سلفیت تے وہابیت دی بین الاقوامی تشہیر
1970 تے 1980 دی دہائی دے وسط توں شروع ہو کے ، سعودی عرب دی بادشاہت (تے ہور خلیجی بادشاہتاں ) دی طرف توں سنی اسلام دی قدامت پسندانہ تعبیرات نوں حاصل کيتا گیا اے جسنوں سیاسی سائنسدان گیلز کیپل کہندے نيں "اسلام دے عالمی اظہار وچ طاقت دا اک اہم مقام" . " [۱] جدوں تک 1990 دی دہائی دے سعودی (تے جی سی سی ) دے نال بریک اپ اخوان المسلمون ، تشریحات سعودی عرب دے نہ صرف سلفیہ اسلام، بلکہ شامل اسلامیت / تجدیدی اسلام، [۲] تے "ہائبرڈ" [۳][۴] دے دو معنی .
مسلم دنیا دے ذریعے تشریحات دے پھیلاؤ دی تحریک "دنیا دی سب توں وڈی پروپیگنڈا مہم " سی (سیاسی سائنسدان الیکس الیکسیو دے مطابق) ، [۵] "سرد جنگ دے عروج اُتے سوویتاں دی پروپیگنڈا کوششاں نوں بونا" ( بطور صحافی ڈیوڈ اے کپلان ) ، [۵] پٹرولیم برآمدات دے ذریعے فنڈ کيتا گیا جو اکتوبر 1973 دی جنگ دے بعد غبار ہويا۔ [۶][۷] اک اندازہ ایہ اے کہ شاہ فہد (1982 توں 2005) دے دور وچ 75 ارب ڈالر توں ودھ وہابی اسلام نوں پھیلانے دی کوششاں وچ خرچ کیتے گئے۔ ایہ رقم 200 اسلامی کالجاں ، 210 اسلامی مراکز ، 1500 مسیتاں تے 2 ہزار اسکولاں نوں مسلم تے غیر مسلم اکثریتی ملکاں وچ مسلم بچےآں دے لئی استعمال کیتی گئی۔ سکولاں دا نقطہ نظر "بنیاد پرست" سی تے انہاں نے " سوڈان توں شمالی پاکستان " تک اک نیٹ ورک بنایا۔ مرحوم بادشاہ نے مدینہ وچ اک پبلشنگ سنٹر وی شروع کيتا سی جو 2000 تک دنیا بھر وچ قرآن دی 138 ملین کاپیاں ( اسلام دا مرکزی مذہبی متن) تقسیم کر چکيا سی۔ [۸] لکھاں قرآن دے نال مفت تقسیم کیتے گئے سلفی تشریحات دے بعد نظریاتی متن آئے۔ [۹]
1980 دی دہائی وچ ، سعودی عرب دے دنیا بھر وچ لگ بھگ 70 سفارت خانے مذہبی اتاشی توں لیس سن جنہاں دا کم انہاں دے ملکاں وچ نويں مسیتاں بنانا تے موجودہ مسیتاں نوں دعوت سلفیہ کے پرچار دے لئی آمادہ کرنا سی۔ [۱۰] سعودی حکومت بنیاد پرست اسلام پھیلانے دے لئی متعدد بین الاقوامی تنظیماں نوں فنڈز دیندی اے ، جنہاں وچ مسلم ورلڈ لیگ ، مسلم نوجواناں دی عالمی اسمبلی ، بین الاقوامی اسلامی ریلیف آرگنائزیشن تے مختلف شاہی خیراندی ادارے شامل نيں۔ [۱۱] [Note 1] دعوت دی حمایت کرنا (لفظی طور اُتے "اسلام دی دعوت دینا") - اسلام نوں پروسیلیٹائز کرنا یا تبلیغ کرنا سعودی حکمراناں دے لئی "مذہبی تقاضا" کہلاندا اے جسنوں "اپنے گھریلو جواز نوں کھونے دے بغیر" چھڈیا نئيں جا سکدا۔ اسلام [۱۱]
اسلام دی سلفی تشریحات دے علاوہ ، سنی اسلام دی ہور سخت تے قدامت پسندانہ تشریحات وچ سعودی عرب تے خلیج دے فنڈز دی براہ راست یا بالواسطہ مدد کيتی گئی اے جنہاں وچ اخوان المسلمون تے جماعت اسلامی دی اسلامی تنظیماں شامل نيں۔ بھانويں انہاں دے اتحاد ہمیشہ مستقل نئيں سن ، [۱۲] سلفیت تے اسلامیت دی شکلاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ انہاں نے اک "مشترکہ منصوبہ" تشکیل دتا اے ، [۲] مغربی اثرات دے خلاف اک مضبوط "بغاوت" دا اشتراک کيتا اے ، [۱۳] احکامات دے سخت نفاذ اُتے یقین تے شریعت قانون دی ممانعت ، [۶] شیعہ اسلام تے مقبول اسلامی مذہبی طریقےآں ( مسلم سنتاں دی تعظیم ) ، [۲] اور مسلح جہاد دی اہمیت دا عقیدہ دونے دی مخالفت۔ [۴] بعد وچ کہیا جاندا اے کہ دونے تحریکاں نوں "فیوز" کيتا گیا ، [۳] یا "ہائبرڈ" تشکیل دتا گیا ، خاص طور اُتے سوویت یونین دے خلاف 1980 دی دہائی دے افغان جہاد دے نتیجے وچ ، [۴] تے اس دے نتیجے وچ 1980 دی دہائی وچ ہزاراں مسلمان سوویتاں تے انہاں دے افغان اتحادیاں دے خلاف افغانستان وچ لڑنے دے لئی۔ [۴]
اس فنڈنگ اُتے تنقید کيتی گئی اے کہ اس نے اسلام دی اک عدم برداشت ، جنونی شکل نوں فروغ دتا جس نے مبینہ طور اُتے اسلامی دہشت گردی نوں فروغ دینے وچ مدد کيتی۔ [۱۱] ناقدین دا کہنا اے کہ رضاکار افغانستان وچ لڑنے دے لئی متحرک ہوئے (جداں اسامہ بن لادن ) تے سوویت سپر پاور دے خلاف اپنی کامیابی اُتے "خوشگوار" ، دوسرے ملکاں وچ مسلم حکومتاں تے عام شہریاں دے خلاف جہاد لڑدے رہے۔ تے اوہ قدامت پسند سنی گروہ جداں کہ افغانستان تے پاکستان وچ طالبان نہ صرف غیر مسلماں (کفار ) اُتے حملہ کر رہے نيں تے انہاں دے ساتھی مسلماناں کو وی مرتد سمجھدے نيں ، جداں شیعہ تے صوفی ۔ 2017 تک ، سعودی مذہبی پالیسی وچ تبدیلیاں نے کچھ لوکاں نوں ایہ مشورہ دتا اے کہ "پوری دنیا وچ اسلام پسنداں نوں اس دی پیروی کرنی پوے گی یا قدامت پسندی دے غلط پہلو نوں ختم کرنا پئے گا"۔
پس منظر۔
سودھوبھانويں سعودی عرب 1939 توں تیل برآمد کرنے والا رہیا اے ، تے 1960 دی دہائی وچ عرب سرد جنگ دے آغاز دے بعد توں جمال عبدالناصر دی ترقی پسند تے سیکولر عرب قوم پرستی دے لئی عرب ریاستاں دے [۱۴] اکتوبر 1973 دی جنگ سی جس نے اس دی دولت تے قد وچ بہت وادھا کيتا ، تے سلفی مشنری سرگرمیاں دی وکالت کرنے دی صلاحیت نوں ودھایا۔ [۱۵]
1973 دے تیل دی پابندی توں پہلے ، پوری مسلم دنیا وچ مذہب "قومی یا مقامی روایات دا غلبہ سی جو عام لوکاں دے تقویٰ وچ پیوست اے۔" علماء دے انہاں دے مختلف سکولاں نوں دیکھیا فقہ (چار سنی اربعہ : حنفی جنوبی ایشیا دی ترک علاقےآں وچ مالکی افریقہ وچ ، شافعی جنوب مشرقی ایشیا وچ ، اس دے علاوہ شیعہ جعفری ، تے "منعقد سعودی الہام puritanism '( فقہ، دے اک ہور اسکول دا استعمال کردے ہوئے حنبلی Gilles دے Kepel دے مطابق وچ ) "اس فرقہ وارانہ کردار دی بنا اُتے عظیم شبہ،".[۱۶] لیکن روايتی اسلامی فقہاء دے اس طبقے دی قانونی حیثیت 1950 تے 60 دی دہائی وچ نوآبادیاتی بعد دی قوم پرست حکومتاں دی طاقت توں کمزور ہو گئی سی۔ مسلم ملکاں دی "اکثریت" وچ ، نجی مذہبی اوقاف ( اوقاف ) جنہاں نے صدیاں توں اسلامی اسکالروں/فقہاء دی آزادی دی حمایت کيتی سی ، نوں ریاست نے اپنے قبضے وچ لے لیا تے فقہاء نوں تنخواہ دار ملازم بنا دتا گیا۔ قوم پرست حکمراناں نے فطری طور اُتے اپنے ملازمین (تے انہاں دے ملازمین اسلام دی تشریحات) نوں اپنے آجر/حکمراناں دے مفادات دی خدمت کرنے دی ترغیب دتی ، تے لامحالہ فقہاء نوں مسلم عوام نے ایسا کردے ہوئے دیکھیا۔ [۱۷]
1967 دی مصر دی "بکھرتی ہوئی" شکست وچ ، [۱۸] زمین ، سمندر تے ہويا فوجی نعرہ سی۔ اکتوبر 1973 دی جنگ دی سمجھی ہوئی فتح وچ ، اس دی جگہ اللہ اکبر دے اسلامی جنگی نعرے نے لے لئی۔ [۱۹] جدوں کہ یوم کپور جنگ دا آغاز مصر تے شام نے 1967 وچ اسرائیل دی طرف توں فتح کيتی گئی زمین نوں واپس لینے دے لئی کيتا سی ، کیپل دے مطابق جنگ دے "اصل فاتح" عرب "تیل برآمد کرنے والے ملکاں" سن ، جنہاں دے اسرائیل دے مغربی اتحادیاں دے خلاف پابندیاں رک گئياں اسرائیل دا جوابی حملہ۔ [۲۰] پابندی دی سیاسی کامیابی نے پابندیاں دے وقار نوں ودھایا تے تیل دی عالمی رسد وچ کمی نے تیل دی قیمتاں وچ وادھا کيتا (3 امریکی ڈالر فی بیرل توں تقریبا $ 12 ) تے انہاں دے نال ، تیل برآمد کنندگان دی آمدنی۔ اس توں عرب تیل برآمد کرنے والی ریاستاں نوں "مسلم دنیا وچ تسلط دی واضح پوزیشن" وچ ڈال دتا گیا۔ [۲۰] سب توں زیادہ غالب سعودی عرب سی ، جو ہن تک دا سب توں وڈا برآمد کنندہ اے (تھلے بار چارٹ دیکھو)۔ [۲۰][۲۱]
سعودی عرب دے لوک اپنی تیل دی دولت نوں ارضیات یا تریخ دے حادثے دے طور اُتے نئيں دیکھدے سن ، بلکہ انہاں دے مذہب اُتے عمل توں براہ راست منسلک ہُندے نيں - خدا دی طرف توں دتی گئی اک نعمت ، "ان نوں دوسری ثقافتاں تے مذاہب توں علیحدگی وچ ثابت کرن" ، [۲۴] بلکہ کچھ تے متقی رویے دے نال "پختہ طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے اس اُتے عمل کيتا جائے" ، تے ايسے طرح اس دی خوشحالی تے دباو تے "ورنہ نازک" خاندان نوں "قانونی حیثیت" دتی جائے۔ [۲۵][۲۶][۲۷]
اپنی نويں دولت دے نال سعودی عرب دے حکمراناں نے مسلم دنیا وچ قوم پرست تحریکاں نوں اسلام دے نال بدلنے ، اسلام نوں "بین الاقوامی منظر نامے دے سامنے" لیانے ، تے اک ہی سلفی مسلک دے تحت دنیا بھر وچ اسلام نوں متحد کرنے دی کوشش کيتی۔ اوہ مسلمان جو مغرب وچ ہجرت کر چکے سن (اک "خاص ہدف") [۱۶] صحافی سکاٹ شین دے لفظاں وچ ، "جب سعودی امام ایشیا یا افریقہ دے مسلم ملکاں وچ پہنچے ، یا یورپ یا امریکا دی مسلم کمیونٹیز وچ ، روايتی عربی لباس پہن کر ، قرآن دی بولی بولدے ہوئے - تے اک فراخ چیک بک لے کے - خودکار اعتبار سی۔ "
غیر سلفی مسلم اثر و رسوخ۔
سودھوسلفیاں دے لئی ، نچلی سطح دے غیر سلفی اسلام پسند گروہاں تے افراد دے نال کم کرنے دے اہم فائدے سن ، کیونجے سعودی عرب توں باہر سلفی عقائد دے سامعین اشرافیہ تے "مذہبی طور اُتے قدامت پسند ملی" تک محدود سن ، [۲۸] تے لوکاں دی اکثریت مقبول لوک اُتے سی سبھیاچار تصوف دی مقامی قسماں توں وابستہ اے۔ [۲۹] جدوں سعودی عرب نے پہلی بار حجاز دا کنٹرول سنبھالیا تاں خاص طور اُتے وہابی سلفیاں نے دنیا دی مسلم آبادی دا 1 فیصد توں کم حصہ بنا لیا۔ [۳۰] سعودی عرب نے بین الاقوامی تنظیماں دی بنیاد رکھی تے انہاں دی مالی اعانت دی - انہاں دا ہیڈ کوارٹر مملکت وچ سی - جو کہ سب توں زیادہ مشہور ورلڈ مسلم لیگ اے - لیکن انہاں ادارےآں وچ بوہت سارے رہنما شخصیتاں غیر ملکی سلفی سن احساس) ، عربی وہابی یا برصغیر اہلحدیث نئيں۔ ورلڈ مسلم لیگ نے غیر سلفی غیر ملکی اسلام پسند کارکناں دی طرف توں کتاباں تے کیسٹ تقسیم کیتے جنہاں وچ حسن البنا ( اخوان المسلمون دے بانی) ، سید قطب (بنیاد پرست سلفی جہادی نظریہ قطبیت دے مصری بانی) وغیرہ شامل نيں۔ اخوان دے ارکان نے مسلم ورلڈ لیگ تے ہور سعودی حمایت یافتہ تنظیماں دی بین الاقوامی کوششاں دے لئی "اہم افرادی قوت" وی فراہم کيتی۔ [۳۱] سعودی عرب نے الازہر یونیورسٹی وچ ماہرین تعلیم نوں کامیابی توں نوازیا ، تے بنیاد پرست اسلام پسنداں نوں اپنی یونیورسٹیاں وچ پڑھانے دی دعوت دتی جتھے انہاں نے اسامہ بن لادن جداں سعودیاں نوں متاثر کيتا۔
