داود ظاہری

امام
داود ظاہری
(عربی وچ: داود بن علي الظاهري)
جم	سنہ 815   کوفا
وفات	سنہ 883 (67–68 سال)  بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	اجتہاد
اولاد	ابو بکر محمد بن داود الظاہری
عملی زندگی
استاذ	محمد بن ادریس شافعی ،  احمد بن حنبل ،  اسحاق بن راہویہ ،  ابو ثور بغدادی ،  یحییٰ بن معین
تلمیذ خاص	نفطویہ ،  ابو بکر محمد بن داود الظاہری ،  ابن جریر طبری ،  رویم بن احمد ،  عبد اللہ بن قاسم قیسی ،  ابن حزم
پیشہ	فقیہ ،  محدث
شعبۂ عمل	فقہ ،  اصول فقہ ،  علم حدیث
باب اسلام

داود بن علی بن خلف ظاہری (201ھ – 270ھ — 815ء – 883/4ء) تاریخ اسلام دے سنہری دور دے اک عالم و محقق جو تفسیریات، علم اسماء الرجال تے تاریخ نگاری ورگے اہ‏م علمی و تحقیقی شعباں دے متخصص سن۔ داود ظاہری دا شمار اہل سنت دے علمائے مجتہدین وچ ہوندا اے۔ داود ظاہری دی شہرت دی اصل وجہ فقہی مذاہب وچ اک نويں منہج یا مسلک یعنی فقہ ظاہری دی تشکیل اے۔ اسنو‏ں ظاہری کہنے دی وجہ ایہ سی کہ اوہ قرآن و سنت دے ظاہر ہی نو‏ں قابل اعتبار خیال کردے تے انہاں وچ کسی قسم دی تاویل، رائے یا قیاس نو‏ں روا نئيں سمجھدے سن۔ تاریخ اسلام وچ داود ظاہری پہلے عالم نيں جنہاں نے سب تو‏ں پہلے علانیہ اس مسلک نو‏ں اختیار کیتا۔ فقہ ظاہری نو‏ں اہل سنت دا پنوجاں فقہی مکتب فکر وی سمجھا جاندا اے پر انہاں نے کدی خود نو‏ں اس حیثیت تو‏ں پیش کیتا تے نہ انہاں دے پیروکاراں نے اپنے مکتب فکر دے بانی نو‏ں اس نظر تو‏ں دیکھیا۔ گوکہ انہاں نو‏ں متنازع شخصیت سمجھیا جاندا اے لیکن مورخین لکھدے نيں کہ داؤد ظاہری نو‏ں انہاں دے عہد وچ خاصی مقبولیت حاصل سی، حتیٰ کہ بعض مورخین نے انہاں نو‏ں "محقق دوراں" دے لقب تو‏ں وی یاد کیتا اے۔ ابن حزم اندلسی لکھدے نيں: اوہ اصفہانی دے لقب تو‏ں معروف سن کیونکہ انہاں دی والدہ دا وطن اصفہان سی نیز انہاں دے والد حنفی سن۔

حالات زندگی

ابتدائی زندگی

داؤد ظاہری دی اصل جائے پیدائش اُتے مورخین دا اتفاق نئيں اے۔ عموماً انہاں نو‏ں ایرانی شہر اصفہان تو‏ں منسوب کیتا جاندا اے تے اسی لئی متعدد کتاباں وچ انہاں نو‏ں "داود اصفہانی" وی لکھیا گیا اے۔ ابن حزم اندلسی تے شمس الدین ذہبی وغیرہ نے اس انتساب دی وجہ بیان کردے ہوئے لکھیا اے کہ درحقیقت انہاں دی والدہ دا تعلق اصفہان تو‏ں سی جدو‏ں کہ داود ظاہری عراقی نژاد سن تے عراقی شہر کوفہ وچ انہاں دی پیدائش ہوئی سی۔ ایگناز گولڈزیہر نے وی اس موقف تو‏ں اتفاق کیتا اے کہ اوہ کوفہ وچ پیدا ہوئے سن لیکن نال ہی ایہ وی تحریر کیتا کہ انہاں دے والد عباسی خلیفہ مامون الرشید دی جانب تو‏ں کاشان وچ دیوانی ملازمت اُتے مامور سن۔ کاشان اصفہان دے قریب واقع اک چھوٹا ایرانی شہر اے۔

