جہمیہ
جہمیہ ایہ جہم بن صفوان دے ساتھی نيں۔
اس فرقے دا بانی جہم بن صفوان سی انہاں دا عقیدہ سی کہ انسان اپنے افعال وچ مجبور محض اے نہ اس وچ قدرت پائی جاندی اے نہ ارادہ تے نہ اختیار ۔(جمادات دی طرح کوئی قدرت نئيں رکھدے)ہر چیز اللہ دی طرف توں اے تے اللہ نے انسان نوں جبرا گناہو ں اُتے لگیا رکھیا اے۔ ایمان دے بارے وچ اس دا عقیدہ سی کہ ایمان صرف معرفت دا ناں اے جو یہودی نبی ﷺ دے اوصاف توں با خبر نيں اوہ مومن نيں ایہ فرقہ اللہ تعالیٰ دی صفات دا منکر سی۔ ایہ کہندا سی کہ اللہ تعالیٰ نوں انہاں اوصاف توں متصف نئيں کیتا جا سکدا جنہاں دا اطلاق مخلوق اُتے ہُندا اے۔ انہاں دے نزدیک اللہ تعالیٰ دی تمام صفات دا انکار کرنا توحید اے۔ جنت و دوزخ وچ لوکاں نوں داخل کر کے فنا کر دتا جائےگااس دے بعد فقط اللہ دی ذات باقی رہے گی۔[۱]
فرقہ جہمیہ دے عقائد
سودھوفرقہ جہمیہ دے چند اصولی تے بنیادی عقائد دا ذکر کیتا جاندا اے جو اہل سنت دے عقائد توں وکھ نيں ۔
- (1) ایمان صرف معرفت قلب دا ناں اے جے اوہ حاصل اے تاں انکار لسان دے باوجود بندہ کامل الایمان اے ۔
- (2) ایمان دے بعد اعمال صالحہ دی کوئی ضرورت نئيں تے افعال سیۂ توں وی ایمان متا ثر نئيں ہُندا ۔
- (3) تمام افعال دا اللہ تعالیٰ ہی خالق اے ۔
- (4) بندہ مجبور محض اے اسنوں کوئی اختیار نئيں ۔
- (5) کلام اللہ حادث تے مخلوق اے ۔
- (6) اللہ تعالیٰ دے علاوہ کوئی چیز قدیم نئيں ۔
- (7) رؤیت باری تعالیٰ محال تے قطعا نا ممکن اے ۔
- (8) انبیا تے انہاں دے امتیاں دا ایمان یکساں تے اک درجہ دا اے اس وچ کوئی تفاوت نئيں ۔
- (9) اللہ تعالیٰ دا علم حادث اے کِسے چیز دے وجود تے اس دی خلقت توں پہلے اللہ نوں اس دا علم نئيں ہُندا ۔
- (10) جنت تے جہنم نوں انہاں دے مستحقین دے داخل ہوئے نے دے بعد فنا کر دتا جائیگا قرآن کریم وحدیث وچ خالدین وغیرہ جداں لفظاں کثرت دے معنیٰ وچ وارد ہوئیاں نيں ۔
- (11) اللہ نوں کِسے ایسی صفت دے نال متصف کرنا جائز نئيں جو بندےآں وچ پائی جاندی ہوئے ایہی وجہ اے کہ جہمیہ نے اللہ تعالیٰ دے حی تے عالم ہوئے نے دا انکار کر دتا کیونجے ایہ بندےآں دے وی اوصاف نيں تے اللہ تعالیٰ نوں صرف فاعل وقادر قراردتا کیونجے ایہ بندےآں دے اوصاف نئيں نيں ۔
- (12) جہمیہ اللہ تعالیٰ دی تمام صفات دا صراحتا انکار کردے نيں ۔
- (13) معتزلہ دی طرح ایہ وی ہر اس غیبی خارق عادت ثابت شدہ امر دا ناکار کردے نيں جو انہاں دی عقل توں با ہر ہوئے ۔
- (14) باری تعالیٰ دے لئی تحیز با لمکان دے قائل نيں۔[۲]
علمائے کرام دی آرا
سودھوامام ابن تیمیہ بیان کردے نيں :”جو کوئی ایہ کہے کہ اللہ تعالیٰ علم و قدرت رکھدا اے ،یا اُسنوں آخرت وچ دیکھیا جائے گا ،یا ایہ کہے کہ قرآن اللہ دی طرف نازل ہونے والا کلام اے جو مخلوق نئيں، جہمیہ دے نزدیک اوہ شخص موحد نئيں بلکہ اللہ نوں مخلوق توں تشبیہ دینے والا یعنی مُشَبَّہ اے ۔“[۳]
