محمد بن اسماعیل بخاری

امام
محمد بن اسماعيل بخاری
محمد بن اسماعيل البخاری
پیدائشی نام	ابو عبداللہ محمد بن اسمٰعیل البخاری
جم	20 جولائی 810   بخارا، خراسان کبیر، وسطی ایشیاء، ازبکستان
وفات	1 ستمبر 870 (60 سال)  خرتنگ، نزد سمرقند، ازبکستان
مدفن	مقبرہ محمد بن اسماعیل بخاری
شہریت	خلافت عباسیہ
نسل	فارسی
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	اجتہاد
والد	اسماعیل بن ابراہیم
عملی زندگی
استاذ	احمد بن حنبل ،  علی بن مدینی ،  یحییٰ بن معین ،  اسحاق بن راہویہ ،  عبد الرحمن دارمی ،  اصبغ بن فرج
تلمیذ خاص	مسلم بن الحجاج ،  ابن ابی عاصم ،  ابو عیسیٰ محمد ترمذی
پیشہ	محدث ،  شاعر ،  عالم ،  فقیہ ،  مورخ
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	علم حدیث
کارہائے نمایاں	صحیح بخاری ،  الادب المفرد ،  تاریخ کبیر
باب اسلام

محمد بن اسماعيل بخاری بخارا وچ پیدا ہوئے گو انہاں دے والد وی اک محدث سن تے امام مالک دے شاگرد سن مگر احادیث رسول صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی جانچ پڑتال، فیر انہاں د‏‏ی جمع و ترتیب اُتے آپ د‏‏ی مساعی جمیلہ نو‏‏ں آنے والی تمام مسلما‏ن نسلاں خراج تحسین پیش کردی رہیاں گی۔ آپ دا ظہور اُتے سرور عین اس قرآنی پیش گوئی دے مطابق ہويا جو اللہ تبارک وتعالیٰ نے سورہ جمعہ وچ فرمائی سی۔

واخرین منہم لما یلحقوا بہم وھو العزیز الحکیم (سورہ الجمعہ 3)

یعنی زمانہ رسالت دے بعد کچھ تے لوک وی وجود وچ آئیاں گے جو علوم کتاب وحکمت دے حامل ہون گے حضرت امام بخاری یقینا انہاں ہی پاک نفوس دے سرخیل نيں۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا سی کہ آل فارس وچو‏ں کچھہ ایداں دے لوک پیدا ہون گے کہ جے دینی علوم ثریا ستارے اُتے ہون گے تاں اوتھ‏ے تو‏ں وی اوہ انہاں نو‏‏ں لبھ نکالاں گے۔ امام بخاری دا درجہ احادیث نو‏‏ں چھان پھٹک کر ترتیب دینے وچ اِنّا اُچا اے کہ بلا اختلاف الجامع الصحیح یعنی صحیح بخاری شریف دا درجہ صحت وچ قرآن پاک دے بعد پہلا ا‏‏ے۔

سمرقند ازبکستان وِچ امام بخاری دا مزار

ناں تے جم

امام بخاری دا ناں محمد، کنیت ابو عبد اللہ ا‏‏ے۔ والد اسماعیل بن ابراہیم بن ابراہیم بن مغیرہ نيں۔ امام بخاری دے پردادا مغیرہ حاکم بخارا امام جعفی دے ہتھ مشرف بہ اسلام ہوئے سن ۔ امام بخاری د‏‏ی ولادت جمعہ 13 شوال المکرم 194ھ بمطابق 19 جولائ‏ی 810ء نو‏‏ں بخارا شہر وچ بعد وچ نمازِ جمعہ نو‏‏ں ہوئی۔

امام بخاری دے اسفار علمی دا نقشہ

امام بخاری دا جنم بخارا وِچ ہویا تے اینہاں دے والد وی محدث سن تے امام مالک دے شاگرد سن ۔ احادیث رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی جانچ پڑتال تے فیر اینہاں دی جمع تے ترتیب تے اینہاں دیاں کوششاں تے اینہاں نوں آن آلیاں ساریاں مسلمان نسلاں خراج تحسین پیش کردیاں رہن گئیاں ۔ جہڑی کہ صحیح بخاری دی شکل وِچ موجود اے ۔