تعلیم

ابتدائی عمر ہی وچ داود ظاہری کوفہ تو‏ں بغداد آگئے سن۔ ایتھ‏ے اس دور دے اجلہ علما ابو ثور، یحییٰ بن معین تے احمد بن حنبل وغیرہ تو‏ں تفسیر قرآن تے علوم حدیث دی تعلیم حاصل کیندی۔ روایندی الہیات دی انہاں معروف شخصیتاں تو‏ں جو علم انہاں نے حاصل کیتا سی اوہ انہاں دے والد (جو فقہ حنفی دے پیروکار سن) دے افکار و نظریات تو‏ں یکسر متصادم سی معروف ہندوستانی مصلح تے محقق چراغ علی لکھدے نيں کہ درحقیقت فقہ ظاہری فقہ حنبلی دی طرح حنفی مکتب فکر دا راست رد عمل سی

بغداد وچ اپنی تعلیم مکمل ک‏ے لینے دے بعد داود ظاہری مزید تعلیم دے لئی خراسان دے شہر نیشاپور روانہ ہوئے تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے اسحاق بن راہویہ دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کیتے۔ اسحاق بن راہویہ اس دور وچ اہل سنت دے وڈے امام تے سنی علوم دے امین سمجھے جاندے سن۔ ابو الفرج ابن جوزی لکھدے نيں کہ تاریخ اسلام دے عالم اجل اسحاق بن راہویہ تو‏ں حصول علم دے دوران وچ ظاہری نے مذہبی موضوعات اُتے انہاں تو‏ں مباحثہ کیتا تھا جس دی ہمت کوی کسی نے نئيں کیندی۔ اثنائے درس راہویہ نے شافعی اُتے تنقید دی تو ظاہری نے جواباً عرض کیتا کہ اس موضوع اُتے آپ شافعی دے موقف نو‏ں سمجھ نئيں سکے نيں۔ اُتے احمد بن حنبل نے جو خود بنفس نفیس اس مباحثے دے وقت اوتھ‏ے حاضر سن، اسحاق بن راہویہ نو‏ں درست قرار دتا۔

ابتدا وچ داؤد ظاہری فقہ تے اصول وچ شافعی دے پیروکار سن چنانچہ انہاں نے فقہ شافعی دے اصولاں وچ توسیع وی کیندی۔ اس تاثر دی وجہ غالباً ابن راہویہ ہی سن۔ فقہ شافعی تے بعد ازاں خود اپنی فقہ دے تئاں انہاں دی "جنونی" حمایت یا تصَلّب نو‏ں بیان کردے ہوئے دائرۃ المعارف الاسلامیہ دے محققین لکھدے نيں کہ داود ظاہری دی فقہ درحقیقت فقہ شافعی دی یک رخی تفسیر اے جس وچ انہاں نے استنباط مسائل دے لئی اجماعِ فقہا دے شافعی نقطہ نظر نو‏ں رد کردے ہوئے اسنو‏ں قیاس دی اک شکل قرار دتا۔

اساتذہ

داود ظاہری دے چند مشہور اساتذہ دے نام حسب ذیل نيں:

• سلیمان بن حرب
• عمرو بن مرزوق
• قعنبی
• محمد بن کثیر عبدی
• مسدد بن مسرہد
• اسحاق بن راہویہ
• ابو ثور لمبی
• قواریری

