احمد بن حنبل

امام
أبو مصعب
(عربی وچ: أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَل)
فائل:أبو مصعب.png أبو مصعب اسم خطاطی
جم	23 نومبر 780   بغداد، خلافت عباسایہ، عراق
وفات	2 اگست 855 (75 سال)  بغداد، خلافت عباسایہ، عراق
مدفن	احمد بن حنبل مسجد ،  الرصافہ
نسل	عرب
فقہی مسلک	اجتہاد
اولاد	عبد اللہ بن احمد بن حنبل ،  صالح بن احمد بن حنبل
تعداد اولاد	8
والدہ	صفیہ بنت میمونہ بنت عبد الملک شیبانیہ
عملی زندگی
استاذ	محمد بن ادریس شافعی ،  سفیان بن عیینہ ،  عبد الرزاق بن ہمام ،  امام ابو یوسف ،  یحییٰ بن معین ،  بہز بن اسد ،  ابو داؤد طیالسی ،  حسین بن علی الجعفی ،  عبد الرحمن دارمی ،  عبد الرحمن بن مہدی ،  ابراہیم بن سعد ،  معتمر بن سلیمان ،  يحيى القطان ،  وکیع بن جراح ،  یزید بن ہارون ،  ہشیم بن بشیر واسطی ،  اسحاق بن راہویہ
تلمیذ خاص	عبد اللہ بن احمد بن حنبل ،  عثمان بن سعید الدارمی ،  امام بخاری ،  ابو زرعہ رازی ،  ابو قاسم بغوی ،  مسلم بن الحجاج ،  ابو داؤد ،  ابراہیم بن اسحاق حربی ،  حنبل بن اسحاق ،  ابو بکر مروذی ،  ابو بکر اثرم ،  حرب بن اسماعیل کرمانی ،  بقی بن مخلد ،  عبد الوہاب بن عبد الحکم ،  صالح بن احمد بن حنبل ،  بشر بن موسی
پیشہ	محدث ،  فقیہ ،  عالم ،  سوجھوان ،  جامع العلوم ،  مفسر قرآن ،  مفسرِ قانون
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  فارسی
شعبۂ عمل	فقہ ،  علم حدیث ،  اسلامی عقیدہ ،  شریعت ،  تفسیر قرآن ،  اسلام ،  قنون
کارہائے نمایاں	مسند احمد بن حنبل ،  العقیدہ (کتاب)
باب اسلام

ابو عبد اللہ احمد بن محمد بن حنبل شیبانی ذہلی (پیدائش: نومبر 780ء— وفات: 2 اگست 855ء) فقایہ، محدث، اہل سنت دے ائمہ اربعہ وچ توں اک مجتہد تے فقہ حنبلی دے مؤسس سن۔ امام احمد بن حنبل دی پوری زندگی سنتِ رسول توں عبارت اے، اوہ در حقیقت امام فی الحدیث، امام فی الفقہ، امام فی القرآن، امام فی الفقر، امام فی الزہد، امام فی الورع تے امام فی السنت دے عالی مقام اُتے فائز راے۔

اوہ اپنے عہد دے سب توں بڑے عالم حدیث، مجتہد سن۔ سنت نبوی توں عملی و علمی لگاؤ سی، اس لئی امت توں امام اہل السنت و الجماعت دا لقب پایا۔ زہد و استغناء ایسا مثالی سی کہ جذبۂ جہاد توں ہر وقت معمور رہندے۔ ان دے والد فوج دے اک سپاہی سن، جو جوانی وچ ہی انتقال کر گئے۔ اس وقت ان دی عمر دو برس دی سی۔ اُن دی والدہ نے تربیت و تعلیم دی ذمہ داری نبھائی تے ابتدائی تعلیم بغداد وچ ہی دلائی۔ امام احمد بن حنبل امام شافعی دے شاگرد سن۔ اپنے زمانہ دے مشہور علمائے حدیث وچ آپ دا شمار ہُندا سی۔ انہوں نے مسند دے نام توں حدیث دی کتاب تالیف دی، جس وچ تقریباً چالیس ہزار احادیث شامل نیں۔ امام شافعی دی طرح امام احمد بن حنبل دی مالی حالت وی کمزور سی۔ لوگ اننیں بے شمار تحائف تے ہدایہ پیش کرتے، لیکن آپ سب کچھ بانٹ دیندے تے اس وچ توں کچھ وی اپنے اواُتے صرف نہ کرتے۔