اک مبصر (ٹریور سٹینلے) نے استدلال کيتا کہ "سعودی عرب عام طور اُتے جارحانہ طور اُتے وہابیت نوں برآمد کردا اے ، اس نے درحقیقت پان اسلامی سلفیت درآمد دی اے " ، جس نے مقامی سعودی مذہبی/سیاسی عقائد نوں متاثر کيتا۔ مصر تے شام وچ عرب قوم پرست حکومتاں دے ظلم و ستم توں بھاگنے والے اخوان المسلمون دے ارکان نوں سعودی عرب وچ پناہ دتی گئی تے بعض اوقات سعودی سکولاں تے یونیورسٹیاں وچ پڑھانا ختم کر دتا گیا۔ انتہائی متاثر کن سید قطب دا بھائی محمد قطب جیل توں رہائی دے بعد سعودی عرب آیا۔ اوتھے انہاں نے اسلامی علوم دے پروفیسر دی حیثیت توں پڑھایا تے اپنے وڈے بھائی [۳۲] کتاباں دی تدوین تے اشاعت دی جنہاں نوں مصری حکومت نے پھانسی دتی سی۔ [۳۳] حسن الترابی جو بعد وچ سوڈانی صدر جعفر نمیری دی حکومت وچ "grminence grise " [۳۴] بن گئے کئی سال سعودی عرب وچ جلاوطنی وچ گزارے۔ "نابینا شیخ" عمر عبدالرحمن 1977 توں 1980 تک سعودی عرب وچ ریاض دے گرلز کالج وچ پڑھاندے رہے۔ القاعدہ دے رہنما ایمن الظواہری نوں وی 1980 دی دہائی وچ سعودی عرب جانے دی اجازت دتی گئی سی۔ [۳۵] عبداللہ یوسف عظیم ، جسنوں بعض اوقات "جدید عالمی جہاد دا باپ" کہیا جاندا اے ، [۳۶] اردن وچ اپنی تدریسی نوکری توں کڈے جانے دے بعد ، جدہ ، سعودی عرب دی کنگ عبدالعزیز یونیورسٹی وچ لیکچرار سی تے 1979 وچ جدوں اوہ پاکستان چلا گیا . انہاں دا مشہور فتویٰ مسلم سرزمین دا دفاع ، ایمان دے بعد پہلی ذمہ داری ، معروف سلفی شیخ عبد العزیز ابن باز تے محمد بن العثیمین نے تائید کيتی۔ [۳۷] سعودی عرب وچ دولت مند بننے والے مسلمان بھائی مصر دی اسلام پسند تحریکاں وچ اہم شراکت دار بن گئے۔ [۳۲][۳۸]
سعودی عرب نے پاکستان اُتے مبنی جماعت اسلامی دی تحریک نوں سیاسی تے مالی طور اُتے تیل دی پابندی توں پہلے (شاہ سعود دے وقت توں) دی حمایت کيتی۔ جماعت دے تعلیمی نیٹ ورکس نوں سعودی فنڈنگ ملی تے جماعت "سعودی اکثریتی" مسلم ورلڈ لیگ وچ سرگرم سی۔ [۳۹][۴۰] مسلم ورلڈ لیگ دی حلقہ کونسل وچ غیر سلفی اسلام پسند تے اسلامی احیاء پسند جداں سید رمضان ، حسن البنا دے داماد (اخوان المسلمون دے بانی) ، ابوالاعلیٰ مودودی (جماعت دے بانی) شامل سن ۔ i اسلامی ) ، مولانڈا ابو الحسن ندوی (وفات 2000) ہندوستان۔ [۴۱] 2013 وچ جدوں بنگلہ دیشی حکومت نے بنگلہ دیش دی آزادی دی جنگ دے دوران جماعت اسلامی دے خلاف جنگی جرائم دے لئی کریک ڈاؤن کيتا تاں سعودی عرب نے بنگلہ دیشی مہمان کارکناں دی تعداد وچ کمی کر کے اپنی ناراضگی دا اظہار کيتا (تے بری طرح توں ترسیلات زر سعودی عرب توں بھیجی) عرب
اسکالر اولیور رائے نے 1980 دی دہائی وچ سعودیاں تے عرب مسلم برادران دے درمیان تعاون نوں "اک قسم دا مشترکہ منصوبہ" قرار دتا۔ "مسلم برادران نے خود سعودی عرب وچ کم نہ کرنے اُتے اتفاق کيتا ، لیکن غیر ملکی اسلام پسند تحریکاں دے نال رابطےآں دے لئی اک ریلے دے طور اُتے کم کیا" تے جماعت اسلامی تے پرانی سلفی اصلاحات ورگی "طویل قائم شدہ" تحریکاں دے نال جنوبی ایشیا وچ "ریلے" دے طور اُتے کم کيتا اہل حدیث دی تحریک "اس طرح ایم بی نے ایسی تنظیماں تے افراد دے انتخاب وچ اہم کردار ادا کيتا جو ممکنہ طور اُتے سعودی سبسڈی وصول کردے نيں۔" رائے نے اخوان المسلمون تے سلفیاں نوں "اک اصلاح پسند تے پاکیزہ تبلیغ دے مشترکہ موضوعات" دے طور اُتے بیان کيتا اے۔ حنبلی فقہ دے "عام حوالے" ، جدوں کہ سنی فقہی اسکولاں وچ فرقہ واریت نوں مسترد کردے ہوئے شیعہ تے مقبول صوفی مذہبی طریقےآں ( مسلم سنتاں دی تعظیم ) دونے دی شدید مخالفت۔ [۲] تعاون دے نال نال خلیجی جنگ توں پہلے وی دونے دے درمیان مقابلہ سی ، (مثال دے طور پر) سعودی الجزائر وچ اسلامک سالویشن فرنٹ تے افغانستان وچ جمیل الرحمن دی حمایت کر رہے سن ، جدوں کہ اخوان نے الجزائر وچ شیخ محفود نحنہ دی تحریک دی حمایت دی تے افغانستان وچ حزب اسلامی [۴۲] گیلز کیپل ایم بی تے سعودیاں نوں "اسلام دے 'بنیادی اصولاں دی طرف پرتن دی لازمی شراکت تے قانونی ، اخلاقی تے نجی شعبےآں وچ اس دے تمام احکامات تے ممانعتاں اُتے سختی توں عمل درآمد" دے طور اُتے بیان کردے نيں۔ [۴۳] تے ڈیوڈ کامنز ، جداں کہ انہاں دوناں نوں مغربی اثرات دے خلاف "سخت بغاوت" تے "غیر متزلزل اعتماد" اے کہ اسلام سچا مذہب اے تے "دنیاوی معاملات چلانے دے لئی کافی بنیاد" اے ، [۱۳] "اہم نظریاتی MBs/Islamists/Islamic revivalists دے درمیان اختلافات وچ اخوان دی توجہ "مغربی سامراج توں بچنے دے لئی مسلم اتحاد" اُتے مرکوز اے۔ [۱۳] "وڈے پیمانے اُتے عوامی تعلیم ، صحت دی دیکھ بھال ، گھٹ توں گھٹ اجرت تے آئینی حکومت" (Commins) دے ذریعے مسلم دنیا وچ "پسماندگی دے خاتمے" دی اہمیت اُتے ۔ [۱۳] تے اس دی انقلابی ہور قدامت پسند سماجی گروہاں دی رواداری ، سلفیت دے خصوصی طور اُتے سماجی قدامت پسندانہ رجحان دے برعکس اے۔ [۴۳]
دوسرے قدامت پسند غیر سلفی سنی گروہاں دے نال سلفی اتحاد ، یا انہاں دی مدد لازمی طور اُتے مستقل یا بغیر کسی تناؤ دے نئيں اے۔ اگست 1990 وچ صدام حسین دے عراق دی طرف توں کویت اُتے حملے دے بعد اک وڈا پھٹ پيا ، جس دی سعودی بادشاہت نے مخالفت کيتی تے زیادہ تر جے تمام اسلامی بحالی پسند گروہاں دی حمایت دی ، بشمول بوہت سارے جنہاں نوں سعودی عرب دی مالی امداد حاصل سی۔ سعودی حکومت تے فاؤنڈیشن نے آوا جائی ، تربیت وغیرہ اُتے کئی لکھ خرچ کیتے سن ۔ افغانستان وچ جہادی جنگجو ، جنہاں وچوں بوہت سارے شہریاں اُتے حملےآں دے نال جہاد جاری رکھنے دے لئی سعودی عرب سمیت اپنے ملک واپس چلے گئے۔ 1994 وچ اسامہ بن لادن دا پاسپورٹ منسوخ کر دتا گیا۔ [۴۴] مارچ 2014 وچ سعودی حکومت نے اخوان المسلمون نوں "دہشت گرد تنظیم" قرار دتا۔ " اسلامک اسٹیٹ " ، جس دی "جڑاں وہابیت وچ نيں" ، نے سعودی بادشاہت دا تختہ الٹنے دا عزم ظاہر کيتا اے۔ جولائی 2015 وچ ، سعودی مصنف ترکی الحمد نے سعودی روٹانا خلیجیا ٹیلی ویژن اُتے اک انٹرویو وچ افسوس دا اظہار کيتا کہ "ساڈے نوجوان" "مروجہ" سعودی سبھیاچار دے ذریعے چلنے والے "داعش دے لئی ایندھن" دے طور اُتے کم کردے نيں۔ ایہ ساڈے نوجوان نيں جو بم دھماکے کردے نيں۔ … آپ دیکھ سکدے نيں کہ [داعش ویڈیوز وچ ] شام وچ رضاکار اپنے سعودی پاسپورٹ چیر رہے نيں۔ . (اک اندازے دے مطابق 2500 سعودیاں نے داعش دے نال جنگ کيتی اے۔ )
ہور قدامت پسند سنی خلیجی ریاستاں دا اثر۔
سودھودوسری خلیجی ریاستاں سعودی عرب دے مقابلے وچ آبادی تے تیل دی دولت وچ چھوٹی سن لیکن کچھ (خاص طور اُتے متحدہ عرب امارات ، کویت ، قطر ) نے قدامت پسند سنی وجوہات دی وی مدد کيتی جنہاں وچ جہادی گروپس وی شامل نيں۔ بحر اوقیانوس دے میگزین دے مطابق “قطر دی عسکری تے اقتصادی وڈی تعداد نے شام وچ سرگرم القاعدہ گروپ” جبہت النصرہ “کی طرف اپنا راستہ بنا لیا اے۔ ہیلری کلنٹن دے دستخط کردہ اک خفیہ میمو دے مطابق ، جو کہ وکی لیکس دی طرف توں جاری کيتا گیا اے ، قطر دا امریکا دے نال انسداد دہشت گردی دے تعاون دا بدترین ریکارڈ اے۔ [۴۵] صحافی اوون جونز دے مطابق ، "طاقتور نجی" قطر دے شہری "یقینی طور پر" خود ساختہ "اسلامک اسٹیٹ" دی مالی اعانت کر رہے نيں تے "امیر کویندی" شام وچ "جبہت النصرہ" جداں اسلام پسند گروہاں دی مالی اعانت کر رہے نيں۔ [۴۵] کویت وچ "اسلامی ثقافتی ورثہ سوسائٹی دی بحالی" امریکی خزانے دے مطابق القاعدہ نوں فنڈ دیندی اے۔ [۴۵] کرسٹین کوٹس الریچسن دے مطابق ، (چاتھم ہاؤس وچ اک ایسوسی ایٹ فیلو) ، "ہائی پروفائل کویندی مولوی کافی طور اُتے النصرہ جداں گروپاں دی حمایت کر رہے سن ، کویت وچ ٹی وی پروگراماں نوں اس اُتے گرانڈسٹ کرنے دے لئی استعمال کردے سن ۔" [۴۵]
2017 دے وسط وچ ، سعودی عرب / متحدہ عرب امارات تے قطر دے درمیان کشیدگی ودھ گئی ، جس توں متعلق اے کہ کس طرح تے کس گروہ دے نال سلفیت نوں پروپیگنڈہ کيتا جا رہیا اے۔
اثر و رسوخ دے نتائج دیاں مثالاں۔
سودھونیو یارک ٹائمز کے سکاٹ شین انہاں ملکاں وچ سلفی اثر و رسوخ دی مثال دے طور اُتے سخت روايتی سزاواں (پیو ریسرچ اسٹڈی دا حوالہ دیندے ہوئے) دی حمایت کرنے والے مسلماناں دی اعلیٰ فیصد دسدے نيں۔ پیو ریسرچ سینٹر دے مطالعے دی رپورٹ اے کہ 2011 تک ،
- مصر تے پاکستان وچ 82 فیصد مسلمان ، اردن وچ 70 فیصد تے نائیجیریا وچ 56 فیصد زنا کرنے والے لوکاں نوں سنگسار کرنے دی حمایت کردے نيں۔
- پاکستان وچ 82 فیصد ، مصر وچ 77 فیصد ، نائجیریا وچ 65 فیصد تے اردن وچ 58 فیصد چوری تے ڈکيتی جداں جرائم دے لئی کوڑے مارنے تے ہتھ کٹنے دی حمایت کردے نيں۔
- اردن وچ 86 فیصد ، مصر وچ 84 فیصد ، تے پاکستان وچ 76 فیصد مسلمان مذہب چھڈنے والےآں دے لئی سزائے موت دی حمایت کردے نيں۔
شین دے مطابق مسلم سبھیاچار اُتے سعودی تعلیم دا اثر خاص طور اُتے تے لفظی طور اُتے "افریقہ تے جنوب مشرقی ایشیا دے کچھ حصےآں" وچ نظر آندا اے ، زیادہ سوانیاں اپنے بالاں نوں ڈھانپتی نيں تے زیادہ مرد داڑھی بڑھاندے نيں۔ [۴۶]
اثرات دیاں قسماں۔
سودھوتیل توں پہلے دا اثر
سودھو20 واں صدی دے اوائل وچ ، تیل برآمد کرنے والی دولت دے ظہور توں پہلے ، دوسرے عوامل نے اک مسلمان (خالد ابو الفضل ) دے مطابق کچھ مسلماناں نوں سلفیہ تحریک دی اپیل دی۔
- عرب قوم پرستی ، (عرب مسلم دنیا وچ ) جس نے عرب سلفی وہابی سلطنت عثمانیہ اُتے حملہ کيتا۔ بھانويں سلفیاں نے قوم پرستی دی سخت مخالفت کيتی ، حقیقت ایہ اے کہ اوہ عرب سن بلاشبہ سلطنت عثمانیہ دے شہریاں دی وڈی اکثریت توں اپیل دی جو عرب وی سن ۔
- مذہبی اصلاح پسندی ، جو سلف دی طرف واپسی دے بعد (as-Salaf aṣ-Ṣāliḥ؛)
- 1925 وچ حجاز خلافت دی تباہی (جس نے خلافت عثمانیہ نوں تبدیل کرنے دی کوشش کيتی سی۔
- مکہ تے مدینہ دا کنٹرول ، جس نے سلفیاں نوں مسلم سبھیاچار تے سوچ اُتے وڈا اثر ڈالیا۔ [۴۷]
"پیٹرو ڈالر"