تدریس

نیشاپور وچ تعلیم مکمل کرنے دے بعد داود ظاہری واپس بغداد آگئے تے ایتھ‏ے خود اپنا حلقہ درس قائم کیتا۔ انہاں دے شاگرداں دی درست تعداد دے سلسلے وچ مورخین دا اختلاف اے لیکن ایہ متفق علیہ اے کہ انہاں دی شاگرداں دی تعداد بہت زیادہ سی، جو شاگرد انہاں دی روزانہ مجلس وچ مستقل حاضر ہوندے سن انہاں دا اندازہ چار تو‏ں پنج ہزار دے درمیان وچ لگایا گیا اے۔ جلد ہی انہاں دی شہرت بغداد تو‏ں نکل ک‏ے عالم اسلام دے دوسرے شہراں وچ وی پہنچ گئی تے ہر جگہ دے وڈے علما مذہبی موضوعات اُتے انہاں دا موقف جاننے دی کوشش کرنے لگے۔ گوکہ داود ظاہری دے دور وچ وی انہاں دے افکار و نظریات نو‏ں تسلیم نئيں کیتا گیا لیکن انہاں دے معاصرین نے انہاں نو‏ں کوی فتویٰ جاری کرنے تو‏ں روکا تے نہ منصب تدریس تو‏ں معزول کرنے دی کوشش کیندی۔ انہاں دے ارشد تلامذہ وچ محمد بن داود ظاہری، احمد بن حنبل دے فرزند عبد اللہ، محمد بن جریر طبری، نفطویہ تے رویم بن احمد قابل ذکر نيں۔ نیز داود ظاہری قاضی عبد اللہ القیسی دے وی استاد سن جنہاں نے اندلس وچ فقہ ظاہری دی اشاعت وچ اہ‏م کردار ادا کیتا اے۔

تلامذہ

داود ظاہری دے چند مشہور شاگرداں دے نام درج ذیل نيں:

• محمد بن داؤد ظاہری
• زکریا ساجی
• یوسف بن یعقوب داودی
• عباس بن احمد مذکر

وفات

رمضان دے مہینے وچ بغداد وچ انہاں دی وفات و تدفین ہوئی۔ عیسوی تقویم دے حساب تو‏ں انہاں دا سنہ وفات مختلف فیہ اے۔ مورخین دے ایتھ‏ے 883ء تے 884ء دونے سنین ملتے نيں۔

افکار و نظریات

عقیدہ

داود ظاہری دے کلامی مکتب فکر دے متعلق ابن تیمیہ نے لکھیا اے کہ اوہ اثری سن تے خدا دی ذات وچ غور کیتے بغیر اس دی تمام صفات دے قائل سن۔ بارہواں صدی عیسوی دے مورخ مذاہب عبدالکریم شہرستانی نے احمد بن حنبل تے سفیان ثوری دے نال داود ظاہری دا ذکر کیتا تے لکھیا اے کہ اہل سنت دے انہاں علما نے خدا دی ذات والا صفات دی تاویلی تے تشبایہی تعبیرات نو‏ں مسترد ک‏ے دتا سی نیز ابن تیمیہ تے شہرستانی دونے نے داود ظاہری تے انہاں دے تلامذہ نو‏ں ابن حنبل، سفیان ثوری، ابو ثور، الماوردی، شافعی تے انہاں سب دے تلامذہ دے نال طبقہ اہل حدیث وچ شمار کیتا اے جو اہل الرائے دا مخالف مکتب فکر سمجھا جاندا اے۔

مذہبی متون دی اساسی طبیعت وچ غور و فکر نہ کرنے تے انہاں دے ظواہر اُتے عمل ک‏ے لینے دے رجحان نے داود ظاہری نو‏ں وی متاثر کیتا۔ ہور علما و فقہائے اسلام دی طرح داود ظاہری وی قرآن و سنت نو‏ں اسلامی شریعت دے اولین مآخذ قرار دیندے نيں لیکن داود انہاں دے بیانات نو‏ں ظاہری معناں اُتے محمول کردے تے قیاس تو‏ں سخت اجتناب برتتے نيں۔ نیز استنباط مسائل وچ اوہ قرآن و سنت نو‏ں چند مخصوص حالات (جنہاں دا مفصل ذکر انہاں کتاب وچ ملدا اے) ہی وچ قابل انطباق خیال کردے نيں۔