امام احمد نوجوان ہی سن، مگر اپنے زمانہ وچ امام المحدثین خیال کیے جاندے سن تے مشائخ دے حلقے وچ بہت ہی عزت و احترام توں دیکھے جاندے سن۔ امام احمد نے درس دینا شروع کیتا مگر واثق دی خلافت دے زمانے وچ مجبوراً انہوں نے درس بند کر دیا۔

نام تے نسب

احمد بن محمد بن حنبل بن ہلال بن اَسد بن اِدریس بن عبد اللہ بن اَنس بن آف بن قاسط بن مازن بن شیبان بن ذہل بن ثعلبہ بن عکابہ بن صعب بن علی بن بکر بن وائل بن قاسط بن ہنب بن اَقصی بن دعمی بن جدیلہ بن اسد بن ربیعہ بن نزار بن معد بن عدنان بن اَد بن اَدد بن الہمیسع بن حمل بن النبت بن قیدار بن اِسماعیل بن اِبراہیم خلیل۔ ابو عبد اللہ الشیبانی ثم المروزی ثم البغدادی۔

ابو بکر بیہقی نے اس کتاب جتوں انہوں نے مناقب احمد وچ تالیف کیتا اے، اپنے شیخ ابو عبد اللہ الحاکم مؤلف المستدرک توں روایت کر دے اس طرح ان دے نسب نوں بیان کیتا اے۔ امام احمد دے بیٹے صالح توں روایت دی گئی اے کہ انہوں نے بیان کیتا کہ میرے والد نے اس نسب نوں میری اک کتاب وچ دیکھا تو فرمایا تو اس توں کیتا کر رہا اے؟ تے نسب دا انکار نہ کیتا۔

ولادت تے بچپن

مشہور روایات تے امام احمد بن حنبل دے فرزندان صالح تے عبد اللہ بن احمد دے بیانات دے مطابق امام احمد بن حنبل دی پیدائش ربیع الاول 164ھ مطابق نومبر 780ء وچ ہوئی۔ عبد اللہ بن احمد بن حنبل کہتے نیں کہ: ”وچ نے اپنے والد توں سنا، آپ فرمایا کرتے سن کہ: وچ 164ھ دے ربیع الاول وچ پیدا ہوا ہوں۔“ اِس شہادت دے بعد کوئی دوسری تاریخ دا اِمکان باقی ننیں رہ جاتا کیونکہ اپنی تاریخ ولادت امام احمد نوں یاد سی۔ آپ دی پیدائش بغداد وچ ہوئی سی۔ آپ دی والدہ گرامی جدوں مرو توں جسن آپ دے والد مقیم سن، بغداد آئیں تو آپ شکم مادر وچ سن۔ اک ضعیف روایت دے مطابق آپ مرو وچ پیدا ہوئے۔ لیکن صحیح یہی اے کہ امام احمد دی پیدائش بغداد وچ ہوئی۔ ان دے والدین نے اپنا وطن خراسان ترک کر دے بغداد وچ سکونت اختیار دی۔ یہاں آنے دے چند ماہ بعد امام احمد پیدا ہوئے۔ اوہ خالص عرب نیں۔ ان دے والد تیس سال دی عمر وچ ہی انتقال کر گئے سن۔ والد دی وفات دے بعد امام احمد دی پرورش تے نگہداشت اُن دی والدہ دے کندھوں اُتے آن پڑی۔ خود احمد بن حنبل دا بیان اے کہ وچ نے اپنے باپ دادا وچ توں کسی نوں ننیں دیکھا۔ ابتدائی تعلیم بغداد وچ ہوئی۔ پندرہ برس دی عمر وچ انہوں نے حدیث دی تعلیم شروع دی تے اپنے استاد توں تین ہزار توں ودھ حدیثیں پڑھیں۔

