جماعت اسلامی
جماعتِ اسلامی پاکستان | |
---|---|
بانی | ابوالاعلیٰ مودودی |
امیر | سراج الحق |
امین عام | لیاقت بلوچ |
نائب امیر | خورشید احمد |
تاسیس | برطانوی ہند وچ
۲۶ اگست ۱۹۴۱ء پاکستان وچ ۱۹۴۷ |
صدر دفتر | منصورہ، لاہور |
نظریات | اسلامیت سماجی قدامت پسندی اتحاد اسلامیت اسلامی جمہوریت پسندی |
قومی اشتراک | متحدہ مجلس عمل |
بین الاقوامی اشتراک | اخوان المسلمون جماعت اسلامی ہند بنگلہ دیش جماعت اسلامی جماعت اسلامی کشمیر |
ایوان بالا | ۲ / ۱۰۴ |
قومی اسمبلی | ۱ / ۳۴۲ |
بلوچستان اسمبلی | ۰ / ۶۵ |
خیبر پختونخوا اسمبلی | ۱ / ۱۲۴ |
سندھ اسمبلی | ۱ / ۱۶۸ |
پنجاب اسمبلی | ۰ / ۳۷۱ |
گلگت بلتستان اسمبلی | ۰ / ۳۳ |
آزاد کشمیر اسمبلی | ۲ / ۴۹ |
انتخابی نشان | |
ویب سائٹ | |
www |
جماعت اسلامی پاکستان ملک دی سب توں وڈی تے پرانی نظریاتی اسلامی احیائی تحریک اے جس دا آغاز ویہويں صدی دے اسلامی مفکر سید ابوالاعلیٰ مودودی، جو عصر حاضر وچ اسلام دے احیاء دی جدوجہد دے مرکزی کردار منے جاندے نيں ،[۱] نے قیام پاکستان توں پہلے3 شعبان 1360 ھ (26اگست 1941ء) نوں لاہور وچ کیہ سی۔
جماعت اسلامی پاکستان نصف صدی توں ودھ عرصہ توں دنیا بھر وچ اسلامی احیاء دے لئی اُتے امن طور اُتے کوشاں چند عالمی اسلامی تحریکاں وچ شمار کيتی جاندی اے ۔
جماعت اسلامی پاکستان دی اک اسلامی سیاسی پارٹی اے۔ منور حسن ایدے لیڈر نیں۔ ایس پارٹی دی نیوں 26 اگست 1941 نوں ابوالاعلا مودودی نے لہور چ رکھی۔
دعوت
سودھوجماعت اسلامی لوکاں نوں اپنی پوری زندگی وچ اللہ تے حضرت محمد صلی اللہ وعلیہ وسلم دی پیروی اختیار کرنے دی دعوت تے منافقت، شرک چھڈنے دی تلقین کردی اے۔ ہور جماعت سیاست وچ خدا توں پھرے لوکاں دی بجائے زمام کار مومنین و صالحین نوں سونپنے دا کہندی اے۔ توں کہ نظام سیاست دے ذریعے خیر پھیل سکے تے لوک اسلامی طریقہ اُتے آزادانہ چل سکن تے اس دی خیر وبرکت توں مستفید ہوئے سکن۔[۲]
تنظیم تے قیادت
سودھوجماعت اسلامی، پاکستان دی بہترین منظم سیاسی جماعت ہونے دے نال نال پاکستان دی واحد سیاسی و مذہبی جماعت اے جو اپنے اندر مضبوط جمہوری روایات رکھدی اے۔[۳] جماعت وچ اہم ذمہ داران تے شوری دا چُناؤ بذریعہ انتخاب کيتا جاندا اے جس وچ صرف اراکین جماعت حصہ لیندے نيں جدوں کہ ہور ذمہ داریاں استصواب رائے دے ذریعے طے کيتیاں جاندیاں نيں۔ پاکستان دی ہور سیاسی و مذہبی جماعتاں دے برعکس جماعت وچ موروثی، شخصی، خاندانی یا گراوہی سیاست دی کوئی مثال نئيں ملدی تے جماعت اپنے اندر نظم و ضبط، کارکناں دے اخلاص، جمہوری اقدار تے بدعنوانی توں پاک ہونے دی شہرت رکھنے دے باعث ہور جماعتاں توں ممتاز گردانی جاندی اے۔[۴]