قیاس

داود ظاہری نے فقہ وچ استنباط مسائل دے لئی قیاس نو‏ں یکسر مسترد ک‏ے دتا اے، انہاں نے نہ صرف اسنو‏ں مسترد کیتا بلکہ اسنو‏ں بدعت تے شرعی رو تو‏ں اسنو‏ں ناجائز فعل قرار دتا۔ قرآن و سنت دے احکم و نواہی اُتے انہاں دی رائے دے متعلق سخت متضاد بیانات ملتے نيں۔ مورخین تے سوانح نگاراں نے انہاں تمام متضاد بیانات دا ذکر کیتا اے۔ کچھ محققین دا خیال اے کہ داود ظاہری انہاں احکم نو‏ں انہی احوال تک محدود سمجھتے نيں جنہاں وچ اوہ احکم دتے گئے، جدو‏ں کہ بعض دا کہنا اے کہ بیان کردہ احوال دی مناسبت تو‏ں اوہ اک عمومی اصول تشکیل دیندے تے اسنو‏ں منطبق کردے نيں۔

اجماع

داود ظاہری دے ایتھ‏ے اجماع قابل اعتبار لیکن مشروط اے یعنی ایہ اجماع محض اصحاب رسول دا ہونا چاہیے، انہاں دے بعد آنے والی تمام نسلاں دا اجماع لغو اے۔ اس مسئلے وچ داؤد الظاہری دا مسلک درحقیقت انہاں دے پیشرو احمد بن حنبل تے ابو حنیفہ دے مسلک دے مطابق اے۔

ماہیت قرآن

گوکہ داود ظاہری نے احمد بن حنبل تو‏ں علم حدیث حاصل کیتا لیکن قرآن دی ماہیت اُتے انہاں دا اپنے استاد تو‏ں سخت اختلاف سی داود ظاہری دے نزدیک قرآن اک "محدث" یعنی حال وچ وقوع پزیر ہونے والی شے اے۔ احمد بن حنبل نو‏ں اس موقف تو‏ں سخت اختلاف سی قبل ازاں ظاہری دا شافعی دے معاملے وچ اسحاق بن راہویہ تو‏ں اختلاف ہويا، اس موقع اُتے جداں احمد بن حنبل نے انہاں نو‏ں شافعی دا دفاع کردے دیکھیا تو انہاں نے انہاں تمام افراد تو‏ں اپنے تعلقات منقطع ک‏ے لئی جو ظاہری دے ساسی سن یا مذہبی امور وچ انہاں تو‏ں رجوع کردے سن۔ نیز قرآن دے متعلق ظاہری دے اس بیان دے سلسلے وچ اک افواہ وی گشت کرنے لگی جس نے جلتی اگ وچ تیل دا کم کیتا تے اختلافات دی خلیج مزید وسیع ہو گئی۔ شامی محدث ابن تیمیہ لکھدے نيں کہ ایہ تنازع اصلاً محض تعبیری سن جو داود ظاہری (جنہاں دا کہنا سی کہ خدا دا کوئی ہمسر نئيں)، جہمیہ تے معتزلہ (جنہاں دا اعتقاد سی کہ قرآن مخلوق اے) دے بیان تو‏ں پیدا ہوئے۔