تعلیم و سماعت حدیث

16 برس دی عمر وچ انہوں نے حدیث دی سماعت شروع دی۔ ابو یوسف دے حلقہ درس وچ بیٹھے۔ 180ھ وچ سب توں پہلا حج کیتا۔ پھر حجاز آمد و رفت رہی تے علما حجاز توں علم سیکھتے راے۔ 196ھ وچ یمن جاکر عبد الرزاق الصنعانی توں احادیث سنیں۔ یہاں یحییٰ بن معین تے اسحاق بن راہوایہ وی ان دے شریک درس راے۔ اوہ کوفہ وی گئے۔ مسافرت برائے حدیث وچ تنگدستی وی دیکھی۔ ان دنوں جس جگہ قیام پزیر راے سر دے نیچے سونے دے لئی اینٹ رکھا کرتے۔ کہا کرتے کاش میرے پاس دس دراسیں ہوتے وچ حدیث سننے دے لئی جریر بن عبد الحمید دے پاس رے چلا جاتا۔ شافعی خود فرماتے نیں انہوں نے مجھ توں مصر آنے دا وعدہ کیتا مگر معلوم ننیں کس وجہ توں ننیں آ سدے شاید وجہ بے زری ہوگی۔ بایں ہمہ اوہ تقریباً سارے اسلامی ممالک وچ گھومے تے اپنے وقت دے بیشتر مشائخ توں احادیث حاصل کیں۔ زمانہ طالب علمی وچ ہاراں الرشید دی طرف توں یمن دا قاضی بننے دی پیش کش ہوئی جتوں انہوں نے قبول نہ کیتا۔ 199ھ وچ شافعی جدوں دوسری بار بغداد آئے تو احمد توں انہوں نے کہا: ”جے تمہارے پاس، کوئی صحیح حدیث حجاز، شام یا عراق کنیں دی ہو مجھے مطلع کرو۔ وچ حجازی فقہا دی طرح ننیں ہوں جو اپنے شہر دے علااوہ دیگر بلاد اسلامایہ وچ پھیلی ہوئی احادیث نوں غیر مصدقہ سمجھتے نیں۔“ اس وقت احمد دی عمر 36 برس دی سی۔

طرز معاشرت

احمد بن حنبل بے انتہاد سادہ زندگی بسر کرتے سن۔ تھوڑی کاشتکاری کرتے جو غلہ پیدا ہُندا اوہ ضروریات دے لئی کافی سمجھتے۔ غلہ دی زکوٰۃ برابر سالانہ ادا کیتا کرتے۔

اسحاق بن ابراہیم نے احمد دے کھانے نوں دیکھا دو ٹکڑے روٹی، تھوڑی ککڑی دی ترکاری تے خفیف سا نمک سی۔ اسحاق ایہ دیکھ کر بہت متعجدوں ہوئے۔

احمد دے صاحبزادے عبد اللہ کہتے نیں میرے والد اکثر فرمایا کرتے کہ ”اللہ ابو الہیثم اُتے رحم فرمائے۔ اللہ ابو الہیثم دے گناہوں نوں بخش دے!!“ وچ نے پوچھا، ابو الہیثم کاں؟ فرمایا جس دن جلاد مجھ نوں دُرے مارنے لے جا راے سن۔ اک شخص مجھے راستے وچ ملا تے مجھ توں کہا کہ وچ مشہور چور ہوں۔ بارہا وچ نے چوری دی۔ بے انتہا سزا پائیں، کم توں کم اٹھارہ ہزار دُرے تو میری پیٹھ اُتے پڑے ہوں گے، مگر وچ اپنی عادت توں باز نہ آیا۔ جدوں قید خانہ توں چھوٹتا تو سیدھا چوری ہی دے واسطے جاتا۔ محض دنیا دے لئی وچ نے دُروں نوں برداشت کر لیا۔ تم دین دی خاطر تے اللہ دی محبت وچ دروں دی پروا نہ کرنا۔