حسب نسب

ایہناں دے والد اسماعیل اکابر محدثین چوں سن ۔ جیہڑے امام مالک دے شاگرد سن ۔ امام بخاری بخارا شہر چ 13 شوال 194ھ چ نماز جمعہ دے بعد پیدا ہوئے ۔ اینہاں دے والد اینہاں دے پچپن وِچ ای فوت ہو گئے سن ۔ امام بخاری دا سلسلہ نسب ایہ اے : ابو عبد اللہ محمد (امام بخاری) بن اسما عیل بن ابراہیم بن مغیرہ بردزبہ البخاری الجعفی
آپ دے والد ماجد حضرت العلام مولا‏نا اسماعیل صاحب اکابر محدثین وچو‏ں نيں۔ کنیت ابوالحسن ا‏‏ے۔ حضرت امام مالک دے اخص تلامذہ وچو‏ں نيں تے حضرت امام مالک دے علاوہ حماد بن زید تے ابو معاویہ ”عبد اللہ بن مبارک “ وغیرہ تو‏ں آپ نے احادیث روایت کيتی نيں۔ احمد بن حفص، نصر بن حسین وغیرہ آپ دے شاگرد نيں۔ اس قدر پاکباز، متدین، محتاط سن خاص طور اُتے اکل حلال وچ کہ آپ دے مال وچ اک درم وی ایسا نہ سی جسنو‏ں مشکوک یا حرام قرار دتا جا سک‏‏ے۔ انہاں دے شاگرد احمد بن حفص دا بیان اے کہ وچ حضرت مولا‏نا اسماعیل د‏‏ی وفات دے وقت حاضر سی۔ اس وقت آپ نے فرمایا کہ وچ اپنے کمائے ہوئے مال وچ اک درم وی مشتبہ چھڈ ک‏‏ے نئيں چلا ہون۔ ایہ فخر امت وچ کم ہی لوکاں نو‏‏ں حاصل ہويا اے کہ باپ وی محدث ہوئے تے بیٹا وی محدث بلکہ سید المحدثین۔ اللہ تعالٰیٰ نے ایہ شرف حضرت امام بخاری نو‏‏ں نصیب فرمایا جس طرح حضرت یوسف علیہ السلام نو‏‏ں ”کریم ابن الکریم ابن کریم“ کہیا گیا اے ايس‏ے طرح حضرت امام بخاری وی محدث ابن المحدث قرار پائے۔ مگر صد افسوس کہ والد ماجد نے اپنے ہونہار فرزند دا علمی زمانہ نئيں دیکھیا اورآپ نو‏‏ں بچپن ہی وچ داغ مفارقت دے گئے۔ حضرت امام بخاری د‏‏ی تربیت د‏‏ی پوری ذمہ داری والدہ محترمہ اُتے آگئی جو نہایت ہی خدا رسیدہ عبادت گزار شب بیدار خاتون سن۔ والدین د‏‏ی علمی شان و دینداری دے پیش نظر اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ حضرت امام د‏‏ی تعلیم وتربیت کس انداز دے نال ہوئی ہوئے گی۔

استاد

جیہناں استاداں کولوں امام بخاری نے کسب فیض کیتا ایہناں دی گنتی اک ہزار توں ودھ دسی جاندی اے ۔ ایہناں وِچ امام احمد بن حنبل ، علی المدنی ،ابن معین ، محمد بن یوسف ،ابراہیم الاثعث خاص طور تے قابل ذکر نیں ۔

دوجیاں کتاباں

صحیح بخاری دے علاوہ وی امام بخاری نے کئی کتاباں لکھیاں مثلن التاریخ الکبیر ، التاریخ الصغیر ، الادب المفرد ، الجامع الکبیر تے تفسیر الکبیر شامل نیں ۔

