کيتی اے جس وچ آیا اے کہ "ام کلثوم" نے حضرت علی(ع) دی تشییع تے تدفین دے حوالے توں اپنے فرزنداں نوں کرنے والی وصیت دے بعض حصےآں نوں روایت کيتی اے:
- ... ام کلثوم فرماندی نيں: دفن دے وقت قبر کھودتی گئی۔ مینوں معلوم نئيں میرے بابا نوں زمین وچ دفن کیتا گیا یا آسماناں وچ لے جایا گیا۔ ناگہان اک تسلیت آمیز آواز کاناں وچ آئی تے کہیا: خدا آپ نوں اپنی حجت دے غم تے عزاداری وچ تسلیت دیندا اے۔[۳۴]
واقعہ عاشورا تے اس دے بعد دے واقعات
سودھو- ابن طاووس کہندے نيں: جدوں امام حسین آخری وداع دے لئی آئے تو "ام کلثوم" نے فریاد بلند دی تے کہیا: یا ابا عبداللہ! آپ نوں ہتھ توں دینے دی مصیبت دے بعد سانوں خدا موت دے دے۔ امام(ع) نے ام کلثوم، حضرت زینب(س) تے رباب نوں تسلی دتی۔[۳۵]
- اسیری دے وقت جدوں کوفی اطفال حسینی دے لئی کھانا لے آئے تو "ام کلثوم" نے فریاد بلند کی: اے اہل کوفہ اسيں (اہلبیت پیغمبر) اُتے صدقہ حرام اے۔[۳۶]
- اک حدیث دے مطابق جدوں کاروان اسرائے آل محمد شام پہونجی تو "ام کلثوم" نے شمر توں کہیا کہ شہداء دے سراں نوں اسیراں دے درمیان توں دوسری سمت لے جاؤ تاکہ لوگاں دی نظراں اس سمت چلی جائے تے ساڈے اُتے نظراں نہ پڑن۔[۳۷]
تاریخ و کیفیت وفات
سودھوآپ دی تاریخ وفات تے اوہدی کیفیت وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔
- اکثر مآخذ وچ آپ تے آپ دے بیٹے زید دی وفات نوں اک نال قرار دتا اے ایتھے تک کہ دونے دی نماز جنازہ وی اک نال ادا کيتی گئی۔[۳۸]
- بعض مؤرخین نے انہاں دی وفات نوں معاویہ دے دور حکومت وچ تقریبا سنہ 50 ہجری قمری وچ ذکر کیتا اے۔[۳۹]
- بعض کہندے نيں: انہاں دی وفات عبدالملک بن مروان دے دور حکومت (۷۳ – ۸۶ ق) وچ ہوئی اے ۔ٰ[۴۰]
- مقریزی لکھدے نيں: جدوں آپ عون بن جعفر دی زوجیت وچ سن اسی وقت اس دنیا توں چلی گئی۔[۴۱]
- ابن عبدالبر، انہاں دی وفات نوں امام حسن (ع) دی امامت دے دوران ذکر کردے نيں۔[۴۲]
- ابن طیفور ہور انہاں دی وفات نوں سنہ 61 ہجری واقعہ کربلا دے وقت قرار دیندے نيں۔[۴۳]
وفات دی کیفیت
سودھوآپ دی وفات دے بارے وچ آیا اے کہ آپ تے آپ دے بیٹے زید کسی بیماری[۴۴] یا زہر کھلانے دی وجہ سے[۴۵] اک نال اس دنیا توں چلے گئے۔
مدفن
سودھو
عمادالدین طبری کہندے نيں: منقول اے کہ امام حسین (ع) دی بہن ام کلثوم نے شام وچ وفات پائی تے اوتھے دفن نيں۔[۴۶]
ابن بطوطہ اپنے سفر نامے وچ لکھدے نيں: شام توں اک فرسخ دے فاصلے اُتے ام کلثوم بنت علی بن ابی طالب (ع) تے حضرت فاطمہ (س) دی بیٹی دی قبر اے۔[۴۷]
یاقوت حموی لکھدے نيں: ام کلثوم دی قبر شام، دمشق وچ اے۔[۴۸]
ابن عساکر اس بارے وچ لکھدے نيں: یہ قبر جو دمشق دے مضافات وچ اے ام کلثوم بنت علی بن ابیطالب (ع) دی اے لیکن ایہ حضرت فاطمہ (س) دی اولاد نئيں اے .. آپ مدینہ وچ قبرستان بقیع وچ مدفون نيں۔[۴۹]
بعض ہور مؤرخین کہندے نيں کہ ایہ قبر، حضرت علی (ع) تے حضرت فاطمہ (س) دی بیٹی حضرت زینب (س) دی اے جنہاں دی کنیت ام کلثوم اے۔[۵۰]
حوالے
سودھو- ↑ ۱.۰ ۱.۱ https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&cqlMode=true&query=nid%3D1171177941 — اخذ شدہ بتاریخ: ۸ جولائی ۲۰۱۹ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
- ↑ مفید، الارشاد، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۴۶۳؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱۳؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۱۱۸.