اساتذہ

ان دے اساتذہ دی اک خاصی تعداد اے جن توں اوہ فقہ و حدیث دا علم حاصل کرتے راے۔ ان وچ قاضی ابو یوسف، محمد بن ادریس شافعی، سفیان بن عیینہ، یحییٰ بن سعید القطان، عبد الرحمن بن مہدی، اسماعیل بن علایہ، ابو داؤد طیالسی تے وکیع بن جراح جیسی نابغہ روزگار شخصیتاں نیں جو اپنے مقام تے مرتبے دے اعتبار توں نہ صرف روایت و درایت حدیث وچ سب توں آگے نیں بلکہ فقاہت دے اعتبار توں وی اوہ اجتہاد دے مقام نوں پہنچتے نیں۔ احمد نے حدیث حفظ دی تے جمع وی دی۔ اس ذوق نے اننیں اپنے وقت دا امام حدیث تے مجتہد بنا دیا۔ ابراہیم بن اسحاق الحربی کہتے نیں: ”وچ نے احمد نوں دیکھا ایویں لگدا سی کہ اللہ تعالیٰ نے ان وچ علم اولین و آخرین جمع کر دیا اے۔“ محمد بن ادریس شافعی فرماتے نیں: ”وچ جدوں بغداد توں نکلا تو اپنے پیچھے سب توں زیادہ متقی تے فقایہ انسان احمد بن حنبل ہی نوں چھوڑا۔“

تلامذہ

بہت توں علما نے ان توں علم حاصل کیتا۔ خصوصیت دے نال ان توں فقہ تے اجتہادات نوں اخذ کرنے والے 120 توں زیادہ فقہا شاگرد نیں۔ جنہوں نے اپنے شیخ دی فقہ تے اجتہادات نوں سارے عالم وچ پھیلایا۔ ان وچ ان دے اپنے بڑے فرزند صالح بن احمد (م۔ 266ھ) نیں جنہوں نے اپنے والد توں علم فقہ و حدیث نوں حاصل کیتا تے دیگر اساتذہ توں وی اوہ مستفید ہوئے۔ ابو بکر الاثرم (م۔ 273ھ) نے وی احمد توں بہت توں فقہی مسائل روایت کیے نیں تے بہت سی احادیث وی۔ اک تے شاگرد عبد الملک المیمونی (م۔ 274ھ) جو ان دی صحبت وچ بیس سال توں ودھ عرصہ تک راے۔ ان دے شاگردوں وچ ایہ بہت جلیل القدر شمار ہوتے نیں۔ اسی طرح محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن الحجاج تے ابو داؤد وی ان دے تلمذ اُتے متفخر سن۔

بلاواسطہ تلامذہ

مؤلفین صحاح ستہ وچ امام محمد بن اسماعیل بخاری (م 256ھ)، امام مسلم بن حجاج (م 261ھ) تے امام ابو داؤد سلیمان بن اشعث (م 275ھ) امام احمد بن حنبل دے بلاواسطہ شاگرد سن۔

بالواسطہ تلامذہ

امام ابو عیسیٰ ترمذی (م 279ھ) احمد بن حسن ترمذی دے واسطہ توں امام ابو عبد الرحمان احمد بن شعیب نسائی (م 303ھ) عبد اللہ بن احمد بن حنبل دے واسطہ توں تے امام ابن ماجہ (م 273ھ) امام محمد بن یحییٰ دے واسطہ توں احمد بن حنبل دے شاگرد سن۔

فضل و کمال

احمد بن حنبل بلند پاایہ محدث، فقایہ تے مجتہد سن۔ تے ان تمام اوصاف توں متصف سن جو اک امامِ حدیث و فقہ وچ ہونے چاہئیں۔

حافظہ

ان دا حافظہ غیر معمولی سی۔ چار برس دی عمر وچ قرآن حفظ کر لیا سی۔

امام احمد بن حنبل دا طریق درس ایہ سی کہ روایات نوں حدیث دی کتاب توں دیکھ کر پڑھتے تے قدر احتیاط کرتے کہ زبانی روایت بیان ننیں کرتے سن۔ حالانکہ احمد بن حنبل نوں تمام روایات حفظ سن تے اپنے زمانہ وچ حدیث دے سب توں بڑے حافظ خیال کیے جاندے سن۔