جماعت اسلامی وچ اعلیٰ ترین تنظیمی ذمہ داری یا عہدہ امارت کہلاندا اے تے اس ذمہ داری اُتے مامور شخص نوں امیر کہیا جاندا اے۔ امیر جماعت نوں جماعت دے اراکین آزادانہ رائے توں منتخب کردے نيں۔ ایہ انتخاب کسی وی قسم دے نسلی، خاندانی تے علاقائی تعصب توں بالاتر ہُندا اے۔ امیر جماعت نوں پنج سال دے لئی منتخب کيتا جاندا اے۔[۵] ہن تک جماعت اسلامی پاکستان دے امرا دی تفصیل کچھ ایويں اے:
- سید ابوالاعلیٰ مودودی – 26 اگست 1941ء توں 4 نومبر 1972ء
- میاں طفیل محمد – نومبر 1972ء توں اکتوبر 1987ء
- قاضی حسین احمد – اکتوبر 1987ء توں اپریل 2009ء
- سید منور حسن – اپریل 2009ء توں مئی 2014ء
- سراج الحق – جون 2014ء توں حال
26اگست 1941ء توں 4 نومبر 1972ء تاسیسی اجتماع وچ سید ابوالاعلیٰ مودودی نوں جماعت اسلامی دا امیر بذریعہ آزادانہ انتخاب منتخب کيتا گیا۔ سید ابوالاعلیٰ مودودی مسلسل خرابی صحت دی بنا اُتے 4 نومبر 1972ء نوں جماعت اسلامی دی امارت توں مستعفی ہوئے گئے۔ انہاں دے بعد اراکین جماعت نے نومبر 1972ء توں اکتوبر 1987ء میاں طفیل محمد تے انہاں دے مستعفی ہونے دے بعد اکتوبر 1987ء توں اپریل 2009ء قاضی حسین احمد نوں امیر جماعت منتخب کيتا گیا۔
قاضی حسین احمد نے جنوری 2009ء وچ عارضۂ قلب تے خرابی صحت دی بنا اُتے مجلس شوریٰ دے اجلاس وچ معذرت کر لئی سی کہ انہاں دا ناں انہاں تن ناواں وچ شامل نہ کيتا جائے جو مرکزی شوریٰ امیر جماعت دے انتخاب دے لئی ارکان جماعت دی رہنمائی دے لئی منتخب کردی اے۔[۶]
اراکین جماعت اسلامی پاکستان نے آزادانہ رائے شماری دے ذریعے مارچ 2009ء وچ سید منور حسن نوں پنج سال دے لئی امیر جماعت اسلامی پاکستان منتخب کر ليا۔[۷] اوہ جماعت دے چوتھے امیر منتخب ہوئے سن، جنہاں نوں 2009ء توں 2014ء پنج سال دے لئی منتخب کيتا گیا۔
سرگرمیاں
سودھوجماعت اسلامی اپنی دعوت، نصب العین تے مقاصد دے حصول دے لئی دعوتی، تربيتی، تنظیمی، خدمتی، جہادی، سیاسی تے علمی سرگرمیاں نوں منظم کردی یا حصہ لیندی اے۔
دعوتی و علمی سرگرمیاں
سودھودروس قرآن، حلقہ ہائے حدیث، اجتماعی مطالعہ جات، اسٹڈی سرکلز، لیکچرز، تربیت گاہاں تے مطالعہ کتاباں، نا صرف کارکنان جماعت تے عام لوکاں دی دعوت و تربیت دا ذریعہ بندے نيں بلکہ جماعت دی تنظیم نوں ہور دوام بخشنے دا سبب بندے نيں۔[۸]
خدمتی سرگرمیاں