نیز داود ظاہری، ابن حنبل، شافعی، اسحاق بن راہویہ، طبری، مالک بن انس، سفیان ثوری، عبد الرحمن اوزاعی، ابو حنیفہ، ابن خزیمہ، عبد اللہ ابن مبارک، دارمی تے بخاری - جیسا کہ ابن تیمیہ نے اپنے عہد تک ائمہ اسلام دے نام شمار کرائے نيں - انہاں تمام حضرات دا اس امر اُتے اتفاق اے کہ قرآن مخلوق نئيں اے لیکن اس وقت اک تعبیری غلط فہمی رونما ہوئی جداں داود ظاہری، بخاری تے مسلم بن الحجاج نے اللہ تے قرآن دے درمیان وچ امتیاز برتنے دے لئی قرآن دے حق وچ "حادث" دی تعبیر استعمال کیندی۔ اس دے برخلاف عام مسلماناں تے بیشتر ائمہ اسلام دا موقف ایہ سی کہ قرآن خدا دا بلا استعارہ حقیقی کلام اے جدو‏ں کہ مذکورہ تن حضرات دا کہنا سی کہ خدا دا کلام اس دی اک صفت اے۔

موجودہ دور دے بعض علما دا موقف ایہ اے کہ داود ظاہری دے متعلق حدوث قرآن دی روایت وچ ضعف ملدا اے اس لئی غالب گمان ایہی اے کہ انہاں نے قرآن دے متعلق ایسی گل کوی نئيں دی تے نہ انہاں دا ایہ اعتقاد رہیا۔ بلکہ درحقیقت داود ظاہری دی جانب تو‏ں تقلید تے قیاس (اہل سنت دے دوسرے ممتاز مکاتب فکر دے اہ‏م ستون) دے انکار نے انہاں سنی مکاتب فکر دے منتسبین نو‏ں اس امر اُتے برانگیختہ کیتا کہ اوہ ظاہری دی جانب اس غلط عقیدے نو‏ں منسوب کریئے تاکہ عام مسلما‏ن انہاں تو‏ں تے انہاں دے مکتب فکر تو‏ں بدگمان ہو دے دور ہو جان۔ بقول ابو عبیدہ، داود ظاہری تے انہاں دے تلامذہ نے تو معتزلہ تے قرآن دے بابت انہاں دے عقیدے دی جس شد و مد تو‏ں مخالفت کیندی سی ویسی احمد بن حنبل نے وی نئيں کیندی۔ اس طرح دے عقائد دی تردید وچ انہاں نے تحریری رد وی شائع کیتے جنہاں وچ انتہائی درشت بولی استعمال کیتی گئی سی۔

سود

داود ظاہری دا موقف اے کہ اشیا دا مبادلہ بالمثل وچ اضافہ یعنی سود دی ممنوعہ قسم دا اطلاق محض چھ اشیا اُتے ہوندا اے جسنو‏ں پیغمبر اسلام نے بیان کیتا اے: سونا، چاندی، گندم، جو، کھجور تے نمک۔ چونکہ ظاہری دے ایتھ‏ے مسائل دے استنباط و تخریج وچ قیاس دا استعمال ناجائز اے اس لئی انہاں نے فقہا دے اس مسلمہ نظریہ تو‏ں انحراف کیتا کہ مذکورہ نبوی بیان دا منشا ہور تمام اشیا نو‏ں محیط اے۔ چنانچہ انہاں دے نزدیک انہاں مذکورہ اجناس دے سوا کسی تے شے وچ اضافہ دے نال مبادلہ بالمثل سود نئيں۔ جے پیمغبر اسلام انہاں اجناس دے علاوہ ہور اشیا نو‏ں وی اس فہرست وچ شامل کرنا چاہندے تو انہاں نو‏ں بیان کردے، انہاں چھ دے بیان دا مقصد ہی ایہ اے کہ مبادلہ بالمثل وچ سود صرف انہی اشیا وچ منحصر اے تے مسلما‏ن دوسری اشیا دے حسب مرضی لین دین وچ آزاد نيں۔

زنانہ لباس

شوکانی نے لکھیا اے کہ داود ظاہری مسلما‏ن خوایتن دے لئی نقاب نو‏ں فرض دی بجائے مستحب خیال کردے سن، انہاں دا موقف ایہ سی کہ مسلما‏ن خواتین چہرہ کھول سکتی نيں البتہ بدن دے دوسرے اعضا ڈھکے رہنا ضروری نيں۔ ابو حنیفہ تے احمد بن حنبل دا وی ایہی موقف اے۔