عدالت و ثقاہت

ان دی عدالت و ثقاہت حفظ و ضبط تے امانت و دیانت اُتے اربابِ سیر تے ائمہ حدیث دا اتفاق اے۔ علمائے اسلام ان نوں ثقہ و ضابط کہا اے۔ ابن سعد نے ان نوں ثقہ و ثابت و صدوق لکھا اے۔

نقد و تمیز

فن جرح و تعدیل وچ وی امام احمد نوں یدطولیٰ حاصل سی۔ اوہ صرف حدیثوں دے ناقل ہی نہ سن، بلکہ صحیح تے ضعیف روایات وچ تمیز دا ان نوں مکمل ملکہ حاصل سی۔ امام شافعی ان دے استاد سن تے اوہ وی ان دے فاسیں و بصیرت دے قائل سن۔ اوہ اکثر فرمایا کرتے سن کہ ”جدوں کوئی روایت آپ دے معیار اُتے صحیح و ثابت اتر جائے تو مجھے وی بتلا دیں، وچ اس نوں بے تکلف قبول کرلوں گا۔“

مرجعیت و مقبولیت

شہرت و ناموری توں دور رہنے دے باوجود عالمِ اسلام دا گوشہ ان دے آورہ شہرت توں خالی ننیں سن۔ حافظ ابن کثیر اپنی تاریخ وچ لکھتے نیں کہ : ”عنفوانِ شباب ہی وچ ان نوں پوری شہرت حاصل ہو گئی سی تے بڑھاپے وچ تو ہر جگہ ان دا نام روشن ہو گیا سی۔“ شیخ الاسلام ابن تیمایہ (م 728ھ) فرماتے نیں کہ ”امامت و سیادت احمد بن حنبل دے نام دا جزو ہو گئی سی۔“

اخلاق و عادات

اخلاق و عادات دے اعتبار توں احمد بن حنبل اپنی مثال آپ سن۔ زہد و ورع، تقویٰ و طہارت تے عبادت و ریاضت وچ بہت زیادہ آگے سن۔

حلم

حلم اک ایسا وصف اے، جس توں تمام انبیائے کرام متصف سن تے آخری پیغمبر محمد وچ ایہ وصف بدرجہ اتم موجود سی۔ احمد بن حنبل وچ وی ایہ وصف بہت زیادہ سن۔ جدوں معتصم نے ان مصائب و آلام وچ مبتلا کیتا، تو اس وقت ان دا گزران بہت زیادہ مشکل ہو گیا تے نان و شبینہ تک دے محتاج ہو گئے۔ ان دے عقیدت مندان نوں ہزاروں روپے پیشکش کرتے سن۔ لیکن انہوں نے کسی وی پیشکش نوں قبول ننیں کیتا تے پیشکش قبول کرنے والوں دا مستحسن الفاظ وچ شکرایہ ادا کرتے سن۔

استغناء

امام احمد استغناء دے وصف توں بہت زیادہ متصف سن۔ تاریخ وچ ان دے استغناء دے بہت توں واقعات درج نیں۔ جن وچ توں اک ایہ اے: اک تاجر نے کچھ مال خریدا تے اس دے منافع وچ امام احمد نوں وی شامل کر لیا۔ چنانچہ اوہ منافع توں ان دے حصہ دے دس ہزار دراسیں لے کر ان دی خدمت وچ حاضر ہوا۔ انہوں نے لینے توں انکار کر دیا تے کہا مجھے اس دی ضرورت ننیں تے اس دے لئی دعا دی۔

زہد و ورع

امام احمد دی زندگی زہد و ورع تے توکل وچ یکتائے روزگار سن۔ انہوں نے پوری زندگی سلاطینِ وقت دا عطایہ قبول ننیں کیتا۔ امام احمد دا قول اے کہ: ”میرا اوہ دن خوشبوؤں توں لبریز ہُندا اے، جس دن میرا ہاتھ خالی ہو۔“ تے ایہ وی فرمایا: ”آخرت دے کھانوں تے لباس دے مقابلہ وچ دنیا دے کھانوں تے لباس دی کیتا حیثیت اے تے دنیا دی زندگی تو چند روزہ اے۔“