سودھواسکالر گیلز کیپل دے مطابق ، (جنہاں نے اپنی کتاب جہاد دا اک باب اس موضوع دے لئی وقف کيتا سی۔"پیٹرو اسلام دی تعمیر عرب قوم پرستی دے کھنڈرات پر") ، [۶] 1973 دی جنگ دے فورا بعد ، پیٹرو اسلام سلفی مبلغین تے مسلم دانشوراں دے اک "حلقہ" دے لئی "اک قسم دا عرفی نام" سی جنہاں نے "سیاسی ، اخلاقی تے ثقافتی شعبےآں وچ شریعت [اسلامی قانون] دے سخت نفاذ" نوں فروغ دتا۔ [۳۲] بیرونی مذہبی وجوہات اُتے سعودی اخراجات دے تخمیناں وچ "100 بلین ڈالر توں زیادہ" شامل نيں۔ [۴۸] 1975 توں ہر سال 2 توں 3 بلین ڈالر دے درمیان (سالانہ سوویت پروپیگنڈا بجٹ $ 1 بلین/سال دے مقابلے وچ ) [۴۹] تے "گھٹ توں گھٹ $ 87 بلین" 1987–2007 تک۔ فنڈنگ سعودی حکومت ، فاؤنڈیشنز ، نجی ذرائع جداں مذہبی حکام اُتے مبنی نیٹ ورکس توں آئی اے۔ [Note 2]
آنے والی دہائیاں وچ ، سعودی عرب دی اسلام دی تشریح بااثر بن گئی (کیپل دے مطابق)۔
- سعودی خیراندی ادارےآں دے ذریعے سلفی مذہبی عقائد دا پھیلاؤ اک
- سعودی عرب تے خلیج فارس دی ہور ریاستاں وچ کم کرنے دے لئی مسلماناں دی نقل مکانی وچ وادھا اور
- تیل پیدا کرنے والے ملکاں دی طرف مسلم ریاستاں دے درمیان طاقت دے توازن وچ تبدیلی۔ [۵۰]
حج دے لئی سہولیات اُتے پیٹروڈالرز دا استعمال-مثال دے طور اُتے پہاڑی چوٹیاں نوں خیمےآں دے لئی جگہ بنانا ، خیمےآں دے لئی بجلی مہیا کرنا تے حجاج نوں برف تے ائر کنڈیشنگ توں ٹھنڈا کرنا وی "پیٹرو اسلام" دا حصہ دسیا گیا اے۔ مکی) ، تے سعودی حکومت دے نال وفادار مسلمان دی وفاداری جیتنے دا اک طریقہ۔ [۵۱] کیپل نے دو مقدس شہراں اُتے سعودی کنٹرول نوں "اسلام اُتے تسلط دا اک لازمی آلہ" قرار دتا۔ [۲۳]
مذہبی فنڈنگ۔
سودھوورلڈ بینک دے مطابق سعودی عرب ، کویت تے متحدہ عرب امارات نے غریب ملکاں نوں سرکاری ترقیاتی امداد (او ڈی اے) فراہم دی ، جو انہاں دی مجموعی قومی آمدنی (جی این آئی) دا اوسط 1.5 فیصد اے جو کہ 1973 توں 2008 تک کيتی گئی اوسط امداد توں تقریبا times پنج گنیازیادہ اے۔ آرگنائزیشن فار اکنامک کوآپریشن اینڈ ڈویلپمنٹ (او ای سی ڈی) دے رکن ملکاں جداں امریکا۔ [۵۲] 1975 توں 2005 تک ، سعودی عرب دی حکومت نے 49 بلین ڈالر دی امداد دتی جو کسی وی ڈونر ملک دی فی کس سب توں زیادہ اے۔ [۵۳] (یہ امداد مسلم وجوہات تے ملکاں دے لئی سی ، 2006 وچ سعودی نے اپنا پہلا عطیہ اک غیر مسلم ملک کمبوڈیا نوں دتا۔ )
سعودی وزارت مذہبی امور نے لکھاں قرآن مفت وچ چھاپے تے تقسیم کیتے۔ انہاں نے سلفی تشریحات دے بعد نظریاتی متن وی چھاپے تے تقسیم کیتے۔ [۹] دنیا بھر دیاں مسیتاں وچ "افریقی میدانی علاقےآں توں انڈونیشیا دے چاولاں تے یورپی شہراں دے مسلمان تارکین وطن دے بلند و بالا رہائشی منصوبےآں تک ، اوہی کتاباں مل سکدیاں نيں" ، جنہاں دی ادائیگی سعودی عرب دی حکومت کردی اے۔ [۹] (صحافی داؤد الشیرین دے مطابق ، سعودی عرب دی حکومت ، بنیاداں تے نجی ذرائع ، پوری مسلم دنیا وچ "پورے عقیدے دے اخراجات دا 90٪" فراہم کردیاں نيں۔ [۵۴] یورپی پارلیمنٹ نے سعودی عرب دی طرف توں سلفی مشنری سرگرمیاں نوں فروغ دینے دے لئی 10 بلین ڈالر دے تخمینے دا حوالہ دتا اے جداں کہ بین الاقوامی اسلامی ریلیف آرگنائزیشن (IIRO) ، الحرمین فاؤنڈیشن ، میڈیکل ایمرجنسی ریلیف چیریٹی (MERC) ، ورلڈ مسلم لیگ تے مسلم نوجواناں دی عالمی اسمبلی (WAMY) [۵۵]
حج - "زمین اُتے مسلماناں دا سب توں وڈا تے مقدس سالانہ اجتماع" - سعودی عرب دے علاقے حجاز وچ ہُندا اے۔ جدوں کہ 1926 وچ صرف 90،000 حاجیاں نے مکہ دا دورہ کيتا ، 1979 دے بعد توں ہر سال 1.5 ملین توں 20 لکھ مسلماناں نے حجاج کرائے۔ [۲۳] حج اُتے سعودی کنٹرول نوں "اسلام اُتے تسلط دا اک لازمی آلہ" کہیا گیا اے۔ [۲۳]
1984 وچ ، اک وڈے پرنٹنگ کمپلیکس نوں ہر حاجی نوں دینے دے لئی قرآن پرنٹ کرنے دے لئی کھولیا گیا۔ اسنوں عام طور اُتے "وہابی سخاوت" دے ثبوت دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے جو کہ مسلم کمیونٹی دے ہر کونے وچ پیدا ہُندا اے۔ شاہ فہد نے لکھاں خرچ کیتے "وسیع سفید سنگ مرمر ہالاں تے آرائشی محراباں" اُتے عبادت دی جگہ نوں وسیع کرنے دے لئی "کئی لکھ ہور حجاج کرام"۔ [۵۶]
1986 وچ سعودی بادشاہ نے "دو مقدس تھانواں دے محافظ" دا لقب اختیار کيتا ، بہتر ایہ اے کہ مکہ تے مدینہ دے سلفی کنٹرول اُتے زور دتا جائے۔ [۲۳]
تعلیم
سودھوسعودی یونیورسٹیاں تے مذہبی ادارےآں نے ہزاراں استاداں تے مبلغین نوں تربیت دتی اے کہ اوہ سلفی اسلام نوں دوبارہ زندہ کرن۔ ڈیوڈ کامنز دا کہنا اے کہ اوہ اس طرح دے نظریات نوں کثرت توں پروپیگنڈہ کر رہے نيں تاکہ "ابتدائی مسلم نسلاں دی طرف توں اسلام دی اک قدیم شکل دے تصور دے لئی"۔ [۵۷] انڈونیشیا توں لے کے فرانس نائیجیریا تک ، سعودی تربیت یافتہ تے حوصلہ افزائی کرنے والے مسلمان مذہبی طریقےآں نوں (جس نوں اوہ مندے نيں) مذہبی بدعات توں چھٹکارا پانا چاہندے نيں تے سخت اخلاقیات پیدا کرنا چاہندے نيں۔ [۵۷]
اسلامی یونیورسٹی مدینہ قاہرہ وچ مشہور تے قابل احترام الازہر یونیورسٹی دے متبادل دے طور اُتے قائم کيتی گئی سی جو 1961 وچ جدوں اسلامی یونیورسٹی دی بنیاد رکھی گئی سی تاں اوہ ناصر دے کنٹرول وچ سی۔ یہ سکول سعودی عظیم مفتی دے دائرہ اختیار وچ نئيں سی۔ اس اسکول دا مقصد پوری دنیا دے طلباء نوں تعلیم دینا سی تے بالآخر اس دے 85 فیصد طلبہ غیر سعودی سن جو اسنوں بین الاقوامی سطح اُتے سلفی اسلام پھیلانے دا اک اہم ذریعہ بنا رہے سن ۔ [۵۸]
مصر دے بوہت سارے مستقبل دے علماء نے یونیورسٹی وچ شرکت کيتی۔ محمد سید طنطاوی ، جو بعد وچ مصر دے عظیم مفتی بنے ، نے چار سال اسلامی یونیورسٹی وچ گزارے۔ [۵۹] ٹانٹاوی نے جون 2000 وچ سعودی اخبار عین الیاقین نوں انٹرویو دیندے ہوئے بادشاہت دے لئی اپنی عقیدت دا مظاہرہ کيتا ، جتھے انہاں نے سعودی انسانی حقوق دی پالیسی دے خلاف "پرتشدد مہم" نوں اسلام دے خلاف مہم چلانے والےآں دی دشمنی دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ "سعودی عرب انسانی حقوق دے تحفظ وچ دنیا دی قیادت کردا اے کیونجے ایہ خدا دی شریعت دے مطابق انہاں دی حفاظت کردا اے۔" [۶۰]
تیونس دے سابق وزیر تعلیم محمد چارفی دے مطابق ، "سعودی عرب … اسلامی بنیاد پرستی دے اہم حامی وی رہیا اے کیونجے اس دے بعد اسکولاں دی مالی اعانت کيتی جاندی اے۔ . . وہابی عقیدہ پاکستان تے افغانستان وچ سعودی حمایت یافتہ مدارس نے اوتھے "بنیاد پرست اسلام" نوں مضبوط بنانے وچ اہم کردار ادا کيتا اے۔
مصر دے الازہر مرکز اسلامی سیکھنے دے لئی سعودی فنڈنگ ، اس ادارے نوں مذہبی طور اُتے زیادہ قدامت پسندانہ رویہ اپنانے دا سہرا دیندی اے۔ [۶۱][۶۲]
اکتوبر 2002 دے بالی بم دھماکےآں دے بعد ، انڈونیشیا دے اک مبصر (یوسف وانندی) تعلیمی نظام وچ "سعودی عرب توں وہابیت دے انتہا پسندانہ اثرات" دے خطرے دے بارے وچ فکر مند سن ۔
ادب
سودھواک سخت کلاسیکی اسلامی فقہ دے کم جو اکثر سلفی کتاباں وچ نقل کیتے جاندے نيں - ابن تیمیہ – 1950 دی دہائی توں شروع ہوکے پوری دنیا وچ مفت تقسیم کیتے گئے۔ [۶۳] ناقدین شکایت کردے نيں کہ ابن تیمیہ نوں تشدد یا جنونیت دے مجرماں نے نقل کيتا اے: " محمد عبدالسلام فراج ، اس گروپ دے ترجمان جس نے 1981 وچ مصری صدر انور سادات نوں قتل کيتا سی G 1990 دی دہائی وچ الجزائر دی خانہ جنگی ؛ تے اج انٹرنیٹ سائٹس اُتے مغرب دی مسلم سوانیاں نوں مذہبی ذمہ داری دے طور اُتے نقاب پہننے دی تلقین کر رہی اے۔ [۶۳]
بطور نصاب سعودی عرب وچ یا سعودی سرپرستی والے اسکولاں وچ سعودی اسکولاں دے آئینہ دار ہونے دے ناطے ، ناقدین شکایت کردے نيں کہ روايتی طور اُتے ایہ "دوسرےآں دے خلاف تشدد دی حوصلہ افزائی کردا اے ، تے شاگرداں نوں گمراہ کردا اے کہ اوہ اپنے مذہب دی حفاظت دے لئی ضروری اے اُتے تشدد طریقے توں دکھبے تے ایتھے تک کہ جسمانی طور اُتے 'دوسرے' نوں ختم کرن۔ " [۶۴]
2006 تک ، اس وقت دے سعودی وزیر خارجہ شہزادہ سعود الفیصل دے وعدےآں دے باوجود ، "... پورے نظام تعلیم نوں اُتے توں تھلے تک تبدیل کيتا جا رہیا اے ،" مرکز برائے مذہبی آزادی نے پایاپالیسی ایکسچینج نے اک مطالعہ کيتا۔ شائع شدہ مواد دا برطانیہ دی بہت ساریاں مسیتاں تے اسلامی ادارےآں توں جائزہ لیا گیا۔ 2007 دے مطالعے نے سلفی مواد دی کافی مقدار نوں بے نقاب کيتا۔ مطالعہ دی پہلی (11 سفارشات وچوں) دے پیش لفظ وچ کہیا گیا اے کہ "سعودی عرب دی مملکت نوں بیرون ملک اس مواد دی اشاعت تے نشر و اشاعت دے بارے وچ صاف ہونا چاہیے"۔ مطالعاتی رپورٹ دا عنوان اے ، دی ہائی جیکنگ آف برٹش اسلام: کس طرح انتہا پسند ادب برطانیہ وچ مسیتاں نوں توڑ رہیا اے ۔ [۶۵]سعودی پبلک سکول دا مذہبی نصاب "کافر" یعنی عیسائی ، یہودی ، شیعہ ، صوفی ، سنی مسلمان جو وہابی نظریے اُتے عمل نئيں کردا ، ہندو ، ملحد تے ہور دے خلاف نفرت دے نظریے نوں جاری رکھدا اے۔ ایہ نظریہ اک مذہبی نصابی کتاب وچ پہلی جماعت وچ متعارف کرایا گیا اے تے عوامی تعلیمی نظام دے بعد دے سالاں وچ تقویت پذیر تے تیار کيتا گیا اے ، جس دا اختتام بارہويں جماعت وچ ہُندا اے ، جتھے اک متن طلباء نوں ہدایت دیندا اے کہ کافراں دے خلاف "جنگ" کرنا مذہبی فریضہ اے۔ ایمان نوں پھیلانے دے لئی [۶۴]
ادبی ترجمے۔
سودھوجدوں کہ مجاز ورژن پڑھدا اے:اے نبی! اپنی بیویاں تے اپنی بیٹیاں تے مومناں دی عورتاں توں کہو کہ اوہ اپنے کپڑے کم کرن (یا ممکنہ طور اُتے اپنے اُتے) ایہ بہتر اے تاکہ اوہ جاناں تے چھیڑ چھاڑ نہ کرن۔ تے ، خدا بخشنے والا تے مہربان اے۔ [۶۷]
الفاتحہ دے ترجمے وچ ، پہلی سورت ، یہودیاں تے عیسائیاں دے حوالے توں حوالے شامل کیتے گئے نيں ، اللہ توں مخاطب ہونے دی گل کردے ہوئے "وہ لوک جنہاں نے آپ دا غضب پایا (جداں یہودی) ، تے نہ ہی گمراہاں (جداں عیسائیاں) )۔ " [۷۰] جارج واشنگٹن یونیورسٹی وچ اسلامک اسٹڈیز دے پروفیسر تے ایڈیٹر انہاں چیف آف دتی سٹڈی قرآن ، اک تشریح شدہ انگریزی ورژن ، (سید حسین نصر) دے مطابق ، ایہ وضاحتاں کہ کون خدا نوں ناراض کردا اے تے کون بھٹکا ہويا اے ، اس دی اسلامی وچ کوئی بنیاد نئيں اے۔ روایت. "اے نبی! اپنی بیویاں تے اپنی بیٹیاں تے مومناں دی عورتاں توں کہو کہ اوہ اپنی چادر (پردہ) اپنے پورے جسم اُتے کھچ لاں (یعنی اکھاں یا راستہ دیکھنے دے لئی اک اکھ دے علاوہ خود نوں مکمل طور اُتے اسکرین کرن)۔ ایہ بہتر ہوئے گا ، کہ انہاں نوں (آزاد عزت دار سوانیاں دے طور پر) جانا جائے تاکہ ناراض نہ ہون۔ تے اللہ بہت بخشنے والا ، مہربان اے۔ [۶۷][۶۸][۶۹]