سودھوجماعت اسلامی پاکستان دے تحت بوہت سارے علمی و رفائہ عامہ دے کم کیتے جاندے نيں۔ رضاکارانہ انتقال خون (Blood Donation)، مراکز دستکاری، رفاعی مطب خانے، ایمبولینسز، کتب خانے، تعلیمی ادارے، ہسپتال، وغیرہ دے نیٹ ورک پورے ملک وچ قائم نيں۔ اس دے علاوہ جماعت مختلف رضاکارانہ مہمات جنہاں وچ امداد برائے قدرتی آفات نمایاں نيں بھرپور انداز وچ سر انجام دیندی اے۔ ملکی سطح اُتے مستحقین دے لئی چرم ہائے قربانی اکھٹا کرنے دا کم جماعت اسلامی نے شروع کيتا۔[۹]
سیاسی سرگرمیاں
سودھوجماعت قومی، صوبائی تے بلدیاتی انتخابات وچ حصہ لینے والی جماعتاں وچ بلامبالغہ پاکستان دی تیسری وڈی سیاسی جماعت اے۔ مگر کم امیدوار ایداں دے ہُندے نيں جنہاں نوں کامیابی نصیب ہُندی اے۔ البتہ نوازشریف تے بے نظیر دی جلا وطنی دے دور وچ اپنے امریکا مخالف ایجنڈے دے باعث جماعت نمایاں کامیابی حاصل کرنے وچ کامیاب رہی۔ عام طور اُتے سیاسی اتحاد جماعت اسلامی نوں انتخابات تے ملکی سیاست وچ عوامی پزیرائی بخشنے دا ذریعہ بندے نيں۔[۸]
احتجاجی سیاسی سرگرمیاں
سودھوملکی تے دینی مسائل اُتے احتجاجی مظاہرے، جلتوں، جلوس، ٹرین مارچ، لانگ مارچ، ریفرنڈم، ہڑتالاں، کارنر میٹنگز تے دھرنے جماعت دے موَقف دے لئی عوامی تائید پیدا کرنے دے نال نال انتظامیہ تے حکومت وقت اُتے دباوَ دا باعث بندے نيں۔ اس قسم دی سرگرمیاں دے باعث جماعت نوں ملک دی احتجاجی سیاست وچ ناگزیر عنصر تصور کيتا جاندا اے تے اکثر حکومت وقت دے عتاب دا نشانہ بننا پڑدا اے۔ جے ایہ سرگرمیاں پرتشدد رخ اختیار کر جاواں تاں عوام وچ بدنامی تے ذرائع ابلاغ وچ ختم نہ ہونے والی تنقید جماعت دے تصور تے دعوت نوں نقصان پہچانے سبب بن جاندیاں نيں۔[۱۰]
جہادی سرگرمیاں
سودھوناقدین دے مطابق جماعت اسلامی نے ضیاالحق دے آمرانہ دور حکومت وچ ، امریکی و پاکستانی سرپرستی وچ ہونے والے جہاد افغانستان تے بعد وچ جہاد کشمیر وچ بھرپور حصہ لیا۔ اس حوالے توں جہاد دے لئی مالی و افرادی قوت دی فراہمی تے رائے عامہ نوں ہموار کرنے دے لئی جماعت اسلامی نے بیشمار جہادی فنڈ اسٹالز، جہادی کانفرنسز، مذاکرے تے مباحثاں دا اہتمام کيتا۔[۱۱]
کارہائے نمایاں
سودھو- جماعت اسلامی بر صغیر دی اوہ پہلی جماعت اے جس نے اسلام نوں بطور جدید سیاسی نظام متعارف کرایا۔
- جماعت نے مسلمانان ہند نوں دو قومی نظریہ دی بنیاد فراہم کيتی۔
- جماعت نے عقلیت تے مغربیت توں متاثر جدید تعلیم یافتہ مسلماناں نوں عقلی و علمی استدلال (Logic) دے ذریعے اسلام توں متاثر کيتا۔ تے جدید مثائل دا حل اسلام دی روشنی وچ پیش کيتا۔
- جماعت نے لادین پاکستان بننے دی مخالفت کيتی۔
- تقسیم پاکستان دے وقت کارکنان جماعت اسلامی نے رضاکارانہ کارروائیاں وچ بھرپور حصہ لے کے ثابت کيتا کہ جماعت آنے والے مشکل وقتاں وچ پاکستان دے لئی تن من دھن توں کم کرنے دی اہل اے۔