جود و سخا

اوہ جود و سخا دے وصف توں بہت زیادہ متصف سن۔ تاریخ وچ ان دی سخاوت دے بہت واقعات درج نیں۔ جو شخص ان دی خدمت وچ حاضر ہُندا، اس نوں شاعر خالی ہاتھ واپس نہ کرتے سن۔ ہاراں مستملی بیان کرتے نیں کہ ”وچ اک دفعہ امام احمد دی خدمت وچ حاضر ہوا تے ان دی خدمت عرض کیتا میرا ہاتھ خالی اے میری کچھ مدد فرمایئے، انہاں نے اسی وقت مجھ نوں پانچ دراسیں دیندے ہوئے کہا میرے پاس اس وقت یہی پانچ دراسیں سن۔“

تواضع و انکسار

امام احمد نہایت متواضع و منکسر المزاج سن۔ اوہ اپنے علم و فضل اُتے شاعر فخر نہ کرتے سن۔ مسجد توں سب آخر وچ باہر جاندے۔ ان دے تلمیذِ رشید یحییٰ بن معین فرماتے نیں: ”وچ نے احمد بن حنبل جیسا ننیں دیکھا۔ وچ پچاس برس ان دی خدمت وچ رہا۔ انہوں نے شاعر ہمارے سامنے اپنی اصلاح وغیرہ اُتے شاعر فخر ننیں کیتا۔

عزلت نشینی

احمد بن حنبل شہرت توں کنارہ کش رہندے۔ عزلت نشینی تے تنہائی دی زندگی نوں ترجیح دیندے سن اوہ فرمایا کرتے سن کہ ”عزلت نشینی توں اللہ دی معرفت حاصل ہوتی اے تے عوام الناس توں دور رہنے توں قلب نوں سکاں ملدا اے۔“

اتباع سنت

احمد بن حنبل سنتِ رسول دے اس قدر شیدائی سن تے آثارِ نبوی توں اس قدر لگاؤ سی تے سلف صالحین دے اتباع دے نال اننیں اس قدر تعلقِ خاطر سی کہ اوہ ان دی اشاعت و حفاظت دے لئی مجسمہ استقامت بنے ہوئے سن۔ ان دی زندگی دا خاص مقصد ہی سنتِ نبوی دی حمایت و تائید تے بدعات و محدثات دا ابطال سی۔ خلاف سنت کاموں نوں دیکھ کر بہت براسیں ہوتے سن تے سنت دی خلاف ورزی کرنے والوں نشست و برخاست نوں ناپسند کرتے سن۔ اپنے کسی عمل دا خلافِ سنت ہونے دا علم ہو جاتا تو فوراً اس توں باز آ جاندے سن۔ مرض الموت وچ شدتِ الم توں کراہنا، اس لئی پسند ننیں کیتا کہ اوہ خلافِ سنت اے۔ اوہ اکثر دعا کیتا کرتے سن۔ ”اللاسیں امتنا علی الاِسلام و السنۃ (اے اللہ اسلام تے سنت اُتے ساڈا خاتمہ کر۔)“