- ↑ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ص۲۳۸.
- ↑ ابن حجر، الاصابہ، ج۸، ص۴۶۴؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۴، ص۱۹۵۴.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۱، ص۳۵۴؛ مناقب ابن شہر آشوب، ج۳، ص۸۹.
- ↑ سیرہ ابن اسحاق، ص۲۴۷؛ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۵۰۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۲۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ علوی، المجدی، ص۱۷و ۱۸؛ زبیدی، تاج العروس، ج۱۵، ۸۱۳.
- ↑ طبقات ابن سعد، ج۸، ص۴۶۲.
- ↑ مسعودی، مروج الذہب، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج۱۹، ص۴۸۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ص۱۹۰.
- ↑ ابن عنبہ، عمدہ الطالب، ص۳۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ کلینی، کافی، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تہذیب الاحکم، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریہ، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ص۱۸۹؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، ج۵، ص۶۱۴.
- ↑ نہایہ الارب، ج۱۹، ص۳۴۷.
- ↑ مدخل ام کلثوم دا عمر نال نکاح، نکاح دے مخالفین]
- ↑ نیشابوری، روضہ الواعظین، ص۱۵۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۶۰.
- ↑ بلاغات النساء، ص۲۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۱۲ – ۱۱۵.
- ↑ بری، الجوہرہ فی نسب الامام علی و آلہ، ص۴۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ج۱، ص۳۲۷. ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ امام سجاد(ع)، حضرت زینب (س) تے فاطمہ بنت امام حسین (ع) نے وی کوفہ وچ خطبہ دتا: سید بن طاووس، لہوف، ص۱۸۱).
- ↑ ر.ک: ابن طاووس، لہوف (۱۳۷۸ش)، ص۱۸۱.
- ↑ مجادلہ: ۱۹.
- ↑ قَتلْتُم أخی فویلٌ لأُمّکم * سَتُجزَونَ ناراً حرُّہا یتَوقَّدُسَفکتُم دِماءً حَرَّمَ اللّہ سَفکہیا * وَحَرَّمَہا القُرآنُ ثُمّ مُحمّدٌألا فَابشِرُوا بِالنّارِ إنّکمُ غَداً * لَفی سَقَرٍ حَقّاً یقیناً تُخَلَّدُواوَإنّی لأبکی فی حَیاندی علی أخی * عَلی خَیرِ مَن بَعَد النّبی سَیولَدُبِدَمعٍ غَریزٍ مُستہلٍّ مُکفکفٍ * علَی الخَدِّ منّی دائماً لَیس یحمدُ
- ↑ سید بن طاووس، لہوف (۱۳۷۸ش)، ص۱۸۴.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۷۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۲، ص۲۷۶ – ۲۷۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۲، ص۲۸۹.
- ↑ عبدالکریم بن احمدابن طاووس حلی، فرحہ الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی(ع)، ۶۳ و ۶۴.
- ↑ ابن طاووس، لہوف، ص۸۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۱۴.
- ↑ ابن طاووس، لہوف، ص۱۷۴.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ج۱۵، ص۸۱۳.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۵، ص۲۴؛ امین، اعیان الشیعہ، ج۳، ص۴۸۵.
- ↑ صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ج۵، ص۳۷۰.