قرآن (تفسیر ) اُتے تفسیراں تے تفسیراں وچ حوالے جنہاں نوں سلفیاں نے ناپسند کيتا سی حذف کر دتا گیا ، (جداں انیہويں صدی دے صوفی عالم نے وہابیاں نوں "شیطان دا ایجنٹ" کہیا)۔ [۶۶]
مسیتاں
سودھو1975 توں 2000 تک دنیا بھر وچ 1500 توں زیادہ مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں جنہاں دی ادائیگی سعودی عوامی فنڈز نال ہوئی۔ سعودی ہیڈ کوارٹر تے فنانسنگ مسلم ورلڈ لیگ نے اسلامی انجمناں ، مسیتاں ، تے مستقبل دے لئی سرمایہ کاری دے منصوبےآں دی حمایت وچ اہم کردار ادا کيتا۔ اس نے دنیا دے ہر علاقے وچ جتھے مسلمان رہندے سن دفاتر کھولے۔ [۹] مسیتاں نوں مالی اعانت دینے دے عمل وچ عام طور اُتے مسلم ورلڈ لیگ دا مقامی دفتر پیش کرنا شامل ہُندا اے جس وچ دفتراں دی سفارش/ تزکیہ حاصل کرنے دے لئی مسجد/اسلامی مرکز دی ضرورت دے ثبوت ہُندے نيں۔ کہ مسجد دی امید رکھنے والا مسلمان گروہ سعودی حکومت نوں نئيں بلکہ مملکت یا متحدہ عرب امارات دے اندر "اک سخاوت کرنے والے" نوں پیش کرے گا۔ [۷۱]
سعودی مالی اعانت توں چلنے والی مسیتاں مقامی اسلامی تعمیراتی روایات نئيں رکھتاں ، بلکہ سنگ مرمر دے بین الاقوامی طرز دے ڈیزائن تے سبز نیین لائٹنگ دا استعمال کردے ہوئے سخت سلفی طرز وچ تعمیر کيتیاں گئیاں۔ [۷۲] (اک سرایوو مسجد ( غازی حسرت بیگ ) جس دی بحالی سعودی عرب دی مالی اعانت تے نگرانی وچ ہوئی سی ، اسنوں کچھ مقامی مسلماناں دی ناپسندیدگی دی وجہ توں اس دی عمدہ ٹائل ورک تے پینٹ دیوار دی سجاوٹ توں کھو لیا گیا سی۔ [۷۳] )
ٹیلی ویجیلزم۔
سودھوسب توں زیادہ مقبول اسلامی مبلغین وچوں اک ہندوستانی " ٹیلی ویجلسٹ " اے ، [۷۴][۷۵] ذاکر نائیک ، اک متنازعہ شخصیت جو یقین رکھدی اے کہ اس وقت دے امریکی صدر جارج ڈبلیو بش نے 9/11 دے حملےآں دی منصوبہ بندی دی سی۔ [۷۶][۷۷] نائک روايتی لباس دے بجائے سوٹ وچ ملبوس اے تے انگریزی وچ نئيں اردو بول رہیا اے۔ [۷۸] انہاں دا پیس ٹی وی چینل ، 100 ملین ناظرین تک پہنچدا اے ، [۷۸] بھارتی صحافی شعیب دانیال دے مطابق ، نائک دی "ہندوستانی انگریزی بولنے والے مسلماناں وچ وڈے پیمانے اُتے مقبولیت" اس گل دی عکاس اے کہ "سلفیت نے کِنّی گہری جڑاں پھیلا رکھی نيں"۔ [۷۸]
نائیک نے سعودی تے ہور خلیجی ریاستاں توں اسلامی ایوارڈز دی شکل وچ گھٹ توں گھٹ کچھ تشہیر تے فنڈز حاصل کیتے نيں۔ انہاں دے ایوارڈز وچ شامل نيں:
- 2015 دا کنگ فیصل انٹرنیشنل پرائز برائے اسلام 200،000 ڈالر
- اسلامک پرسنالٹی آف دتی ایئر ایوارڈ 2013 دبئی انٹرنیشنل ہولی قرآن ایوارڈ توں ۔ [۷۹][۸۰] ایہ ایوارڈ دبئی دے حکمران اور متحدہ عرب امارات دے وزیر خزانہ تے صنعت حمدان بن راشد المکتوم نے پیش کيتا۔ [۸۱]
- 2013 شارجہ ایوارڈ رضاکارانہ کم دے لئی سلطان بن محمد القاسمی ، امیر شارجہ [۸۲] (متحدہ عرب امارات دی امارتاں وچوں اک) تاں۔
دوسرے ذرائع۔
سودھونقاد خالد ابو الفضل دے مطابق ، جو لوک سعودی حمایت یافتہ سلفی نظریات دی حمایت کردے نيں انہاں دے لئی دستیاب فنڈنگ نے "دنیا بھر وچ مسلماناں" اسکولاں ، کتاباں دے پبلشرز ، میگزیناں ، اخبارات ، یا ایتھے تک کہ حکومتاں نوں "ان دے طرز عمل ، تقریر تے شکل دی تشکیل" دی ترغیب دتی اے۔ اس طرح سوچیا کہ سعودی عرب توں فائدہ اٹھایا جائے۔ " اک مثال سعودی عرب دی یونیورسٹی وچ "اک مسلمان اسکالر چھ ماہ دی چھٹیاں گزارنے" دی تنخواہ اے ، دس سال توں زیادہ تنخواہ "مصر دی اظہر یونیورسٹی وچ پڑھانا" اے۔ اس طرح "پردہ کرنے وچ ناکام" یا پردے دی وکالت وچ ناکامی جداں کماں دا مطلب ایہ ہو سکدا اے کہ "اچھے معیار زندگی توں لطف اندوز ہونا یا انتہائی غربت وچ زندگی گزارنا"۔ [۸۳]
ابو الفضل دے مطابق سعودی عرب نوں دستیاب اک ہور ترغیب علماء نوں حج دا ویزا دینے یا انکار کرنے دا اختیار اے۔ [۸۴]
خالد ابو الفضل دے مطابق ، سلفیت دے متبادل غیر سعودی علماء دیاں کتاباں نوں سعودی حکومت کیتی طرف توں منظور شدہ سلفیاں نے نایاب بنا دتا اے جنہاں نے اپنے کم دی کاپیاں تقسیم کرنے دی حوصلہ شکنی دی اے۔ اس طرح دے مصنفاں دیاں مثالاں شامی سلفی عالم راشد ردا ، یمنی فقیہ محمد الامیر الحسینی الثانی ، تے محمد ابن عبد الوہاب دے اپنے بھائی تے نقاد سلیمان ابن عبد الوہاب نيں۔ [۸۵] [۸۶]
اک نقاد جس نوں سعودی حمایت یافتہ وہابی سلفیاں دے ہتھوں نقصان اٹھانا پيا اوہ اک بااثر سلفی فقیہ محمد الغزالی (وفات 1996) سن جنہاں نے "سلفی مسلک" اُتے وہابی سلفیت دے اثر و رسوخ اُتے تنقید لکھی۔ مخالف عقلیت پسندی ، تے اسلامی متون دے لئی تشریح مخالف نقطہ نظر " اس حقیقت دے باوجود کہ غزالی نے "اہل الحدیث" دی اصطلاح استعمال کرنے دا خیال رکھیا "وہابی" نئيں ، ابو الفضل دے مطابق ، انہاں دی کتاب دا رد عمل "خوفناک تے دھماکہ خیز" سی۔ نہ صرف "پیوریٹن" دی اک "وڈی تعداد" نے الغزالی دی مذمت تے "اس دے مقاصد تے قابلیت اُتے سوال اٹھانے" دے لئی لکھیا ، بلکہ مصر تے سعودی عرب وچ کتاب اُتے تنقید کرنے دے لئی "کئی وڈی" مذہبی کانفرنساں منعقد کيتیاں گئیاں ، تے سعودی اخبار الشرق الاوسط نے "الغزالی دے جواب وچ کئی طویل مضمون" شائع کیتے۔ [۸۷] سعودی حمایت یافتہ سلفیاں نے اپنے ملک مصر وچ وی "اپنے کم دی دوبارہ اشاعت نوں کامیابی توں روک دتا" تے "عام طور اُتے بولنے توں انہاں دیاں کتاباں نوں تلاش کرنا بہت مشکل ہو گیا۔" [۸۷]
اسلامی بینکاری
سودھوسعودی عرب تے ہور تیل برآمد کنندگان ، افریقہ تے ایشیا دے غریب مسلم ملکاں وچ تیل دی آمدنی (کچھ) دی دوبارہ تقسیم دے لئی اک طریقہ کار اسلامی ترقیاتی بینک سی ۔ سعودی عرب وچ ہیڈ کوارٹر ، ایہ 1975 وچ کاروبار دے لئی کھولیا گیا۔ اس دے قرض دینے والے تے قرض لینے والے اسلامی کانفرنس دی تنظیم (او آئی سی) دے رکن ملکاں سن تے اس نے انہاں دے درمیان "اسلامی ہم آہنگی" نوں مضبوط کيتا۔ [۸۸]
سعودی عرب نے نجی سرمایہ کاراں تے ڈپازٹرز دے نال اسلامی بینکاں دے قیام وچ وی مدد کيتی۔ ڈی ایم آئی (دارالمال الاسلامی: ہاؤس آف اسلامک فنانس) ، جس دی بنیاد 1981 وچ شہزادہ محمد بن فیصل آل سعود ، [۸۹] تے البرقہ گروپ نے رکھی ، 1982 وچ شیخ صالح عبداللہ کامل (اک سعودی ارب پتی) نے قائم کيتا۔ ، دونے بین الاقوامی ہولڈنگ کمپنیاں سن۔ [۹۰]
1995 تک ، دنیا بھر وچ "144 اسلامی مالیاتی ادارے" سن ، (یہ سب سعودی مالی نئيں سن ) بشمول 33 سرکاری بینک ، 40 نجی بینک تے 71 سرمایہ کاری کمپنیاں۔ [۹۰] 2014 تک ، تقریبا 2 ٹریلین ڈالر دے بینکنگ اثاثے "شریعت دے مطابق" سن ۔
ہجرت
سودھووہ مسلمان جو سعودی عرب ، یا "جزیرہ نما دی تیل توں مالا مال بادشاہتاں" وچ کم کرنے دے لئی چلے گئے سن ، اکثر مذہبی طریقےآں دے بعد ، خاص طور اُتے سلفی مسلماناں دے طریقےآں دے بعد اکثر اپنے غریب آبائی ملک پرت جاندے سن ۔ سلفی ماحول وچ خوشحال ہونے دے بعد ، ایہ کوئی تعجب دی گل نئيں سی کہ واپس آنے والے مسلماناں دا خیال سی کہ سلفو ماحول تے اس دی "مادی خوشحالی" دے درمیان اک تعلق اے ، تے ایہ کہ واپسی اُتے انہاں نے مذہبی طریقےآں دی زیادہ شدت توں پیروی دی تے ایہ کہ ایہ طریقے سلفی اصولاں دی پیروی کردے نيں۔ .[۹۲] کیپل مہاجر مزدوراں دی نويں دولت دے نال گھر پرتن دیاں مثالاں دیندا اے ، تے نوکراں نوں "میڈم" (پرانے بورژوا رواج) دے بجائے "حجاج" کہہ کے مخاطب کرنے دا مطالبہ کردا اے۔ [۷۲] امیر تارکین وطن مزدوراں دی طرف توں اپنایا گیا سعودی عرب دی اک ہور تقلید خریداری دے علاقےآں سمیت جنساں دی علیحدگی وچ وادھا سی۔ [۹۳][۹۴] (یہ وی تجویز کيتا گیا اے کہ سعودی عرب نے کسی ایداں دے ملک دے مزدوراں دی تعداد وچ کٹ بیک دا استعمال کيتا اے جس وچ اسنوں کم کرنے دی اجازت دتی گئی اے تاکہ کسی ملک نوں گھریلو پالیسیاں دی سزا دتی جا سکے جسنوں اوہ ناپسند کردا اے۔ [۹۵] )"خلیجی تارکین وطن دی طرف توں گھر بھیجی گئی رقم 3 بلین ڈالر اے ، اس دے مقابلے وچ قوم نوں 735 ملین ڈالر دی بیرونی امداد دتی گئی اے۔ . . . . پہلے توں کم ادائیگی کرنے والا چھوٹا ملازم ہن غیر ملکی گڈی دے پہیے اُتے واپس اپنے آبائی شہر چلا جا سکدا اے ، رہائشی نواحی علاقے وچ خود اک گھر بنا سکدا اے ، تے اپنی بچت اُتے سرمایہ لگانے یا تجارت وچ مصروف ہو سکدا اے۔ ہوم اسٹیٹ ، جتھے اوہ کدی اِنّی کمائی نئيں کر سکدا سی کہ اس طرح دی آسائشاں برداشت کر سکے۔ " [۹۱]
2013 تک سعودی عرب وچ تقریبا 9 9 ملین رجسٹرڈ غیر ملکی ملازمین تے گھٹ توں گھٹ چند ملین غیر قانونی تارکین وطن نيں ، جو کہ مملکت دے 16 ملین شہریاں وچوں نصف نيں۔ [۹۶]
1950 تے 1960 دی دہائیاں وچ عرب قوم پرستی دے سرخیل تے عرب دنیا دے سب توں وڈے ملک دے صدر جمال عبدالناصر نوں عرباں وچ وڈا وقار تے مقبولیت حاصل سی۔
پر ، 1967 وچ ناصر نے اسرائیل دے خلاف چھ روزہ جنگ دی قیادت دی جو کہ اسرائیل دے خاتمے وچ نئيں بلکہ عرب افواج دی فیصلہ کن شکست [۹۷] تے مصری علاقے دے کافی حصے دے نقصان اُتے ختم ہوئی۔ ایہ شکست ، اس معاشی جمود دے نال جو مصر نے برداشت کيتی سی ، چھ سال بعد عرب "تیل برآمد کرنے والے ملکاں" دی طرف توں اسرائیل دے مغربی اتحادیاں دے خلاف پابندی دے نال متصادم سی جس نے اسرائیل دا جوابی حملہ روک دتا ، تے سعودی عرب نوں وڈی معاشی طاقت بنا دتا۔ [۲۰]
یہ نہ صرف تباہ عرب قوم پرستی مقابلے- A- مقابلے اسلامی احیا سعودی عرب تے ہور تیل برآمد کرنے والے ملکاں مصر دے حاصل کرنے دے نال تبدیل کر دتا گیا "طاقت دا توازن مسلم ریاستاں دے درمیان"، عرب مسلماناں لیکن دے دل و دماغ دے لئی اثر و رسوخ کھو دتا. تیل برآمد کرنے والےآں نے عرباں ، ترکاں ، افریقیاں تے ایشیائیاں دے درمیان "مذہبی مشترکات" اُتے زور دتا تے "زبان ، نسل تے قومیت دے اختلافات" نوں کم کيتا۔ [۵۰] اسلامی تعاون دی تنظیم - جس دا مستقل سیکریٹریٹ مغربی سعودی عرب وچ جدہ وچ اے - دی بنیاد 1967 دی جنگ دے بعد رکھی گئی سی۔