- جماعت نے پاکستان بننے دے بعد اس دے اسلامی تشخص نوں اجاگر کرنے دے لئی جدوجہد کيتی۔ تے لادین (secular) حلفےآں نوں منہ دی کھانی پئی۔
- پاکستان دا مطلب کيتا لا الہ الا اللہ دے خواب نوں تعبیر دینے تے قرارداد مقاصد وچ ریاست نوں اصولی طور اُتے اسلامی قرار دینے دے لئی عوام وچ رائےعامہ ہموار کرکے تحریک چلائی تے اس وچ کامیابی حاصل کيتی۔
- کارکنان و رہنمائے جماعت نے قوم دی فکری رہنمائی کردے ہوئئے شرعی طور اُتے ثابت کيتا کہ قادیانی ختم نبوت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نفی کرنے دے باعث دائرہ اسلام توں خارج نيں۔ اس وقت قادیانی پاکستانی انتظامیہ وچ کلیدی عہدےآں اُتے فائز سن ہور طبقہ اشرافیہ وچ نمایاں حثیت دے حامل سن ۔ اس اثرورسوخ نوں استعمال کردے ہوئئے انہاں نے ابلاغ عامہ دے ذریعے جماعت نوں بدنام تے فوجی عدالت دے ذریعے بانیَ جماعت نوں تختہ دار اُتے چڑھانے دی کوشش وی کيتی۔ الزام ایہ لگایا کہ جماعت نے فرقہ وارانہ فسادات کرائے۔ جدوں کہ جماعت ایداں دے کسی فساد وچ شامل نئيں سی۔ تشدد دے زیادہ تر واقعات دے ذمہ دار قادیانی تے حکومت وقت سی جس نے قادیانیاں نوں دائرہ اسلام توں خارج قرار دینے اُتے پس و پیش توں کم لیا۔ بانی جماعت تقریباً 3 سال پابند سلاسل رہے۔ انہاں نوں اس دوران وچ پیشکش کیتی گئی کہ انہاں دی پھانسی دی سزا ختم ہوئے سکدی اے جے اوہ قادیانیاں دے متعلق اپنے موَقف توں دستبردار ہوئے جاواں مگر بانیَ جماعت نے ایسا کرنے توں انکار کر دتا۔ ملکی و عالمی دباوَ دے باعث حکومت نے پہلے سزائے موت نوں عمر قید وچ تبدیل کيتا۔ بعد وچ رہیا کر دتا۔
- جماعت اسلامی نے 1958ء وچ آمریت دی بھرپور مخالفت کيتی۔
- ایوبی دور آمریت وچ حکومتی سر پرستی وچ ایسا طبقہ سامنے آیا جس دا کہنا سی کہ اسلام وچ حدیث دی کوئی حیثیت نئيں حتیٰ کہ اک جج نے حدیث نوں سند مننے توں انکار کر دتا۔ اس موقع اُتے بانیَ جماعت نے اسلام وچ حدیث دی بنیادی حیثیت نوں شرعی و عقلی دلائل توں ثابت کيتا تے دوناں نوں اسلامی قانون دا سرچشمہ قرار دتا۔ انہاں نے فتنہ انکارِ حدیث دے خلاف "ترجمان القرآن" دا "منصب رسالت نمبر" وی شائع کيتا۔
- ایوب خاں نے آمریت نوں جمہوری چولہ پہنانے دے لئی صدارتی الیکشن دا ڈھونگ رچایا۔ اس وقت محترمہ فاطمہ جناح نے وطن عزیز دی خاطر الیکشن وچ حصہ لینے دا فیصلہ کيتا تے ملک دی جمہوریت پسند قوتاں نوں جابر فوجی آمر دے خلاف مدد دے لئی پکاریا تاں جماعت نے وطن عزیز نوں آمریت توں بچانے دی خاطر مادر ملت دا نال دینے دا اصولی فیصلہ کيتا۔