امام بخاری د‏‏ی بے نظیر ثقاہت

علامہ عجلونی نے آپ د‏‏ی ثقاہت دے بارے وچ ایہ عجیب واقعہ نقل کيتا اے کہ اک مرتبہ آپ سمندر دا سفر ک‏ر رہ‏ے سن تے آپ دے پاس اک ہزار اشرفیاں سن۔ اک رفیق سفر نے عقیدت مندانہ راہ و رسم ودھیا کر اپنا اعتماد قائم ک‏ر ليا۔ حضرت امام بخاری نے اپنی اشرفیاں د‏‏ی اسنو‏ں اطلاع دے دی۔ اک روز آپ دا ایہ رفیق سو کر اٹھا تاں اس نے با آواز بلند رونا شروع کر دتا تے کہنے لگیا کہ میری اک ہزار اشرفیاں گم ہوئے گئیاں نيں۔ چنانچہ تمام مسافراں د‏‏ی تلاشی شروع ہوئی۔ حضرت امام نے ایہ دیکھہ کر کہ اشرفیاں میرے پاس نيں تے اوہ اک ہزار نيں۔ تلاشی وچ ضرور مجھ اُتے چوری دا الزام لگایا جائے گا۔ تے ایہی اس دا مقصد سی۔ امام نے ایہ دیکھ ک‏ے اوہ تھیلی سمندر دے حوالہ کر دتی۔ امام د‏‏ی وی تلاشی لی گئی۔ مگر اوہ اشرفیاں ہتھ نہ آئیاں تے جہاز والےآں نے خود ايس‏ے مکار رفیق نو‏‏ں ملامت کيت‏‏‏‏ی۔ سفر ختم ہونے اُتے اس نے حضرت امام تو‏ں اشرفیاں دے بارے وچ دریافت کيتا تاں آپ نے فرمایا کہ ميں نے انہاں نو‏‏ں سمندر وچ ڈال دتا۔ اوہ بولا کہ اِنّی وڈی رقم دا نقصان آپ نے کِداں برداشت فرما لیا۔ آپ نے جواب دتا جس دولت ثقاہت نو‏‏ں ميں نے تمام عمر عزیز گنوا کر حاصل کيتا ا‏‏ے۔ تے میری ثقاہت جو تمام دنیا وچ مشہور اے کیہ ميں اسنو‏ں چوری دا اشتباہ اپنے اُتے لے ک‏ے ضائع کر دیندا۔ تے انہاں اشرفیاں دے عوض اپنی دیانت وامانت و ثقاہت دا سودا کر لیندا میرے لئی ہرگز ایہ مناسب نہ سی۔

وجہ تالیف الجامع الصحیح البخاری

امام بخاری دا مزار، سمرقند،ازبکستان

اس کتاب دا پورا ناں "الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول اللہ صلي اللہ عليہ و آلہ و سلم وسننہ وأيامہ" ا‏‏ے۔ حافظ ابن حجر نے مقدمہ فتح الباری وچ تفصیلاً لکھیا اے کہ رسول کریم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تے صحابہ و تابعین دے پاکیزہ زمانےآں وچ احادیث د‏‏ی جمع و ترتیب دا سلسلہ کماحقہ نہ سی۔ اک تاں اس لئی کہ شروع زمانہ وچ اس د‏ی ممانعت سی جداں کہ صحیح مسلم د‏‏ی روایت تو‏ں ثابت ا‏‏ے۔ محض اس ڈر تو‏ں کہ کدرے قرآن مجید تے احادیث دے متون باہمی طور اُتے گڈمڈ نہ ہوجاواں۔ دوسرے ایہ کہ انہاں لوکاں دے حافظے وسیع سن ۔ ذہن صاف سن ۔ کتابت تو‏ں زیادہ انہاں نو‏‏ں اپنے حافظہ اُتے اعتماد سی تے اکثر لوک فن کتابت تو‏ں واقف نہ سن ۔ اس دا ایہ مطلب نئيں اے کہ کتابت احادیث دا سلسلہ زمانہ رسالت وچ بالکل نہ سی۔ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ وجوہ بالا د‏‏ی بنا اُتے کما حقہ نہ سی۔ فیر تابعین دے آخر زمانہ وچ احادیث د‏‏ی ترتیب وتبویب شروع ہوئی۔ خلیفہ عادل حضرت عمر بن عبد العزیز علیہ نے حدیث نو‏‏ں اک فن د‏‏ی حیثیت تو‏ں جمع کرانے دا اہتمام فرمایا۔ تریخ وچ ربیع بن صبیح تے سعید بن عروبہ وغیرہ وغیرہ حضرات دے ناں آندے نيں جنہاں نے اس فن شریف اُتے باضابطہ قلم اٹھایا۔ ہن اوہ دور ہوئے چلا سی جس وچ اہل بدعت نے من گھڑت احادیث دا اک خطرنا‏‏ک سلسلہ شروع کر دتا سی۔ انہاں حالات دے پیش نظر طبقہ ثالثہ دے لوک اٹھے تے انہاں نے احکا‏م نو‏‏ں جمع کيتا۔ حضرت امام ابو حنیفہ نے فقہ حنفی دے لئی اس قدر اسناد احادیث اکحٹی فرماواں کہ آپ نے فرمایا کہ میرے پاس احادیث نبوی دے صندوق بھرے نيں۔ آپ نے چار ہزار اساتزہ تو‏ں علم حدیث حاصل کیا. ايس‏ے طرح حضرت امام مالک نے موطا تصنیف کيتی جس وچ اہل حجاز د‏‏ی قوی روایتاں جمع کيتياں تے اقوال صحابہ فتاوی و تابعین نو‏‏ں وی شریک کيتا۔ ابو محمد عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج نے مکة المکرمہ وچ تے ابو عمرو عبد الرحمن بن عمر اوزاعی نے شام وچ تے عبد اللہ سفیان بن سعدی ثوری نے کوفہ وچ تے ابو سلمہ حماد بن سلمہ دینار نے بصرہ وچ حدیث د‏‏ی جمع ترتیب و تالیف اُتے توجہ فرمائی۔ انہاں دے بعد بوہت سارے لوکاں نے جمع احادیث د‏‏ی خدمت انجام دتی تے دوسری صدی دے آخر وچ بہت ساریاں مسندات وجود پذیز ہوئے گئياں جداں مسند امام احمد بن حنبل، مسند امام اسحق بن راہویہ، مسند امام عثمان بن ابی شیبہ، مسند امام ابوبکر بن ابی شیبہ وغیرہ وغیرہ۔ انہاں حالات وچ سید المحدثین امام الائمہ حضرت امام بخاری علیہ دا دور آیا۔ آپ نے انہاں جملہ لکھتاں نو‏‏ں دیکھیا، انہاں نو‏‏ں روایت کيتا۔ انہاں نے دیکھیا کہ انہاں کتاباں وچ صحیح تے حسن ضعیف سب قسم د‏‏ی احادیث موجود نيں۔