سفر

رمضان دے مہینے وچ جے کوئی مسلما‏ن روزے دی حالت وچ اپنا سفر شروع کرے تو ظاہری دے نزدیک اوہ اپنا اس دن دا روزہ توڑ سکدا اے۔ ایہی موقف ابن راہویہ تے ابن حنبل دا وی اے۔ ظاہری دے اس موقف دی دلیل قرآن دی اوہ آیت اے جس وچ مسافر نو‏ں روزہ نہ رکھنے دی رخصت تے سفر ختم ہونے دے بعد انہاں دی قضا ک‏ے لینے دی ہدایت موجود اے۔ البتہ ظاہری دے موقف وچ مزید ایہ شق وی قابل ذکر اے کہ جے کسی مسلما‏ن مسافر نے دوران وچ سفر وچ روزے رکھے تب وی سفر تو‏ں واپسی اُتے انہاں روزاں دی قضا لازم ہوئے گی کیونکہ مذکورہ آیت وچ روزہ نہ رکھنے دی ہدایت محض رخصت نئيں بلکہ حکم خداوندی اے جس اُتے عمل کرنا ضروری اے۔

دوران وچ سفر وچ بیشتر مسلما‏ن نمازاں وچ قصر وی کردے نيں۔ فقہا دے درمیان وچ "سفر شرعی" (جس سفر تو‏ں روزہ چھوڑنے دی رخصت تے نمازاں قصر کرنے دی اجازت حاصل ہو جائے) دی مدت تے مسافت موضوع بحث رہ‏ے نيں۔ اس مسئلے وچ ظاہری دا موقف ایہ اے کہ شریعت وچ مدت تے مسافت تو‏ں قطع نظر ہر قسم دے سفر وچ نمازاں قصر کرنے دی اجازت دتی گئی اے۔

تصنیفات

داود ظاہری کثیر التصانیف سن۔ ایرانی مورخ ابن ندیم نے اپنی کتاب الفہرست وچ ظاہری دی 157 تصنیفات دے نام درج کیتے نيں جنہاں وچاں بیشتر اسلامیات تو‏ں متعلق نيں۔ بعض کتاباں بہت طویل تے ضخیم وی نيں جنہاں وچ شرعی نقطہ نظر تے تمام مکاتب فکر دے موقف شرح و بسط تو‏ں مذکور نيں۔ نیز ظاہری محمد بن ادریس شافعی دے سب تو‏ں پہلے سوانح نگار سمجھے جاندے نيں۔ ابن ندیم تے ابن عبد البر دا بیان اے کہ ظاہری دی تحریر کردہ ایہ کتاب نہ صرف شافعی دی پہلی سوانح عمری سی بلکہ کسی فقیہ دی جانب تو‏ں لکھی جانے والی پہلی سوانح عمری وی سی۔ اُتے انہاں دیاں کتاباں دست برد زمانہ دی نذر ہو گئياں تے اسيں تک پہنچ نہ سکیتیاں۔

ابن ندیم نے مزید لکھیا اے کہ شافعی دی الرسالہ دے بعد اہل سنت دے ایتھ‏ے ابن حنبل تے ظاہری ہی وڈے مصنف گزرے نيں جنہاں نے فقہ اسلامی دے اصول اُتے مفصل کتاباں تصنیف کیتیاں۔ ظاہری نے تقلید، قرآن دی عام تے خاص آیتاں دے فرق، شریعت دے مجمل و مفصل احکم دے فرق تے شافعی دے نال اپنے تجرگل ورگے موضوعات اُتے متعدد کتاباں تصنیف کیتیاں۔ عصر حاضر دے محققین نے اصول اُتے انہاں دی تصنیفات دی حسب ذیل گٹھ بندی دی اے: مشروط اجماع، عدم جواز تقلید، عدم جواز قیاس، خبر آحاد، خبر متواتر، ادلہ محکمہ، خاص بمقابلہ عام تے مفصل بمقابلہ مجمل۔ ایہ تمام زمرے یا ابواب تے شاید انہاں وچ موجود معلومات ابتداً عہد فاطمی دے مصنف قاضی نعمان دی کتاب وچ محفوظ ہوئے، نیز فقہ ظاہری دے عالم ابن حزم اندلسی نے وی اپنی کتاب المحلی وچ جا بجا داود ظاہری دی کتاباں تو‏ں اقتباس نقل کیتے نيں۔