سعودی عرب نے غریب مسلم ملکاں دی پالیسیاں توں ناراضگی دا اظہار کردے ہوئے شہریاں نوں ملک توں نکالنے یا نکالنے توں انکار کيتا اے ، اس طرح انہاں نوں مزدوراں دی ترسیلات دی بری طرح ضرورت توں انکار کيتا اے۔ 2013 وچ اس نے بنگلہ دیش دی حکومت نوں سزا دتی کہ بنگلہ دیشیاں دی تعداد وچ کمی کيتی جائے تاکہ بنگلہ دیش وچ اسلامی جماعت اسلامی دے خلاف کریک ڈاؤن دے بعد سعودی عرب وچ داخل ہونے دی اجازت دتی جا سکے ، جو اکانومسٹ میگزین دے مطابق "سعودی عرب دے لئی اک معیاری بردار دی حیثیت رکھدا اے " بنگلہ دیش وچ اسلام دا دائرہ " (مالی سال 2012 وچ ، بنگلہ دیش نے سعودی عرب توں 3.7 بلین ڈالر دی سرکاری ترسیلات حاصل کيتياں ، "جو کہ معاشی امداد دے مقابلے وچ بہت زیادہ اے۔" )
اسلام اُتے اثر
سودھواک ذریعہ (اولیویر رائے) دے مطابق ، دو سنی تحریکاں ( سلفیہ تحریک تے سنی اسلام ازم) دے فیوژن/مشترکہ منصوبے/ہائبرڈائزیشن نے اسلام پسند شیعہ اسلامی جمہوریہ ایران نوں وکھ تھلگ کرنے وچ مدد کيتی ، تے اسلام پسندی نوں ہور بنیاد پرستی یا "نیو فنڈمنٹلزم" دی طرف لے جانے وچ مدد کيتی ، جتھے اپوزیشن مغرب دی طرف "مذہبی لحاظ توں اظہار کيتا جاندا اے " ، یعنی "عیسائیت اُتے تنقید" تے "دشمنی مخالف"۔ [۹۸] مثال دے طور اُتے افغانستان وچ ، سلفیاں نے اک شیعہ مخالف پمفلٹ تقسیم کيتا جس دا عنوان سی تحفہ اِنّا اشاریہ (دوگنا شیعہ دا تحفہ) 1988 وچ ترکی وچ دوبارہ شائع ہويا تے وڈے پیمانے اُتے پشاور وچ تقسیم کيتا گیا۔ [۹۹] اس دے نتیجے وچ ، کچھ ایرانی حلفےآں وچ سلفیت مبینہ طور اُتے "برطانوی سامراج دی تخلیق" دے مضامین تے کہانیاں گردش کردیاں نيں۔ [۱۰۰] [Note 4]
فوجی جہاد۔
سودھوسانچہ:Jihadism sidebar 1980 تے 90 دی دہائیاں دے دوران ، بادشاہت تے سعودی عرب دے علماء نے افغانستان ، بوسنیا تے ہور جگہاں اُتے دسیاں لکھاں ڈالر سنی جہادی جنگجوواں نوں پہنچانے وچ مدد کيتی۔ بھانويں سوویتاں تے شاید طالبان جہاد دے خلاف افغان جہاد دے علاوہ ، جہاداں نے قدامت پسند اسلام دی تبلیغ دے لئی کم نئيں کيتا ہوئے گا ، تے انہاں دے شرکاء دی تعداد نسبتا small کم سی ، انہاں دا کافی اثر پيا۔
سوویتاں دے خلاف افغان جہاد
سودھوسوویت فوج کابل افغانستان اُتے سوویت دے دسمبر 1979 دے حملے تھلے لکھے دے خلاف افغان جہاد، اک "اسلام پسند دنیا بھر وچ ، دی نشاندہی دی جس دے نال عظیم مقصد" کہیا گیا اے [۱۰۱] تے Salafii اسلامی تے اسلامی تجدیدی دی چوٹی "تعاون تے فتح." [۱۰۲] سعودیاں نے کئی ارب ڈالر (امریکا تے پاکستان دے نال) خرچ کیتے ، جنہاں نوں "فنانسنگ ، ہتھیاراں تے ذہانت" دے نال مقامی افغان تے " افغان عرب " مجاہدین (جہاد دے جنگجو) سوویتاں تے انہاں دے افغان اتحادیاں توں لڑدے ہوئے خرچ کیتے گئے۔ [۱۰۳] سعودی حکومت نے 1980–1990 دے دوران مجاہدین نوں تقریبا 4 4 بلین ڈالر دی امداد فراہم دی جو کہ بنیادی طور اُتے عسکری طور اُتے غیر مؤثر لیکن نظریاتی طور اُتے حزب اسلامی تے اتحاد اسلامی دے لئی سی ۔ [۱۰۴] رضاکاراں دے لئی ہور فنڈز سعودی ریڈ کریسنٹ ، مسلم ورلڈ لیگ تے نجی طور اُتے سعودی شہزادےآں دی طرف توں آئے۔ پاکستان دے سرحدی علاقے وچ "تربيتی کیمپاں تے مذہبی سکولاں" وچ - 43 ملکاں دے 100،000 توں زیادہ مسلم رضاکار جنگجوواں نوں "بنیاد پرست ، انتہا پسندانہ سوچ" فراہم کيتی گئی۔ [۱۰۳][۱۰۵] پاکستان وچ مجاہدین کے تربيتی کیمپاں نے نہ صرف سوویتاں توں لڑنے والے رضاکاراں نوں تربیت دتی بلکہ کشمیر وچ واپس آنے والے اسلام پسنداں (بشمول کشمیر حزب اسلامی) تے فلپائن (موروس) نوں تربیت دی۔ جین دی بین الاقوامی سلامتی دے مطابق 2001 وچ غیر ملکی رضاکاراں وچ کِسے وی دوسری قومیت توں زیادہ سعودی شہری سن ۔ تربیت تے تفہیم دے علاوہ جنگ نے "مختلف اسلامی احیاء پسند تنظیماں دی ترکیب دے لئی ہم آہنگ جہادی گروہاں دے ڈھیلے اتحاد دے طور اُتے کم کيتا جنہاں نے جنگ کو" آزادی تے غیر ملکی ظلم دے درمیان نئيں بلکہ اسلام تے کفر دے درمیان جدوجہد دے طور اُتے دیکھیا " . ” [۱۰۶] جنگ نے جہادیاں نوں اک "نسبتا ins معمولی" گروہ توں "مسلم دنیا دی اک وڈی طاقت" وچ بدل دتا۔ [۱۰۷]
1988–89 وچ افغانستان توں سوویت یونین دے انخلاء نوں سوویت اتحادی افغان مارکسسٹاں نوں انہاں دی اپنی قسمت اُتے چھڈنا جہاد دے جنگجوواں تے حامیاں نے "خدا دی مہربانی تے انہاں دی جدوجہد دی صداقت" دے طور اُتے بیان کيتا۔ [۱۰۸] افغان عرب رضاکار افغانستان توں لوٹے نيں کہ اوہ اپنی مبینہ "مرتد" حکومتاں دے خلاف جدوجہد وچ مقامی اسلام پسند گروہاں وچ شامل ہون۔ دوسرے بوسنیا ، چیچنیا تے کشمیر جداں تھانواں اُتے جہاد لڑنے گئے۔ [۱۰۹] گھٹ توں گھٹ اک صورت وچ اک سابق سوویت جنگجو -ازبکستان دی جمعہ قاسموف نے اپنے سابق سوویت یونین دے ریاستی گھر وچ جہاد لڑنے دے لئی جانا سی ، 1997 وچ طالبان افغانستان وچ اپنی اسلامی تحریک ازبکستان [۱۱۰] تے مبینہ طور اُتے اسامہ بن لادن نے لکھاں ڈالر مالیت دی امداد دی۔ [۱۱۱]
سعودی عرب نے سوویتاں دے خلاف جہاد دے لئی اپنی حمایت نوں ایرانی انقلاب دا مقابلہ کرنے دے طور اُتے دیکھا-جس نے شروع وچ مسلماناں وچ کافی جوش پیدا کیا-اور اس دا انقلابی ، بادشاہت مخالف اثر و رسوخ (تے عام طور اُتے شیعہ اثر و رسوخ) وی سی۔ [۲۹] اس دی فنڈنگ سلفی ادب تے مبلغین دے نال وی سی جنہاں نے ایمان دی تبلیغ وچ مدد کيتی۔ پاکستانی دیوبندی گروہاں دی مدد توں ، اس نے پاکستان وچ نويں مدارس تے مسیتاں بنانے دی نگرانی دی ، جس نے اس ملک وچ سنی سلفی اسلام دے اثر و رسوخ نوں ودھایا تے افغانستان وچ جہاد دے لئی بھرتیاں نوں تیار کيتا۔ [۱۱۲]
افغانستان دے طالبان۔
سودھوسوویت افغان جنگ دے دوران ، پاکستان وچ افغان مہاجرین دے لئی اسلامی اسکول (مدرسے ) 1980 دی دہائی وچ افغان پاکستان سرحد دے نیڑے ظاہر ہوئے۔ ابتدائی طور اُتے پاکستان دی جانب توں زکوٰ don دے عطیات توں مالی اعانت فراہم کيتی گئی ، سعودی عرب تے ہور خلیجی ریاستاں وچ غیر سرکاری تنظیماں بعد وچ "اہم حمایتی" بن گئياں۔ [۱۱۳] کئی جے یو آئی مذہبی جماعت دے زیر اہتمام بنیاد پرست سکول سن تے افغانستان وچ "جہاد دی سپلائی لائن" بن گئے۔ [۱۱۳] تجزیہ کاراں دے مطابق سکولاں دا نظریہ پاکستانی سپانسرز دے دیوبندی سکول تے سعودی فنانسرز دی حمایت یافتہ سلفیت دا "ہائبرڈائزیشن" بن گیا۔ [۱۱۴][۱۱۵]
کئی سال مارکسی حکومت دا سوویت افواج دی واپسی تے زوال دے بعد، اک مذہبی و سیاسی فوجی قوت دے طور اُتے تیار کيتا واقعی ایہ افغان مہاجر طلباء دی کئی [۱۱۶] افغان مجاہدین دھڑاں تے یکجا (کے سب توں زیادہ) ملک دے درمیان خانہ جنگی دے تحت روکنے دے لئی انہاں " امارت اسلامیہ افغانستان " (اٹھ طالبان حکومت دے وزراء اک اسکول ، دارالعلوم حقانیہ توں آئے سن ۔ [۱۱۷] اقتدار وچ رہندے ہوئے ، طالبان نے " مسلم دنیا وچ شریعت دی سخت ترین تشریح" نوں نافذ کيتا ، [۱۱۸] تے عورتاں دے نال سخت سلوک دے لئی مشہور سی۔ [۱۱۹]
سعودیاں نے طالبان دی کئی طرح توں مدد کيتی۔ سعودی عرب صرف تن ملکاں وچوں اک سی (پاکستان تے متحدہ عرب امارات) نائن الیون دے حملےآں توں پہلے طالبان نوں باضابطہ طور اُتے افغانستان دی سرکاری حکومت تسلیم کردے سن ، (9/11 دے بعد کسی ملک نے اسنوں تسلیم نئيں کیا)۔ سعودی عرب دے بادشاہ فہد نے 1997 وچ طالبان دی قیادت دے مملکت دے دورے دے دوران "طالبان دے اچھے اقدامات تے ساڈے ملک وچ شریعت دے نفاذ اُتے خوشی دا اظہار کيتا۔ [۱۲۰]
پاکستانی صحافی احمد رشید دے مطابق جنہاں نے افغانستان وچ زیادہ وقت گزاریا ، 1990 دی دہائی دے وسط وچ طالبان نے سعودیاں توں رقم تے مواد منگیا۔ طالبان دے رہنما ملا عمر نے سعودی جنرل انٹیلی جنس دے چیف آف سٹاف احمد بدیعب توں کہیا: '' سعودی عرب جو وی چاہندا اے وچ کراں گا۔ . . وچ کراں گا ''۔ سعودیاں نے بدلے وچ "طالبان نوں ایندھن ، پیسے تے سیکڑاں نويں سامان اٹھائے۔ . . اس امداد دا زیادہ تر حصہ خلیجی بندرگاہ شہر دبئی توں قندھار پہنچایا گیا۔ اک ہور ذریعہ ، نائن الیون دے متاثرین دے لواحقین دے گواہ ، نے اپنے حلفی بیان وچ گواہی دتی کہ 1998 وچ اس نے ڈائریکٹر جنرل المختارات العامہ ، سعودی عرب دی خفیہ ایجنسی شہزادہ ترکی بن فیصل دے لئی اک سفیر دیکھیا سی۔ آل سعود ، اک ارب سعودی ریال دا چیک (10/2015 تک تقریبا approximately 267 ملین ڈالر) افغانستان دے اک اعلیٰ طالبان رہنما نوں دے دتیاں (سعودی حکومت کسی وی فنڈنگ فراہم کرنے توں انکار کردے نيں تے ایہ کہ فنڈنگ حکومت کیتی طرف توں اے لیکن امیر سعودیاں تے ممکنہ طور اُتے ہور خلیجی عرباں بااثر سعودی مفتی اعظم دی طرف توں طالبان دی حمایت کرنے اُتے زور دتا گیا سی جنہاں طرف توں نئيں آیا سوچیا اے عبدالعزیز بن باز .[۱۲۱] ) طالبان دے بعد افغان راجگڑھ اُتے قبضہ کر ليا کابل ، سعودی ایکسپیٹ اسامہ بن لادن کون سعودی حکومت دے نال بہت برا graces وچ بھانويں بہت زیادہ فنڈز دے نال سلفیت یا مسلم Brotherhood- سلفیہ ہائبرڈ فراہم دی طالبان توں متاثر کيتا گیا سی، انہاں دی تربیت دے استعمال کیمپ تے تجربہ کار "عرب افغان افواج لڑائی دے لئی ، تے رات بھر طالبان قیادت دے نال گل گل وچ مصروف نيں۔
سعودی سلفی طریقےآں نے دیوبندی طالبان نوں وی متاثر کيتا۔ رشید دے مطابق اک مثال سعودی مذہبی پولیس دی سی۔طالبان نے سعودی عرب وچ سر عام سر قلم کرنے دی وی مشق کيتی۔ احمد رشید اک جمعرات دی سہ پہر قندھار فٹ بال اسٹیڈیم وچ دس ہزار مرداں تے بچےآں دے نال جمع ہوئے ، ایہ جاننے دے لئی کہ طالبان نے کھیلاں اُتے پابندی کیوں لگائی تھی؟ متاثرہ خاندان۔ " [۱۲۲]مینوں یاد اے کہ اوہ تمام طالبان جنہاں نے سعودی عرب وچ کم کيتا سی یا حج کيتا سی اوہ مذہبی پولیس توں بہت متاثر ہوئے سن تے انہاں نے اس نظام نوں خط وچ کاپی کرنے دی کوشش کيتی سی۔ انہاں دی تربیت تے تنخواہاں دے لئی رقم جزوی طور اُتے سعودی عرب توں آئی۔ `