جہمیہ دا کہنا اے کہ اللہ تبارک وتعالیٰ دی تمام صفات مخلوق نيں،وہ اک ایداں دے خیالی خدا اُتے ایمان رکھدے نيں جس دا تصور کرنا ذہن ہی وچ ممکن اے کیونجے حقیقت وچ جو وی چیز وجود رکھدی اے اُس دی صفات ہُندی اے۔ صفات توں علاحدہ کِسے ذات دا حقیقت وچ وجود نئيں اے۔ صفات دے انکار وچ غلو دا ایہ حال سی کہ اوہ اللہ دے بارے وچ ایہ وی کہنا جائز نئيں سمجھدے سن کہ اللہ اک شے اے۔
ابو الحسن اشعری فرماندے نيں :
جہم دا کہنا تھا :اللہ تعالیٰ نوں شے کہنا جائز نئيں، کیونجے شے اُس مخلوق نوں کہندے نيں جس جداں کوئی تے پایا جاندا ہوئے۔ جدوں کہ تمام مسلماناں دا ایہ کہنا اے کہ اللہ تعالیٰ شيء اے مگر اوہ ہور اشیاء دی مانند نئيں اے “۔[۴]
اس دی دلیل اللہ تعالیٰ دا ایہ فرمان اے:
- ﴿قُلْ اَيُّ شَيْءٍ اَكْبَرُ شَہَادَۃً0ۭ قُلِ اللہُ0ۣۙ شَہِيْدٌۢ بَيْنِيْ وَبَيْنَكُمْ0ۣ ﴾ (الانعام :19)
پوچھیے سب توں ودھ کے سچی گواہی کس شَيْءٍ دی ہوئے سکدی اے ؟ کہہ دیجیے اللہ دی جو میرے تے تواڈے درمیان وچ گواہ اے ۔
حقیقت وچ جہمیہ دا اللہ دے اسماء و صفات دا عقیدہ اللہ تعالیٰ دی ذات دا انکار اے۔ امام ابن تیمیہ فرماندے نيں :
تعطیل کرنے والے جہمیہ کاعقیدہ حقیقت وچ اوہی عقیدہ اے جو فرعون دے ہاں پایا جاندا سی۔ اوہ خالق، اُس دے کلام تے دین دا انکار کردا سی۔ جداں کہ اللہ تعالیٰ نے بیان فرمایا اے :
- ﴿ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِّنْ اِلٰہٍ غَيْرِيْ0ۚ﴾(القصص: 38)
- ﴿فَقَالَ اَنَا رَبُّكُمُ الْاَعْلٰى24ۡۖ ﴾(النٰزعٰت: 24)
فرعون'' جہمیہ دی طرح موسی ؈ دے اللہ توں اسيں کلام ہونے دا انکاری سی، ايسے طرح اوہ اس گل دا منکر وی سی کہ آسماناں دے اُتے موسیٰ ؈ دا کوئی معبود اے ۔[۵]
اسی لئی جہمیہ دے عقیدہ نے حلول دی بنیاد رکھی جو اللہ رب العالمین دے نال صریح کفر اے :
ابن تیمیہ فرماندے نيں :
”جہمیہ دے جمہور عبادت گزارصوفیاء حلول دے عقیدہ دا اظہار کردے سن … اس لئی اللہ دی صفات دی نفی کرنے والے جہمیہ شرک دی اک قسم وچ داخل نيں۔ ہر معطل (صفات دا انکار کرنے والا )مشرک ہُندا اے جدوں کہ ہر مشرک دا معطل ہونا ضروری نئيں اے، جہمیہ دا عقیدہ تعطیل نوں لازم کردا اے ۔“[۶]
سلام بن ابی مطیع کہندے نيں جہمیہ کفار نيں۔ یزید بن ہارون کہندے نيں جہمیہ کفار نيں۔[۷]
البتہ اوہ لوک جو جہمی عقائد توں متاثر تاں نيں مگر غالی نئيں ملت اسلام توں خارج نئيں نيں بلکہ اُنہاں دا شمار 72 گروہاں وچ ہُندا اے۔
چنانچہ شیخ الاسلام ابن تیمیہ کہندے نيں:
امام احمد نے جہمیہ دے (تمام) اعیان نوں کافر نئيں کہیا، نہ ہر اس شخص نوں کافر کہیا کہ جس نے ایہ کہیا کہ اوہ جہمی اے۔ نہ اسنوں کہ جس نے جہمیہ دی بعض بدعات وچ انہاں دی موافقت کيتی۔ بلکہ آپ نے (قرآن نوں مخلوق کہنے والے) اُنہاں جہمیہ دے پِچھے نماز پڑھی جو اپنی بدعت دی طرف بلانے والے ،اس اُتے لوکاں دا امتحان لینے والے تے جو انہاں دی موافقت نہ کرے اسنوں سخت سزاواں پہنچانے والے سن ۔ آپ انہاں نوں مومن مندے تے انہاں دی امارت تسلیم کردے تے انہاں دے لئی دعا کردے سن ۔[۸]