- 6 جنوری 1964ء وچ ایوب خان نے تنگ آکے جماعت اسلامی نوں خلاف قانون قرار دے دتا تے نمایاں کارکنان جماعت اسلامی نوں سید ابوالاعلیٰ مودودی سمیت پابند سلاسل کر دتا۔ سید ابوالاعلیٰ مودودی تے 65 رہنمائے جماعت نے 9 ماہ تک ثابت قدمی توں قید دی صعوبتاں برداشت کيتياں۔
- 1967ء وچ عید دے چاند دے مسئلے اُتے شریعت دا مسئلہ دسنے دے جرم وچ بانیَ جماعت نوں فیر گرفتار کر ليا تے دو ماہ تک بناں جیل وچ رکھیا گیا۔
- مشرقی پاکستان دے اشتراکی رہنما مولانا بھاشانی نے یکم جون 1970ء نوں پورے ملک وچ اشتراکی انقلاب برپا کرنے دے لئی اعلان کيتا تب سید ابوالاعلیٰ مودودی تے کارکنان جماعت نے پورے ملک وچ عوام نوں متحرک کيتا تے 31 مئی 1970ء نوں "یومِ شوکتِ اسلام" منایا تے سینکڑاں جلوس کڈ کے مولانا بھاشانی دے اشتراکی انقلاب زمین بوس کر دتا۔
- 1970ء دے انتخابات وچ مجیب الرحمان وغیرہ نے علیدگی پسند تحریک نوں اس دے عروج اُتے پہنچیا دتا سی۔ جماعت اسلامی اوہ جماعت سی جس نے سالمیت وطن دے لئی مشرقی و مغربی پاکستان وچ اپنے نمائندے کھڑے کیتے۔ جدوں کہ پیپلز پارٹی نے صرف مغربی پاکستان تے مجیب نے صرف مشرقی پاکستان وچ اپنے نمائندے کھڑے کر کے پہلے ہی علیحدگی دا بیج بو دتا۔
- بھارت تے مجیب الرحمان نے باہمی گٹھ جوڑ دے کے پاکستان دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا تے مکتی باہنی بنائی۔ یحییٰ خان نے بغاوت کچلنے دے لئی فوج نوں آپریشن دا حکم دتا۔ فوج وچ دور انگریز دے وقت توں زیادہ پنجابی سن جس دے باعث اوہ بنگال دی سر زمین، سبھیاچار تے بولی سمجھنے توں قاصر سن ۔ کارکنان جماعت اسلامی مشرقی پاکستان نے سازش نوں رفو کرنے تے اسلام دے قلعے نوں سلامت رکھنے دے لئی پاک فوج دی بھرپور معاونت کيتی۔ جس وچ جماعت دے بے شمار کارکن مکتی باہنی دے ہتھوں وطن عزیز اُتے شہید ہوئئے بعد وچ مغربی پاکستان وچ "ادھر اسيں ادھر تم" دا نعرہ لگانے والےآں نے ازلی تعصب دے باعث جماعت دے کردار نوں تنقید دا نشانہ بنایا گیا تے خود بنگلہ دیش نوں سرکاری طور اُتے قبول کر ليا۔
- 1973ء دے آئین وچ اسلامی دفعات تے ہور رہنما اصول شامل کرانے دے لئی جماعت اسلامی نے بھرپور کردار ادا کيتا۔
- قادیانیاں دے خلاف ہور مذہبی جماعتاں نوں نال ملیا کے بھر پور عوامی مہم چلائی تے قادیانیاں نوں اقلیت قرار دلوایا۔
- نظام مصطفٰی دی تحریک چلائی۔ جس نوں بعد وچ ضیاءالحق نے جھوٹھے وعدےآں دی نظر کردے ہوئئے سبو تاز کر دتا۔
- روس نے جدوں افغانستان اُتے حملہ کيتا تاں جماعت اسلامی نے امریکا تے ضیاءالحق توں پہلے اس دی بھرپور مذمت کيتی تے مجاہدین نوں فکری، اخلاقی تے مالی امداد فراہم کيتی۔ ہور پاکستان وچ جہاد دی حمایت دے لئی رائے عامہ نوں ہموار کيتا۔