شیعہ دے نال طالبان دا وحشیانہ سلوک ، تے وادی بامیان وچ بدھ دے مجسماں دی تباہی وی سلفیت توں متاثر ہو سکدی اے ، جس دی تریخ شیعہ مسلماناں اُتے حملہ کرنے کيتی سی جنہاں نوں اوہ پاگل سمجھدے سن ۔ [۱۲۳] جولائی 1998 دے آخر وچ ، طالبان نے شمالی گڑھ مزار شریف پر قبضہ کرنے دے لئی مشین گناں دے نال سوار ٹرکاں (سعودیاں دے عطیہ کردہ) دا استعمال کيتا۔ احمد رشید نے بعد وچ اندازہ لگایا کہ 6000 توں 8000 شیعہ مرداں ، عورتاں تے بچےآں نوں قتل تے عصمت دری دے حملے وچ ذبح کيتا گیا جس وچ لوکاں دے گلے کٹنا تے انہاں دا خون بہانا ، حلال طرز دا ، تے سینکڑاں متاثرین نوں بغیر پانی دے کنٹینر وچ پکانا شامل سی۔ صحرا دی دُھپ وچ زندہ پکایا جائے۔ " [۱۲۴] اس نے گھٹ توں گھٹ اک مصنف (ڈور گولڈ) نوں 1802 وچ کربلا وچ شیعہ مزار اُتے سلفی حملے دی [۱۲۳]
اک ہور سرگرمی جو افغان مسلماناں نے اس وقت توں پہلے نئيں کيتی سی اوہ مجسماں دی تباہی سی۔ 2001 وچ ، طالبان نے تقریبا 2000 2000 سال پرانے بدھ مت وادی بامیان دے مجسماں نوں متحرک تے راکٹ کيتا ، جنہاں نوں اس توں پہلے صدیاں توں افغان سنی مسلمان نے نقصان پہنچایا سی۔ ملیا عمر نے کہیا کہ مسلماناں نوں بتاں نوں توڑنے اُتے فخر ہونا چاہیے۔ اس نے اللہ دی تعریف کيتی اے کہ اساں انہاں نوں تباہ کر دتا اے۔ " [۱۲۵]
دوسرے جہاد۔
سودھو1981 توں 2006 تک اک اندازے دے مطابق جنگی علاقےآں توں باہر 700 دہشت گرد حملے سنی انتہا پسنداں (عام طور اُتے القاعدہ جداں جہادی سلفیاں ) نے کیتے ، جس وچ تقریبا 7 7000 افراد ہلاک ہوئے۔ [۱۲۶] اک طرف وہابیت تے سعودی عرب تے دوسری طرف جہادی سلفیاں دے درمیان کيتا تعلق اے ، متنازعہ اے۔ دہشت گردی توں سعودی روابط دے الزامات "امریکی" حکومتی تحقیقات تے شدید بحث "کا سالاں دا موضوع رہے نيں۔ وہابیت نوں "اسلامی انتہا پسندی دا سرچشمہ" کہیا گیا اے جو عام شہریاں دے خلاف تشدد نوں فروغ دیندا اے تے جائز بناندا اے (یوسف بٹ)
1970 تے 2002 دے وسط دے درمیان سعودی عرب نے "بیرون ملک ترقیاتی امداد" وچ 70 بلین ڈالر توں ودھ رقم فراہم دی ، [۱۲۷] اس ترقی دی اکثریت مذہبی اے ، خاص طور اُتے اسلام دی دوسری شکلاں دی قیمت اُتے سلفیت دے اثر و رسوخ دی تشہیر تے توسیع .[۱۲۸] اس اُتے شدید بحث جاری اے کہ آیا سعودی امداد تے سلفیت نے وصول کنندگان وچ شدت پسندی نوں فروغ دتا اے۔ دو اہم طریقے جنہاں وچ سلفیت تے اس دی فنڈنگ نوں مبینہ طور اُتے دہشت گرد حملےآں توں منسلک کيتا جاندا اے۔
- بنیادی تعلیمات ۔ سلفی عقیدہ <i id="mwA3I">"وال والا"</i> ، غیر مسلماں دے خلاف نفرت دی حوصلہ افزائی کردا اے۔ جدوں تک کہ نفرت تے ناقابل برداشت لوکاں نوں تشدد دا نشانہ بنایا جاندا اے ، سلفی تعلیمات تشدد دا باعث بندیاں نيں۔ ایہ تشریح سعودی عرب وچ درسی کتاباں دے ذریعے پھیلائی گئی اے تے "دنیا بھر دے ہزاراں سکولاں وچ جو بنیاد پرست سنی مسلم فلاحی ادارےآں دے ذریعے فنڈ کیتے جاندے نيں"۔ [۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱]
- حملےآں دی مالی معاونت ۔ سعودی حکومت تے سلفی ادارےآں دے زیر انتظام سعودی فلاحی بنیاداں نے براہ راست یا بالواسطہ دہشت گرداں تے دہشت گرد گروہاں دی مالی مدد کيتی اے۔ [۱۳۲] گھٹ توں گھٹ اک ذریعہ (انتھونی ایچ کورڈسمین) دے مطابق بادشاہی توں بیرونی انتہا پسنداں دے لئی پیسے دا ایہ بہاؤ "شاید" مملکت دی "مذہبی سوچ تے مشنری کوششاں" توں زیادہ اثر انداز ہويا اے۔ [۱۳۳] فلاحی ادارےآں وچ کم کرنے والے جہاد وچ مخلص مومنین دے عطیات دے علاوہ ، دہشت گرداں دے لئی پیسہ وی سعودی حکمران طبقے دے بعض ارکان دی طرف توں دہشت گرد گروہاں نوں ادائیگی دی اک شکل دے طور اُتے آندا اے تاکہ جہادیاں نوں سعودی عرب وچ زیادہ فعال رہنے توں روکیا جا سکے۔ ناقدین دے مطابق 1990 دی دہائی دے دوران القاعدہ تے جہاد اسلامیہ (جے آئی) نے کئی اسلامی فلاحی ادارےآں وچ اپنے چند قابل اعتماد افراد دے نال قائدانہ عہدے بھرے (ابوزہ ، 2003)۔ القاعدہ تے جماعت اسلامی دے کارندے اس وقت تقریبا-20 15-20 فیصد تے کچھ معاملات وچ 60 فیصد فنڈز اپنی کارروائیاں دے لئی خرچ کر رہے سن ۔ [۱۳۴] زچاری ابوزا دا تخمینہ اے کہ 300 نجی اسلامی فلاحی ادارےآں نے سعودی عرب وچ اپنا آپریشن قائم کيتا اے جس نے دنیا بھر وچ 10 بلین ڈالر توں زیادہ سلفی اسلام دے ایجنڈے دی حمایت وچ تقسیم کیتے نيں۔ [۱۳۵] بند اچھی تے امیر سعودی دی طرف توں شراکت توں آندے زکوة ، لیکن شراکت اکثر زیادہ دی طرح 10 فیصد دی بجائے انہاں دی آمدنی پیدا اثاثےآں دے واجب 2.5 فیصد نيں، تے کم توں کم دے نال اپ دی پیروی کر رہے نيں تاں شراکت دے نتائج دے کسی وی تحقیقات.[۱۳۳]
- 2003 توں پہلے فنڈنگ
امریکی سیاست داناں تے میڈیا نے سعودی حکومت اُتے دہشت گردی دی حمایت تے جہادی کلچر نوں برداشت کرنے دا الزام لگایا اے ، [۱۳۶] اس گل نوں نوٹ کردے ہوئے کہ اسامہ بن لادن تے انیس نائن الیون وچوں پندرہ دا تعلق سعودی عرب توں سی۔ [۱۳۷]
2002 وچ کونسل آف فارن ریلیشنز ٹیررسٹ فنانسنگ ٹاسک فورس دی رپورٹ وچ پایا گیا کہ: "برساں توں ، سعودی عرب وچ مقیم افراد تے فلاحی ادارے القاعدہ دے لئی فنڈز دا سب توں اہم ذریعہ رہے نيں۔ تے برساں توں سعودی حکام اس مسئلے توں اکھاں بند کیتے ہوئے نيں۔ [۱۳۸]
10 جولائی ، 2002 نوں امریکی محکمہ دفاع دی پالیسی پالیسی بورڈ نوں دتی گئی بریفنگ دے مطابق ، ("ممتاز دانشوراں تے سابق سینئر عہدیداراں دا اک گروپ جو دفاعی پالیسی اُتے پینٹاگون نوں مشورہ دیندا اے۔") اک نو کنزرویٹو ( لورینٹ موراویک ، رینڈ کارپوریشن دے تجزیہ کار) ، "سعودی دہشت گرداں دی زنجیر دی ہر سطح اُتے سرگرم نيں ، منصوبہ سازاں توں لے کے فنانسرز تک ، کیڈر توں لے کے فٹ سپاہی تک ، نظریاتی توں چیئر لیڈر تک ،"
چندہ دی چند مثالاں شہزادی حیفہ بنت فیصل دے لکھے ہوئے چیک نيں جو کہ واشنگٹن وچ سعودی سفیر شہزادہ بندر بن سلطان دی بیوی نيں تے مجموعی طور اُتے تقریبا،000 73 ہزار ڈالر عمر البیومی دے نال ختم ہوئے جنہاں نے سعودی عرب دی میزبانی دی تے دوسری صورت وچ مدد کيتی۔ 11 ستمبر نوں ہائی جیکر جدوں اوہ امریکا پہنچے۔ اوہ [۱۳۹]
قید سابق القاعدہ آپریٹر زکریاس موسوی نے فروری 2015 وچ دائر کردہ نقل نقل وچ کہیا کہ اک درجنہاں توں زیادہ اہم سعودی شخصیتاں (بشمول سابق سعودی انٹیلی جنس چیف شہزادہ ترکی الفیصل آل سعود) نے القاعدہ نوں دیر توں چندہ دتا۔ 1990 دی دہائی سعودی حکام نے اس دی تردید دی اے۔
نائن الیون دے متاثرین دے اہل خانہ دے لئی سعودی عرب دے خلاف مقدمہ دائر کرنے والے وکلاء نے دستاویزات فراہم کیتیاں۔
- اک "بوسنیا وچ خود ساختہ القاعدہ آپریٹو" دے نال اک انٹرویو جس وچ کہیا گیا سی کہ سعودی ہائی کمیشن فار ریلیف آف بوسنیا اینڈ ہرزیگوینا ، اک خیراندی ادارہ جو "زیادہ تر شاہی خاندان دے ارکان دے زیر کنٹرول اے " نے "القاعدہ نوں رقم تے سامان فراہم کیہ" 1990 دی دہائی وچ تے اپنے جداں "عسکریت پسنداں دی خدمات حاصل کيتی"۔
- 1990 دی دہائی دے اوائل وچ بنائی گئی "تریخ تے ڈالر دی رقم" دے نال بینک ٹرانسفر دی تفصیل دے نال "خفیہ جرمن انٹیلی جنس رپورٹ" ، جس توں ظاہر ہُندا اے کہ لکھاں ڈالر پرنس سلمان بن عبدالعزیز (اب دے بادشاہ سعودی عرب) تے سعودی شاہی خاندان دے ہور ارکان نوں اک "فلاحی ادارہ جس اُتے پاکستان تے بوسنیا وچ عسکریت پسنداں دی سرگرمیاں دی مالی معاونت دا شبہ تھا"۔ [۱۴۰]
- 2003 دے بعد
2003 وچ سعودی سرزمین اُتے القاعدہ توں وابستہ دہشت گرداں دے کئی حملے ہوئے تے امریکی حکام دے مطابق اس دے بعد دی دہائی وچ سعودی حکومت القاعدہ تے اس دے خلاف جنگ وچ معاونت کردے ہوئے "دہشت گردی دے خلاف قیمتی شراکت دار" بن گئی اے۔ دولت اسلامیہ
پر ، کچھ شواہد موجود نيں کہ سعودی دہشت گردی دی حمایت جاری اے۔ امریکی محکمہ خزانہ دی داخلی دستاویزات دے مطابق ، بین الاقوامی اسلامی ریلیف آرگنائزیشن (مذکورہ بالا 9/11 فیملی وکلاء دی طرف توں جاری کيتا گیا) - سعودی شاہی خاندان دے ممبراں دی طرف توں حمایت یافتہ اک معروف سعودی خیراندی ادارے نے "دہشت گرد تنظیماں دی حمایت" ظاہر کیتی۔ گھٹ توں گھٹ 2006 تک
وکی لیکس دی جانب توں 2010 وچ جاری کيتی گئی امریکی سفارتی کیبلز وچ سعودی تے ہور خلیجی عرباں دی جانب توں سنی انتہا پسنداں دی مالی معاونت دی متعدد شکایات نيں۔ اک 2009 دے مطابق امریکی محکمہ خارجہ اس وقت تک مواصلات ریاست متحدہ امریکا دے سیکرٹری ، ہیلری کلنٹن ، "سعودی عرب وچ عطیہ دہندگان دنیا بھر وچ سنی دہشت گرد گروپاں نوں مالی مدد دا سب توں اہم ذریعہ تشکیل" مثلا -terrorist گروپاں کے القاعدہ ، افغان طالبان ، تے جنوبی ایشیا وچ لشکر طیبہ ، جنہاں دے لئی "سعودی عرب اک اہم مالی معاونت دی بنیاد اے "۔ اس فنڈنگ دا اک حصہ زکوٰ char خیراندی عطیات (" اسلام دے پنج ستوناں وچ توں اک") دے ذریعے پیدا ہُندا اے جو تمام سعودی فلاحی ادارےآں نوں ادا کردے نيں ، تے انہاں دی آمدنی دا گھٹ توں گھٹ 2.5 فیصد اے۔ ایہ الزام لگایا جاندا اے کہ کچھ فلاحی ادارے منی لانڈرنگ تے دہشت گرداں دی مالی اعانت دے لئی محاذ دے طور اُتے کم کردے نيں ، تے ہور ایہ کہ کچھ سعودی "دہشت گرداں دے مقاصد نوں اچھی طرح جاندے نيں جنہاں اُتے انہاں دا پیسہ لاگو کيتا جائے گا"۔ [۱۴۱]
امریکی کیبل دے مطابق ایہ مسئلہ سعودی عرب وچ شدید اے ، جتھے چندہ مانگنے والے عسکریت پسند اکثر حج دے موسم وچ حجاج دے طور اُتے آندے نيں۔ ایہ "سیکیورٹی دی اک وڈی خامی اے کیونجے حجاج اکثر وڈی مقدار وچ نقد رقم لے کے سفر کردے نيں تے سعودی انہاں نوں سعودی عرب وچ داخلے توں انکار نئيں کر سکدے"۔ انہاں نے فنڈز لانڈر کرنے تے "حکومت توں منظور شدہ خیراندی ادارےآں توں" رقم وصول کرنے دے لئی فرنٹ کمپنیاں وی قائم کيتیاں۔ کلنٹن نے کیبل وچ شکایت کیتی کہ "سعودی حکام نوں سعودی عرب توں نکلنے والے دہشت گرداں دے فنڈز نوں اسٹریٹجک ترجیح دے طور اُتے سمجھنے دے لئی آمادہ کرن" ، تے ایہ کہ سعودیاں نے امریکا دی جانب توں دہشت گرد تنظیماں دے طور اُتے درجہ بند تن فلاحی ادارےآں اُتے پابندی لگانے توں انکار کر دتا سی۔ کہ ، "انٹیلیجنس تجویز کردی اے " کہ گروہ "بعض اوقات بیرون ملک انتہا پسندی نوں فنڈ دیندے نيں"۔ [۱۴۲]