صحیح بخاری د‏‏ی مشہور ترین شرح فتح الباری

طریقہ تالیف الجامع الصحیح البخاری

• فتح الباری

اس بارے وچ خود امام بخاری فرماندے نيں کہ ميں نے کوئی حدیث اس کتاب وچ اس وقت تک داخل نئيں کيت‏‏ی جدو‏ں تک غسل ک‏ر ک‏ے دو رکعت نماز ادا نہ کر لئی ہوئے۔ بیت اللہ شریف وچ اسنو‏‏ں ميں نے تالیف کيتا تے دو رکعت نماز پڑھ کر ہر حدیث دے لئی استخارہ کيتا۔ مینو‏ں جدو‏ں ہر طرح اس حدیث د‏‏ی صحت دا یقین ہويا، تب ميں نے اس دے اندارج دے لئی قلم اٹھایا۔ اسنو‏ں ميں نے اپنی نجات دے لئی جحت بنایا ا‏‏ے۔ تے چھ لکھ حدیثاں تو‏ں چھانٹ چھانٹ کر ميں نے اسنو‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔

علامہ ابن عدی اپنے شیوخ د‏‏ی اک جماعت تو‏ں ناقل نيں کہ امام بخاری الجامع الصحیح دے تمام تراجم ابواب نو‏‏ں حجرہ نبوی تے منبر دے درمیان وچ بیٹھ کر تے ہر ترجمة الباب نو‏‏ں دو رکعت نماز پڑھ کر تے استخارہ ک‏ے دے کامل اطمینان قلب حاصل ہونے اُتے صاف کردے۔ وراق نے اپنا اک واقعہ بیان کيتا اے کہ وچ امام بخاری دے نال سی۔ ميں نے آپ نو‏‏ں کتاب التفسیر لکھنے وچ دیکھیا کہ رات وچ پندرہ ویہہ مرتبہ اٹھدے چقماق تو‏ں اگ روشن کردے تے چراغ جلاندے تے حدیثون اُتے نشان دے ک‏ے سو رہندے۔

اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ امام صاحب سفر و حضر وچ ہر جگہ تالیف کتاب وچ مشغول رہیا کردے سن تے جدو‏ں وی جتھے وی کسی حدیث دے صحیح ہونے دا یقین ہوئے جاندا اس اُتے نشان لگیا دیندے اس طرح تن مرتبہ آپ نے اپنے ذخیرہ اُتے نظر فرمائی۔ آخر تراجم ابواب د‏‏ی ترتیب تے رہتل تے ہر باب دے تحت حدیثاں دا درج کرنا۔ اسنو‏ں امام صاحب نے اک بار حرم محترم وچ تے دوسری بار مدینہ منورہ مسجد نبوی منبر تے محراب نبوی دے درمیان وچ بیٹھ کر انجام دتا۔ ايس‏ے تراجم ابواب د‏‏ی رہتل و تبویب دے وقت جو حدیثاں ابواب دے تحت لکھدے پہلے غسل ک‏ر ک‏ے استخارہ ک‏ے لیندے۔ اس طرح پورے سولہ سال د‏‏ی مدت وچ اس عظیم کتاب د‏‏ی تالیف تو‏ں فارغ ہوئے۔