- جہاد افغانستان وچ بھرپور کردار ادا کيتا تے وطن عزیز دی طرف بڑھدے ہوئئے "سرخ طوفان" واپس اس دے مرکز دی طرف دھکیل دتا۔
- مسئلہ کشمیر اُتے قوم دی رہنمائی کيتی۔
- اسلامی جمہوری اتحاد دے ذریعے وطن عزیز وچ اک بار فیر نظام مصطفٰی نافذ کرنے دے عزم دا اعادہ کيتا۔ مگر اتحاد وچ شامل ہور جماعتاں بعد وچ انتخابی منشور اُتے عملدرامد اُتے تیار نہ ہوئی تے جماعت اسلامی نوں اس اتحاد توں علاحدہ ہونا پيا۔
- ملک دی ہور اسلامی جماعتاں نوں نال ملیا کے اسلامک فرنٹ بنایا تاکہ وطن عزیز وچ اسلامی نظام دے نفاذ دے خواب نوں شرمندہ تعبیر کيتا جاسکے۔ انہاں انتخابات وچ اسلامی فرنٹ ووٹ دے لحاظ توں تیسری وڈی جماعت ثابت ہوئی مگر اسلامک فرنٹ صرف دو یا تن نشستاں حاصل کر پائی۔
الزامات
سودھو- علمائے ہند تے مذہبی حلفےآں نے جماعت دے قیام اُتے کڑی تنقید دی تے جماعت اسلامی دے قیام نوں مسلماناں وچ اک نواں فرقہ بنانے دی کوشش قرار دتا۔
- جماعت اسلامی دی اصطلاحات مثلا "امیر"، "بیت المال" تے "جماعت اسلامی" دے ناں وغیرہ اُتے شدید تنقید ہوئی۔ اسلامی اصطلاحات ہونے دے باعث نقاد نے ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی کہ جماعت اسلامی صرف خود نوں مسلمان سمجھدی اے۔
- دو قومی نظریہ دی بنیاد فراہم کرنے دے باوجود اس وقت جماعت اسلامی نے پاکستان بننے دی مخالفت کيتی۔ تے خدشہ ظاہر کيتا کہ جے اس حالت وچ پاکستان بنا تاں مسلمانان ہند نوں قربانیاں دے باوجود عملا ہندوَں تے لادین عناصر توں چھٹکارہ نئيں ملے گا۔ ہور جماعت اسلامی نے اسلام تے مسلمان دی قیادت کرنے والےآں دی اسلامی قابلیت اُتے شک دا اظہار کيتا۔[۱۲]
- پاکستان نوں ملیا اسٹیٹ بنانے دی بھرپور نوں شش کر کے اقلیتاں دے حقوق غصب کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔
- جہاد کشمیر دی مخالفت کيتی۔
- قادیانیاں دے خلاف شر انگیز مواد شائع کر کے فرقہ وارانہ فساد نوں بھڑکایا۔
- عورت دی حکمرانی دے خلاف تے اسلامی ہونے دے دعووَں دے باوجود انخابات وچ جنرل ایوب دے خلاف مادر ملت فاطمہ جناح دا نال دتا۔
- سقوط ڈھاکہ توں پہلے مکتی باہنی تے مقامی علیحدگی پسند بنگالیاں دے خلاف افواج پاکستان دا نال دتا۔ تے قتل و غارت وچ حصہ لیا۔
- افغانستان وچ اسلامی تحریک نوں منظم کرنے تے روس دی خلاف جہاد شروع کرنے وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔
- مذہبی شدت پسندی نوں ہويا دی۔
- جہاد دے لئی امریکا توں امداد لےکے خردبرد کيتی۔ تے پاکستان وچ کلاشنکوف سبھیاچار نوں پروان چڑھایا۔
- حکومت دا حصہ بن دے ضیاءالحق دی آمریت دے دست و بازو بنے۔