وکی لیکس دی جانب توں جاری امریکی سفارت خانے دی اک کیبل دے مطابق سعودی عرب دے علاوہ ، متحدہ عرب امارات وچ مقیم کاروباری ادارے افغان طالبان تے انہاں دے عسکری شراکت داراں حقانی نیٹ ورک دے لئی ’’ اہم فنڈز ‘‘ فراہم کردے نيں۔ جنوری 2010 دی امریکی انٹیلی جنس رپورٹ دے مطابق ، "دو سینئر طالبان فنڈ ریزر" باقاعدہ طور اُتے متحدہ عرب امارات دا سفر کردے سن ، جتھے طالبان تے حقانی نیٹ ورک مقامی فرنٹ کمپنیاں دے ذریعے پیسے لوٹتے سن ۔ (رپورٹاں وچ متحدہ عرب امارات وچ کمزور مالیاتی ریگولیشن تے غیر محفوظ سرحداں دی شکایت کیتی گئی اے ، لیکن متحدہ عرب امارات دے حکام نوں دہشت گرداں دے خطرے توں قائل کرنے وچ مشکلات نئيں۔ کویت نوں القاعدہ تے ہور عسکریت پسند گروہاں دے لئی "فنڈز دا اک ذریعہ تے اک اہم ٹرانزٹ پوائنٹ" دے طور اُتے بیان کيتا گیا ، جنہاں دی حکومت اپنی سرزمین اُتے دہشت گرد حملےآں دے بارے وچ فکر مند سی ، لیکن "کویت وچ مقیم فنانسراں دے خلاف کارروائی کرنے دے لئی کم مائل تے سہولت کار "ساڈے ملکاں وچ حملےآں دی سازش کر رہے نيں۔ [۱۴۲] کویت نے سوسائٹی آف دتی ریوائول آف اسلامک ہیریٹیج اُتے پابندی لگانے توں انکار کر دتا ، جسنوں امریکا نے جون 2008 وچ القاعدہ تے اس توں وابستہ گروپاں بشمول لشکر طیبہ نوں امداد فراہم کرنے دے لئی اک دہشت گرد ہستی نامزد کيتا سی۔ [۱۴۲] کیبلز دے مطابق ، امریکا دے نال انسداد دہشت گردی تعاون دی "مجموعی سطح" نوں "خطے وچ بدترین سمجھیا جاندا اے "۔ [۱۴۲] حالے حال ہی وچ ، 2014 دے آخر وچ ، امریکی نائب صدر نے ایہ وی شکایت کیتی کہ "سعودیاں ، امارات" نے "النصرہ ، تے القاعدہ تے انتہا پسنداں دے لئی شام وچ لکھاں ڈالر تے دسیاں ٹن ہتھیار ڈالے نيں" جہادی عناصر۔ "
اکتوبر 2014 وچ امریکا وچ قید القاعدہ دے اک رکن زکریاس موسوی نے حلف دے تحت گواہی دتی کہ سعودی شاہی خاندان دے افراد نے القاعدہ دی حمایت کيتی۔ موسوی دے مطابق ، اسامہ بن لادن نے اسنوں القاعدہ دے ڈونرز دی لسٹ بنانے دے لئی ڈیجیٹل ڈیٹا ویہہ بنانے دا کم سونپیا سی ، تے اوہ ڈونرز جنہاں نے سعودی شاہی خاندان دے کئی ارکان بشمول پرنس ترکی الفیصل آل سعود ، سابق ڈائریکٹر -سعودی عرب دی فارن انٹیلی جنس سروس دے جنرل تے امریکا وچ سفیر ، تے ہور جنہاں دا ناں انہاں نے اپنی گواہی وچ دتا۔ سعودی حکومت دے نمائندےآں نے الزامات دی تردید دی اے۔ نائن الیون کمیشن دی رپورٹ دے مطابق ، جدوں کہ ایہ ممکن اے کہ سعودی حکومت کیتی اہم کفالت والی فلاحی تنظیماں نے القاعدہ نوں فنڈز منتقل کیتے ہاں ، تے "سعودی عرب نوں طویل عرصے توں القاعدہ دی فنڈنگ دا بنیادی ذریعہ سمجھیا جاندا رہیا اے ، سانوں کوئی ثبوت نئيں ملیا کہ سعودی حکومت بطور ادارہ یا سینئر سعودی عہدیدار انفرادی طور اُتے اس تنظیم نوں مالی اعانت فراہم کردی اے۔
امریکی محکمہ خزانہ دے انڈر سیکریٹری ڈیوڈ ایس کوہن دے مطابق 2014 تک ، خلیج عرب وچ "گہری جیب عطیہ کرنے والے تے فلاحی ادارے" القاعدہ تے ہور دہشت گرد تنظیماں نوں لکھاں ڈالر دی امداد فراہم کر رہے نيں۔ اس وقت دہشت گردی تے مالیاتی ذہانت دے لئی
- تعلیمات
وہ لوک جو یقین رکھدے نيں کہ وہابی تحریک تے القاعدہ دے درمیان تعلق اے ، یا ہو سکدا اے انہاں وچ ایف گریگوری گوز III [۱۴۳] رولینڈ جیکورڈ ، روہن گونارتنا ، [۱۴۴] اسٹیفن شوارٹز شامل نيں۔ [۱۴۵]
ان ناقدین وچوں جو ایہ الزام لگاندے نيں کہ سلفی اثر و رسوخ شدت پسندانہ تشدد دے لئی نظریاتی "بیانیہ" بناندا رہندا اے (خاص طور اُتے القاعدہ نئيں تو) امریکی اسکالر فرح پنڈت (کونسل برائے خارجہ تعلقات وچ اک معاون سینئر فیلو) نيں جنہاں نے "80 ملکاں دا سفر کيتا۔ 2009 تے 2014 دے درمیان مسلم کمیونٹیز دے لئی پہلے امریکی خصوصی نمائندے دے طور اُتے ۔ڈور گولڈ دسدا اے کہ بن لادن نوں نہ صرف سلفی تعلیم دتی گئی سی بلکہ دوسرے لوکاں دے درمیان اس نے اپنے ہدف — امریکا accused اُتے "عمر دا ہبل تباہی دی ضرورت سی۔ ستويں صدی دے پتھر دے بت ہبل اُتے فوکس ، سلفی فوکس دی پیروی کردا اے جس دی اہمیت کسی وی تے تمام بتاں نوں تباہ کرنے دی ضرورت اے۔ [۱۴۶]ہر اوہ جگہ جتھے ميں نے دیکھیا ، وہابی اثر و رسوخ اک گھٹیا موجودگی سی ، جس نے مقامی شناخت نوں تبدیل کيتا۔ اسلامی عمل دی تاریخی ، ثقافتی طور اُتے متحرک شکلاں نوں تبدیل کرنا تے انہاں افراد دے نال کھینچنا جنہاں نوں یا تاں انہاں دے قواعد اُتے عمل کرنے دے لئی ادائیگی کيتی گئی سی یا جو وہابی عالمی نظریہ دے اپنے محافظ بن گئے سن ۔ انہاں سب دی مالی مدد سعودی رقم سی ، جس نے درسی کتاباں ، مسیتاں ، ٹی وی اسٹیشناں تے اماماں دی تربیت ورگی چیزاں دی ادائیگی کيتی۔
خالد شیخ محمد دے سیرت نگار (9/11 حملےآں دے "معمار") تے رمزی یوسف ( 1993 ورلڈ ٹریڈ سنٹر بم دھماکے دے رہنما جس دی یوسف نوں امید سی کہ اوہ نارتھ ٹاور نوں گرا دے گا ، دسیاں دفتری کارکناں نوں ہلاک کر دے گا) دے اثر نوں نوٹ کيتا اے۔ رمزی یوسف دے والد محمد عبدالکریم دے ذریعے سلفیت جو 1980 دی دہائی دے اوائل وچ کویت وچ کم کردے ہوئے سلفیت توں متعارف ہوئی سی۔ [۱۴۷][۱۴۸]
دوسرے گروپ نوں سید قطب تے سیاسی اسلام توں جوڑدے نيں۔ جارج ٹاؤن یونیورسٹی وچ پرنس الولید سنٹر فار مسلم-کرسچین انڈرسٹینڈنگ دے سینئر ریسرچ اسسٹنٹ ناتانا جے ڈیلونگ باس دا کہنا اے کہ بھانويں بن لادن "اپنی زندگی دے بعد دے سالاں وچ وہابی اسلام دی تعریف کرنے آئے سن ، لیکن انہاں دا عسکریت پسند اسلام " سی۔ وہابی اسلام دا نمائندہ نئيں جداں کہ ایہ معاصر سعودی عرب وچ رائج اے " [۱۴۹] کیرن آرمسٹرانگ دا کہنا اے کہ اسامہ بن لادن ، زیادہ تر اسلامی شدت پسنداں دی طرح ، سید قطب دے نظریے دی پیروی کردا سی ،" وہابیت "نئيں۔ [۱۵۰]
نوح فیلڈمین جسنوں اوہ "گہرے قدامت پسند وہابی" کہندے نيں تے جسنوں "1980 تے 1990 دی دہائی وچ سیاسی اسلام دے پیروکار" کہندے نيں ، جداں مصری اسلامی جہاد تے بعد وچ القاعدہ دے رہنما ایمن الظواہری دے درمیان فرق کردا اے ۔ بھانويں اس وقت سعودی وہابی " اخوان المسلمون دے مقامی ابواب تے دوسرے سخت گیر اسلام پسنداں دے سب توں وڈے فنڈر سن " ، اس دوران انہاں نے مسلم حکومتاں دے خلاف جہادی مزاحمت تے مسلم رہنماواں دے قتل دی مخالفت کيتی کیونجے انہاں دے اس یقین دی وجہ توں کہ "جہاد کرنے دا فیصلہ اس دے نال سی حکمران ، انفرادی مومن نئيں۔ " [۱۵۱][۱۵۲]
حال ہی وچ ابوبکر البغدادی دی سربراہی وچ عراق تے شام وچ خود ساختہ "اسلامک اسٹیٹ " نوں القاعدہ توں زیادہ پرتشدد تے وہابیت دے نال زیادہ نیڑے توں منسلک قرار دتا گیا اے۔
داعش نے بالآخر اپنی کتاباں شائع کيتياں تے بارہ کماں وچوں جو مسلمان علماء نے دوبارہ شائع کیتے ، ست وہابیت دے بانی محمد بن عبد الوہاب دی سن۔ مکہ دی جامع مسجد دے سابق امام شیخ عادل الکلبانی نے جنوری 2016 وچ اک ٹیلی ویژن انٹرویو لینے والے نوں دسیا سی کہ اسلامک اسٹیٹ دے رہنما "ساڈی اپنی کتاباں ، ساڈے اپنے اصولاں توں لکھے گئے خیالات توں اپنے خیالات کڈدے نيں۔"
اسکالر برنارڈ ہائکل دا کہنا اے کہ وہابیت اسلامک اسٹیٹ دا ’’ نیڑے ترین مذہبی علمبردار ‘‘ اے تے ایہ کہ ’’ القاعدہ دے لئی تشدد ختم کرنے دا ذریعہ اے ، داعش دے لئی ایہ اپنے آپ وچ اک خاتمہ اے ‘‘۔ اک گمنام عالم جس دا "سعودی عرب وچ طویل تجربہ" اے ، اسکاٹ شین دے حوالے توں دسیا گیا اے کہ سعودی تبلیغ بعض اوقات نوجواناں دے لئی "کشش ثقل دے مذہبی مرکز دی بحالی" دا باعث بندی اے ، جس توں "ان دے لئی نگلنا یا سمجھنا آسان ہوجاندا اے " داعش دی مذہبی داستان جدوں پہنچکی اے۔ ایہ اِنّا غیر ملکی نئيں لگدا جِنّا کہ ہوسکدا اے ، جے سعودی مذہبی اثر و رسوخ نہ ہُندا۔
سابق برطانوی انٹیلی جنس آفیسر الیسٹر کروک دے مطابق ، آئی ایس آئی ایس "گہری وہابیت پسند" اے ، بلکہ "عصری وہابیت دی اصلاحی تحریک" وی اے۔ خود سعودی عرب وچ ،سی آئی اے دے سابق ڈائریکٹر جیمز وولسی نے سعودی نوں "وہ سرزمین قرار دتا جس وچ القاعدہ تے اس دی بہن دہشت گرد تنظیماں پھل پھُل رہیاں نيں۔" [۱۴۱] اُتے ، سعودی حکومت انہاں دعوواں دی سختی توں تردید کردی اے یا ایہ کہ اوہ مذہبی یا ثقافتی انتہا پسندی نوں برآمد کردی اے۔ [۱۵۳]حکمران طبقہ تقسیم اے۔ کچھ تعریف کردے نيں کہ داعش ایرانی شیعہ "اگ" توں سنی "اگ" توں لڑ رہی اے۔ کہ اک نويں سنی ریاست اپنے دل وچ شکل اختیار کر رہی اے جسنوں اوہ تاریخی سنی ملکیت سمجھدے نيں۔ تے اوہ داعش دے سخت سلفی نظریے دی طرف راغب نيں۔
- انفرادی سعودی شہری۔
سعودی انٹیلی جنس ذرائع دا اندازہ اے کہ 1979 توں 2001 تک 25،000 سعودی باشندےآں نے افغانستان تے بیرون ملک ہور تھانواں اُتے فوجی تربیت حاصل کيتی ، تے بوہت سارے لوکاں نے مملکت توں باہر جہاد وچ مدد کيتی۔
سعودی تجزیہ کار علی الاحمد دے مطابق ، "11 ستمبر دے حملےآں دے بعد" 6000 توں زیادہ سعودی شہری "عراق ، پاکستان ، شام تے یمن وچ القاعدہ دی فوجاں وچ بھرتی ہوئے نيں۔ عراق وچ اک اندازے دے مطابق 3،000 سعودی شہری ، "غیر ملکی جنگجوواں دی اکثریت" ، عراق وچ القاعدہ دے شانہ بشانہ لڑ رہے سن ۔
ہور ویکھو
سودھو- اسلام وچ دشمنی
- عرب دنیا وچ دشمنی
- ایران سعودی عرب تنازعہ
- اسرائیل سعودی عرب تعلقات
- سعودی عرب وچ اسلام
- اسلامیت
- اسلام پسندی تے دشمنی
- بلقان وچ اسلام پسندی تے اسلامی دہشت گردی
- یورپ وچ اسلام پسندی
- پاکستان وچ اسلام پسندی
- جنوبی ایشیا وچ اسلام پسندی (غیر واضح)
- برطانیہ وچ اسلام پسندی
- اسلامی بنیاد پرستی
- اسلامی سکول تے شاخاں۔
- مسلم ورلڈ لیگ
- پاکستان تے ریاست دی سرپرستی وچ ہونے والی دہشت گردی۔
- پیٹرو اسلام
- سیاسی اسلام۔
- سلفی تحریک
- مسلماناں وچ فرقہ وارانہ تشدد
- وہابیت۔