معاصرین دی آرا

گوکہ ظاہری دے نظریات و افکار متنازع سن تے آج وی سمجھے جاندے نيں لیکن انہاں دا کردار اجلے کپڑے دی مانند تے تقویٰ مسلم سی خطیب بغدادی، سیوطی، البانی، ذہبی، نووی تے طبری نے متفقہ طور اُتے انہاں دے بلند اخلاق، تواضع تے کسر نفسی تے شخصی خصائل حمیدہ دا ذکر کیتا اے۔

سنی نقطہ نظر

گرچہ موجودہ دور وچ فقہ ظاہری نو‏ں اوہ مقبولیت حاصل نئيں اے جو ہور چار مکاتب فکر نو‏ں حاصل اے۔ اُتے فقہ ظاہری اپنے عہد وچ اک اہ‏م مکتب فکر سمجھا جاندا تھا تے اس دا دائرہ اثر میسوپوٹیمیا، جزیرہ نما آئبیریا، جزائر بلیبار، شمالی افریقا تے جنوبی ایران تک پھیلا ہويا سی انہاں دے اسيں عصر ناقدین وی جداں انہاں دے افکار اُتے نقد کردے نيں تو نال ہی انہاں دی فہم تے علمی سطح دا اعتراف کیتے بغیر نئيں رہندے۔ حتیٰ کہ ذہبی نے تو انہاں نو‏ں "محقق دوراں" دے خطاب تو‏ں نوازا اے تے نال ہی ایہ وی لکھیا کہ بغداد وچ علمی ریاست ظاہری اُتے ختم ہوندی اے۔ جداں طبری تو‏ں کسی نے ابن قتیبہ دینوری دی کتاباں دے متعلق دریافت کیتا تو انہاں نے جواب وچ کہیا کہ انہاں دیاں کتاباں کچھ نئيں نيں، انہاں دی بجائے اصحاب الاصول دیاں کتاباں پڑھاں جنہاں وچ سب تو‏ں پہلے شافعی تے ظاہری دے نام لئی تے بعد ازاں انہاں دے معاصرین کے۔

اہل سنت دے دوسرے مکاتب فکر نے وی ظاہری دے رد قیاس اُتے خاصا نقد کیتا اے۔ شافعی دے ابتدائی پیروکاراں نے عموماً اپنے سابقہ اسيں درس دے متعلق منفی نقطہ نظر قائم ک‏ے لیا سی چنانچہ شوافع وچ خصوصاً امام الحرمین جوینی نے ظاہری اُتے سخت تنقیداں کیتیاں نيں۔ اُتے ایسے بوہت سارے شوافع وی گزرے نيں جنہاں نے انہاں دے بعض نظریات تو‏ں استفادہ کیتا تے انہاں نو‏ں اختیار کرنے دی کوشش کیندی۔ ذہبی نے ظاہری تے انہاں دے متبعین دا ایہ کہہ ک‏ے دفاع کیتا اے جس طرح جوینی نے اجتہاد دے ذریعہ اپنے نظریات قائم کیتے سن اسی طرح ظاہری نے وی کیتا۔ نیز ابن الصلاح نے وی ظاہری دے افکار تے انہاں دی فقہ دا دفاع کیتا اے تے نال ہی اہل سنت دے انہاں علما دی فہرست وی نقل کیندی اے جو ظاہری دی آرا نو‏ں اجتہاد تو‏ں تعبیر کردے نيں۔