- تعلیمی ادارےآں وچ شدت پسند کلچر نوں پروان چڑھایا۔
- اسلام دے ناں اُتے اسلامی جمہوری اتحاد بنا کے ملک وچ مقبول قیادت دا راستہ روکنے دی کوشش کيتی۔
- ماضی وچ فاطمہ جناح دا نال دینے دے باوجود، بے نظیر بھٹو دی مخالفت وچ عورت دی حکمرانی نوں حرام قرار دتا۔
- کشمیری مجاہدین دی پشت پناہی کرکے ہمسایہ ملک وچ شر انگیزی کيتی۔
- اسلامک فرنٹ بنا کے سجے بازو دی مسلم لیگ دا راستہ روکیا جس دی وجہ توں کھبے بازو تے لادین طبقے دی ہر دل عزیز قا ئد بے نظیر بھٹو نوں کامیابی نصیب ہوئی۔
- جماعت اسلامی جمہوریت وچ حصہ لے کے کفر دے نظام دا حصہ بن چکی اے۔[۱۳]
اندرونی جمہوریت
سودھوپاکستان دی موروثی سیاسی جماعتاں دے برعکس جماعت اسلامی وچ ہر سطح دے رہنما دا انتخاب جمہوری طریقہ توں ووٹ دے ذریعے کيتا جاندا اے۔
ہور ویکھو
سودھو- جماعت اسلامی پاکستان
- جماعت اسلامی کشمیر
- جماعت اسلامی بنگلہ دیش
- جماعت اسلامی ہند
- عبدالغفار عزیز
باہرلے جوڑ
سودھو- جماعت اسلامی پاکستان دا ذاتی منضبط موقع روئے خط Archived 2009-02-28 at the وے بیک مشین
- انگریزی زبان وچ جماعت اسلامی پاکستان دا ذاتی موقع روئے خط Archived 2010-01-15 at the وے بیک مشین
- اردو بولی وچ جماعت اسلامی پاکستان دا ذاتی موقع روئے خط Archived 2010-01-15 at the وے بیک مشین
- جماعت اسلامی پاکستان خواتین دا ذاتی موقع روئے خط
- بانیَ جماعت سید ابوالاعلیٰ مودودی دا منضبط موقع روئے خط Archived 2014-05-17 at the وے بیک مشین
- رسالہ ترجمان القرآن دا منضبط موقع روئے خط
- جماعت اسلامی کراچی دا ذاتی موقع روئے خط
حوالے
سودھو- ↑ Pioneers of Islamic revival By ʻAlī Rāhnamā
- ↑ جماعت اسلامی دا ذاتی موقع آن لائن Archived 2009-03-21 at the وے بیک مشین
- ↑ Islam outside the Arab world By David Westerlund, Ingvar Svanberg
- ↑ The Idea of Pakistan By Stephen P. Cohen ISBN 0-8157-1502-1, 9780815715023
- ↑ بی بی سی دا آن لائن
- ↑ روزنامہ جنگ
- ↑ بی بی سی دی آن لائن ویب سائٹ
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ قومی اخبارات و رسالے تے The Vanguard of the Islamic Revolution By Seyyed Vali Reza Nasr
- ↑ Social Capital as a Policy Resource By John D. Montgomery, Alex Inkeles, Pacific Basin Research Center
- ↑ قومی اخبارات تے رسالے
- ↑ Pakistan By Ḥusain Ḥaqqānī، Carnegie Endowment for International Peace
- ↑ Social capital as a policy resource By John D. Montgomery, Alex Inkeles, Pacific Basin Research Center
- ↑ Partisans of Allah By Ayesha Jalal