- ↑ ابن عبدالبر، استیعاب، ج۴، ص۱۹۵۶.
- ↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ص۲۳ و ۲۴.
- ↑ بغدادی، المنمق، ص۳۱۲.
- ↑ صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.
- ↑ طبری، کامل بہایی، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ ابن بطوطہ، الرحلہ، ج۱، ص۱۱۳.
- ↑ یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۲۰.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ البیطار، حلیۃ البشر، ج۲، ص۵۰.
مآخذ
سودھو- ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسد الغابہ فی معرفہ الصحابہ، بیروت، دارالکتاب العربی، بیتا.
- ابن اسحاق، محمد، سیرہ ابن اسحاق، قم، دفتر تاریخ و مطالعات اسلامی، ۱۴۱۰ ہ.
- ابن بطوطۃ، محمد بن عبد اللہ، تحفۃ النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الأسفار، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، ۱۴۰۵ ہ.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابن شہر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب، نجف، المطبعہ الحیدریہ، ۱۳۷۶ ہ.
- ابن طاووس، عبدالکریم، فرحہ الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنیین علی(ع)، تحقیق سید تحسین آل شبیب موسوی، بیجا، مرکز الغدیر، بیتا.
- ابن طیفور، ابوالفضل بن ابی طاہر، بلاغات النساء، قم، مکتبہ بصیرتی، بیتا.
- ابن عبدالبر، احمد بن عبداللہ، الاستیعاب فی معرفہ الاصحاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ ہ.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینہ دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ہ.
- ابن عنبہ، احمد بن علی، عمدہ الطالب فی انساب آل ابیطالب، نجف، المطبعہ الحیدریہ، ۱۳۸۰ ہ.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف، بیتا.
- بری، محمد بن ابی بکر، الجوہرہ فی نسب الامام علی و آلہ، دمشق، مکتب ہ النوری، ۱۴۰۲ ہ.
- بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق فی اخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، بیجا، بینا، بیتا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۰ ہ.
- البیطار، عبد الرزاق، حلیۃ البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر، بیتا..
- حموی، یاقوت بن عبداللہ، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۳۹۹ ہ.
- دخیل, علی محمدعلی, اعلام النساء، دارالاسلامیۃ, بیروت، ۱۴۱۲ ہ.
- ذہبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، ۱۴۱۳ ہ.
- زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواہر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ہ.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، اللہوف علی قتلی الطفوف، تہران، نشر جہان، ۱۳۴۸ ش.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، لہوف، ترجمہ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، چ۵، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۷۸ش.
- صفدی، صلاح الدین خلیل، الوافی بالوفیات، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ ہ.
- صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، تحقیق شیخ عبدالرحمن اعظمی.
- طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الہدی، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ ہ.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسہ الاعلمی، ۱۴۰۳ ہ.
- طبری، عمادالدین، کامل البہائی، قم، المکتبہ الحیدریہ، بیتا.
- طوسی، محمد بن حسن، تہذیب الاحکم، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، ۱۳۶۴ ش.
- عسقلانی، ابن حجر احمد بن علی، الاصابہ فی تمییز الصحابہ، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۱۴۱۵ ہ.
- علوی، محمد بن علی، المجدی فی انساب الطالبین، قم، مکتبہ المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ ہ.
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تہران، مکتبہ الصدر، بیتا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۶۳ ش.
- مامقانی، عبداللہ بن محمد، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، ب نا، ۱۳۵۲ ہ.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسہ الوفاء، ۱۴۰۳ ہ.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذہب و معادن الجوہر، مصر، مکتبہ السعادہ، ۱۳۷۷ ہ.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ ہ.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المسائل العکبریہ، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ہ.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، تحقیق عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب، ۱۴۲۰ ہ.
- نیشابوری، محمد بن الفتال، روضہ الواعظین، قم، الشریف الرضی، بیتا.
- نویری، شہاب الدین احمد، نہایہ الارب فی فنون الادب، قاہرہ، دارالکتب و الوثائق القومیہ، ۱۴۲۳ ہ.
- یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، نجف، المکتبہ الحیدریہ، ۱۳۸۴ ہ.