نوٹس
سودھو
حوالے
سودھو- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ ۴.۲ ۴.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ ۹.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ ۱۱.۲ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ ۱۳.۲ ۱۳.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Murphy, Caryle, Passion for Islam: Shaping the Modern Middle East: the Egyptian Experience, (Simon and Schuster, 2002, p.31)
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ ۲۰.۲ ۲۰.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ source: Ian Skeet, OPEC: Twenty-Five Years of Prices and Politics (Cambridge: University Press, 1988)
- ↑ ۲۳.۰ ۲۳.۱ ۲۳.۲ ۲۳.۳ ۲۳.۴ Kepel, Jihad, 2002: p.75
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Gilles Kepel and Nazih N. Ayubi both use the term Petro-Islam, but others subscribe to this view as well, example: Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.69
- ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.116
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.126
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ ۳۲.۲ Kepel, Jihad, 2002: p.51
- ↑ Kepel, War for Muslim Minds, (2004) p.174-5
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ David Sagiv, Fundamentalism and Intellectuals in Egypt, 1973–1999, (London: Frank Cass, 1995), p.47
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Algar, Hamid (2002). Wahhabism: A Critical Essay. Oneonta, NY: Islamic Publications International. pp. 49, 50
- ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.119
- ↑ ۴۳.۰ ۴۳.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ ۴۵.۲ ۴۵.۳ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےOBJ-31-8-2014
لئی۔ - ↑ Shane, Scott (2016-08-25). "Saudis and Extremism: 'Both the Arsonists and the Firefighters'" (in en-US). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2016/08/26/world/middleeast/saudi-arabia-islam.html.
- ↑ Abou El Fadl, Khaled, The Great Theft: Wrestling Islam from the Extremists, Harper San Francisco, 2005, p.70-72.
- ↑ documentary The Qur'an aired in the UK, The Qur'an review in The Independent
- ↑ Yahya Birt, an academic who is director of The City Circle, a networking body of young British Muslim professionals, quoted in Wahhabism: A deadly scripture| Paul Vallely 01 November 2007
- ↑ ۵۰.۰ ۵۰.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےBarton-26-3-2006
لئی۔ - ↑ Dawood al-Shirian, 'What Is Saudi Arabia Going to Do?' Al-Hayat, May 19, 2003
- ↑ "THE INVOLVEMENT OF SALAFISM/WAHHABISM IN THE SUPPORT AND SUPPLY OF ARMS TO REBEL GROUPS AROUND THE WORLD" (PDF)۔ European Parliament – DIRECTORATE-GENERAL FOR EXTERNAL POLICIES OF THE UNION۔ June 2013
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۵۷.۰ ۵۷.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Al-Jazira, September 7, 2001
- ↑ Judith Miller, God has Ninety-Nine Names: Reporting from a Militant Middle East, (New York: Touchstone Books, 1996), p.79
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۶۳.۰ ۶۳.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۶۴.۰ ۶۴.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ "The hijacking of British Islam: How extremist literature is subverting mosques in the UK" (PDF)۔ 2007
- ↑ ۶۶.۰ ۶۶.۱ Abou El Fadl, Khaled M. Conference of the Books: The Search for Beauty in Islam, (Lanham, MD, 2001), pp.290-293
- ↑ ۶۷.۰ ۶۷.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ According to scholar David Commins, The Arabic term rendered `cloak` or veil` in the Wahhabi translation actually means a dress or robe that one might use to cover one's legs or torso. Muslim commentators on the verse disagree on its exact implication. Some suggest that the verse orders women to cover everything but the `face, hands and feet.` A less common position maintains that it means women must also conceal their faces. [148. source:Abou El Fadl, Khaled M. Conference of the Books: The Search for Beauty in Islam, (Lanham, MD, 2001), pp.290-293. …
- ↑ For two more examples of the slant in the Wahhabi translation see Abou El Fadl, Khaled M. Conference of the Books: The Search for Beauty in Islam, (Lanham, MD, 2001), ppl 294-301.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۷۲.۰ ۷۲.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Hope, Christopher. "Home secretary Theresa May bans radical preacher Zakir Naik from entering UK". روزنامہ ٹیلی گراف. 18 June 2010. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.
- ↑ Shukla, Ashutosh. "Muslim group welcomes ban on preacher". زی نیوز. 22 June 2010. Retrieved 16 April 2011. 7 August 2011.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےAFP-1-3-15
لئی۔ - ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۷۸.۰ ۷۸.۱ ۷۸.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۸۷.۰ ۸۷.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ son of the assassinated King Faisal
- ↑ ۹۰.۰ ۹۰.۱ Kepel, Jihad, 2002: p.79
- ↑ ۹۱.۰ ۹۱.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.71
- ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.72
- ↑ examples include residential areas built to "house members of the devoutly Islamic business class who have returned from the Gulf", in نصر شہر district of Cairo; and Al Salam Shopping Centers Li-l Mouhaggabat that specialized in "providing shopping facilities for veiled women." (Kepel, Jihad, 2002, 385)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.63
- ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.120
- ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.123
- ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.124
- ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.8
- ↑ Commins, David, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, 4.
- ↑ ۱۰۳.۰ ۱۰۳.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.127
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Commins, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, 174.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ DeLong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, p.267.
- ↑ Commins, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, 175-176.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۱۳.۰ ۱۱۳.۱ Jessica Stern, "Pakistan's Jihad Culture" Foreign Affairs, November–December 2000
- ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.223
- ↑ Ahmed Rahid, Taliban, p.90
- ↑ Matinuddin, Kamal, The Taliban Phenomenon, Afghanistan 1994–1997, اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس, (1999), pp. 25–6
- ↑ Ahmed Rashid, Taliban, p.90
- ↑ Rashid,Taliban, (2000), p.29
- ↑ Dupree Hatch, Nancy. "Afghan Women under the Taliban" in Maley, William. Fundamentalism Reborn? Afghanistan and the Taliban. London: Hurst and Company, 2001, pp. 145-166.
- ↑ Algar, Hamid, Wahhabism: A Critical Essay, p.57.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۲۳.۰ ۱۲۳.۱ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.133
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۳۳.۰ ۱۳۳.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ EU, INVOLVEMENT OF SALAFISM/WAHHABISM, 2013: p.120
- ↑ Zachary Abuza, “Funding Terrorism in Southeast Asia: The Financial Network of Al Qaeda and Jemaah Islamiyah” | The National Bureau of Asian Research 14, no. 5 (December 2003): 22.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Michael Iskioff and Evan Thomas, "The Saudi Money Trail," Newsweek, December 2, 2002
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےLICHTBLAU
لئی۔ - ↑ ۱۴۱.۰ ۱۴۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۱۴۲.۰ ۱۴۲.۱ ۱۴۲.۲ ۱۴۲.۳ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےGuardian-WikiLeaks
لئی۔ - ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.12
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Natana J. Delong-Bas, "Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad", (Oxford University Press: 2004), p. 279
- ↑ Armstrong, Karen. The label of Catholic terror was never used about the IRA. guardian.co.uk
- ↑ After Jihad: American and the Struggle for Islamic Democracy by Noah Feldman, New York: Farrar, Straus and Giroux, 2003, p.47
- ↑ see also: Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
ہور پڑھو
سودھو- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.