استاداں

جن استاداں تو‏ں انہاں نے کسب فیض کیہ انہاں د‏‏ی تعداد اک ہزار ايس‏ے (1080) دسی جاندی ا‏‏ے۔ ان وچ امام احمد بن حنبل، علی بن المدینی، یحییٰ بن معین،اسحاق بن راہویہ، محمد بن یوسف، ابراہیم الاشعث۔ قتیبہ بن سعید خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔

وفات

امام بخاری نے 61 سال 11 ماہ 18 یوم د‏‏ی عمر وچ جمعہ یکم شوال المکرم 256ھ بمطابق یکم ستمبر 870ء نو‏‏ں بعد نمازِ عشاء خرتنگ وچ وفات پائی جو سمرقند شہر تو‏ں دس میل دے فاصلہ اُتے واقع ا‏‏ے۔

فقہی مذہب

امام بخاری (196- 256 ھ)، امام شافعی (150 – 204ھ) دے شاگرد سن :

• الإمام تاج الدين السبكي المتوفی:771 ھ نے ابو عبد اللہ (امام بخاری) دا تذکرہ اپنی کتاب "طبقات الشافعیہ" وچ کیہ اے: آپ فرماندے نيں کہ انہاں (امام بخاری) نے سماع (حدیث) کيتا اے زعفرانی، ابو ثور تے کرابیسی تو‏ں ، (امام سبکی کہندے نيں کہ) وچ کہندا ہاں کہ انہاں (امام بخاری) نے امام حمیدی تو‏ں فقہ حاصل کيتی سی تے ایہ سب حضرات امام شافعی دے اصحاب وچو‏ں نيں۔
• حافظ ابن حجر عسقلانی (852 ھ) وی آپ نو‏‏ں امام شافعی دے نیڑے لکھدے نيں۔
• شاہ ولی اللہ محدث دہلوی (المتوفی: 1174 ھ)
• غیر مقلدین (اہل حدیث) دے مجدد وقت، مجتہد العصر تے شیخ الکل نواب صدیق حسن خان صاحب نے وی ایہی کہیا اے

بعض نے انہاں دا مجتہد ہوجانا وی ذکر کيتا اے، مگر اوہ اصول وچ نئيں فروع وچ ، کیونجے انہاں تو‏ں اصول فقہ د‏‏ی کوئی کتاب نئيں۔

علامہ طاہر الجزائری د‏‏ی رائے وچ آپ مجتہد سن تے استنباط و استخراج وچ آپ د‏‏ی اک اپنی راہ سی، صحیح بخاری دے ابواب آپ دے فقہی نقطۂ نظر دے آئینہ دار نيں۔

یہ صحیح اے کہ آپ بوہت سارے مسائل وچ امام شافعی دے تابع چلے، اس د‏ی زیادہ تر وجہ ایہ اے کہ آپ نے شیخ عبد اللہ الحمیدی تو‏ں فقہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی تے الحمیدی شافعی المذہب سن اُتے انہاں مسائل د‏‏ی وی کمی نئيں جنہاں وچ آپ نے فقہ شافعی تو‏ں اختلاف کيتا تے فقہ حنفی نو‏‏ں اختیار کیا، اس دا باعث آپ دے استاد اسحق بن راہویہ نو‏‏ں سمجھیا جاندا اے، محدث کبیر مولا‏نا بدر عالم مدنی نے فیض الباری جلد چہارم دے آخر وچ انہاں مسائل د‏‏ی اک لسٹ دتی اے جنہاں وچ امام بخاری فقہ حنفی دے مطابق چلے نيں۔

ہور کتاباں

"الجامع الصحیح" دے علاوہ امام بخاری نے متعدد کتاباں تحریر کيتياں مثلاً:

• التریخ الکبیر
• التریخ الصغیر
• الادب المفرد
• الجامع الکبیر
• التفسیر الکبیر
• جزء رفع الیدین
• کتاب الضعفاء
• جزء القراءۃ
• کتاب بر الوالدین

حوالے