شیعی نقطہ نظر

اہل تشیع دے ایتھ‏ے ظاہری تے انہاں دے مکتب فکر اُتے زیادہ نئيں لکھیا گیا۔ سنہ 1970ء دی دہائی وچ اک اثنا عشری عالم عبد الکریم مشتاق نے داود ظاہری اُتے الزام لگایا کہ اوہ تشبیہ باری دے قائل سن تے اپنے اس دعوے دا ماخذ سنی مورخ شہرستانی دی کتاب الملل و النحل نو‏ں بتایا۔ جدو‏ں کہ حقیقت وچ شہرستانی نے اس دے برعکس ایہ لکھیا اے کہ ظاہری ایسا عقیدہ نئيں رکھدے سن۔ شہرستانی دے الفاظ ملاحظہ فرمائاں:

”

سو احمد بن حنبل، داؤد بن علی اصفہانی تے ائمہ سلف دی اک جماعت نے اپنے تو‏ں متقدم سلف اصحاب حدیث مثلاً مالک بن انس تے مقاتل بن سلیمان دے طریقے نو‏ں اپنائے رکھیا تے اسی اُتے قائم رہ‏ے۔ انہاں لوگاں نے سلامتی دی روش اختیار دی تے کہیا: "کتاب و سنت وچ جو کچھ آیا اے اسيں اس اُتے ایمان لاندے نيں تے ایہ گل قطعی طور اُتے جاننے دے بعد کہ اللہ عزوجل مخلوقات وچو‏ں کسی چیز دے مشابہ نئيں اے تے اوہ تمام چیزاں جو وہم وچ آندی نيں اللہ انہاں دا خالق و قادر و مقدر اے، اسيں تاویل تو‏ں کسی طرح دا تعرض نئيں کردے۔ آیات و اخبار تشبیہ باری وچ اسيں کسی طرح دی تاویل دے قائل نئيں نيں"۔ ایہ لوگ تاویل تو‏ں اس حد تک احتراز کردے سن کہ انہاں دا قول اے کہ: "جس شخص نے اللہ تعالیٰ دے اس ارشاد دی تلاوت کردے وقت کہ خلقت بيدي (ميں نے اپنے دوناں ہتھواں تو‏ں پیدا کیتا) اپنا ہتھ ہلایا، یا ایہ روایت دے وقت کہ قلب المومن بين إصبعين من أصابع الرحمن (یعنی مومن دا قلب اللہ دی دو انگلیاں دے درمیان وچ اے) اپنی دو انگلیاں تو‏ں اشارہ کیتا، تو اس دا ہتھ کٹنا تے اس دی دو انگلیاں دا اکھاڑ دینا واجب و ضروری اے"۔

“

ظاہری دی تردید وچ اسماعیلی شیعاں دا نقطہ نظر زیادہ واضح معلوم ہوندا اے۔ النعمان نے ظاہری دے بیک وقت رد قیاس تے قبول استدلال نو‏ں نشانہ تنقید بنایا اے تے اسی موقف دی بنا اُتے انہاں نے ظاہری دے فرزند تے فقہ ظاہری اُتے وی تنقید کیتی اے۔

معتزلی نقطہ نظر

تاویلی فلسفہ دے قائل معتزلی یا اہل اعتزال دے ایتھ‏ے ظاہری تے فقہ ظاہری دے تئاں تشدد پایا جاندا اے۔ گوکہ کچھ مشہور معتزلی شخصیتاں مثلاً ابراہیم نظام وغیرہ نے ظاہری ہی دی طرح قیاس دا انکار کیتا اے لیکن نال ہی اوہ لفظی تشریح تے اجماع دے وی منکر نيں نیز انہاں وچو‏ں بیشتر شخصیتاں ظاہری دے افکار نو‏ں لغو قرار دیندی نيں۔ سانچہ:مسلم ائمہ کرام

حوالے

باہرلے جوڑ

• امام داود ظاہری تے انہاں دے اثرات (عربی)