تقویٰ

ابو بکر البیہقی لکھتے نیں کہ امام احمد اپنے چچا تے اپنے بیٹے دے پیچھے نماز ننیں پڑھا کرتے سن تے نہ ہی ان وچ توں کسی دے گھر کھانا کھاتے۔ وجہ ایہ سی کہ ان دونوں نے بادشاہی مناصب قبول کر رکھے سن۔ بڑے تاجر آ کر آپ دی خدمت وچ دینار پیش کرتے مگر بالکل قبول نہ کرتے۔ یمن وچ طالب علمی دے دوران ان دی مالی حالت بہت کمزور سی ان دے شیخ عبد الرزاق نے اس خبر اُتے جدوں خاموشی توں ان دی مٹھی وچ کچھ دینا چاہا تو لینے توں انکار کر دیا تے کہا کہ ”اللہ میری ضروریات پوری کر دیندا اے۔“ ان دی صحبت لوگوں نوں آخرت یاد دلا دیندی۔ دنیاوی باتوں وچ بالکل ننیں الجھتے سن۔ اک مرتبہ انہاں توں پوچھا گیا متوکل کیہ ہُندا اے؟ اس دی تعریف کرتے ہوئے فرمایا:” جو غیر اللہ توں ہر قسم دی توقعات ختم کر دے۔“ دلیل پوچھی گئی تو فرمایا: ”سیدنا ابراہیم علیہ السلام جدوں منجنیق اُتے چڑھائے گئے تو جبریل نے آکر مدد دے لئی کہا تو فرمایا: ”ہاں مدد تو چاہیے مگر تم توں ننیں۔ جبریل علایہ السلام نے عرض دی تو آپ اسی توں کہیے جس توں آپ کہنا چاہتے نیں۔“ سیدنا ابراہیم علایہ السلام نے فرمایا: ”میرے لئی وہی امر پسندیدہ اے جو اللہ تعالیٰ نوں پسندیدہ اے۔“ اوہ فرمایا کرتے: ”فقر اک ایسا عظیم مرتبہ اے جسنوں اکابر دے سوا تے کوئی ننیں پا سکتا۔“ اپنی دعاؤں تے سجدیاں وچ اکثر گڑگڑاتے تے فرماتے: ”اے اللہ! جے گناہ گاران امت محمدیہ دا تو کوئی فدیہ چاہتا اے تو مجھی نوں ان دا فدیہ بنا لے۔“

عبادات و اعمال

عبادت و ریاضت وچ وی احمد بے مثال سن۔ نماز با جماعت ادا کرتے سن۔ ان دا قول اے کہ اذان توں پہلے نماز دے لئی تیار ہو جانا چاہیے۔ جماعت دا اس قدر اہتمام سی کہ فتنہ ”خلقِ قرآن“ دے سلسلہ وچ ان نوں کوڑے مارے گئے، جس توں تمام بدن لہو لہان ہو گیا۔ اس وقت وی انہوں نے ابن سماعہ دی اقتداء وچ نماز ادا دی۔ نوافل وی بہت زیادہ پڑھتے سن۔ تہجد دی نماز ساری عمر ادا دی تے اس وچ ناغہ ننیں کیتا۔

عبد اللہ بن احمد بن حنبل فرماتے نیں کہ میرے والد رات دن وچ تین سو رکعت نماز پڑھا کرتے سن۔ آخر وچ تازیانے دی ضربوں توں بے حد کمزور ہو گئے سن۔ پھر وی رات دن وچ ڈیڑھ سو رکعت پڑھا کرتے، سات دن وچ اک قرآن مجید ختم کرتے۔ بعد نمازِ عشا تھوڑی دیر سو رہندے۔ پھر اٹھ کر صبح تک نماز پڑھا کرتے سن۔

تلاوتِ قرآن توں بہت زیادہ شغف سی۔ اللہ توں بہت زیادہ دعا کرتے سن۔ استغناء و گراایہ زاری ان دے معمولات وچ داخل سن۔ صدقات و خیرات وی بہت کرتے سن۔ روزوں دا بہت زیادہ اہتمام کرتے سن۔ قید خانہ وچ سحری دا انتظام نہ ہونے دی وجہ توں پانی توں روزہ رکھدے سن۔ آخرت دے تصور تے مواخذہ الہی توں ان دا دل ہر وقت لرزہ براندام رہندا سی۔ ان دی مجلسوں وچ اکثر قیامت دے موضوع اُتے گفتگو ہوتی سی۔

اوہ بے انتہا تنہائی پسند سن۔ صرف جماعت دی نماز دے واسطے باہر تشریف لاتے یا جنازے دی شرکت یا مریض دی عیادت دے واسطے جاندے۔ بازاروں بازاروں وچ گھومنے نوں ناپسند فرماتے۔ طرطوس تے یمن پیدل تشریف لے گئے۔ پانچ مرتبہ حج ادا کیتا۔ جن وچ توں تین حج پیدا کیے تے ہر حج وچ بیس دراسیں خرچ کیے۔

ابن ادریس شافعی دا خواب

محمد بن ادریس شافعی جدوں مصر تشریف لے گئے تو اوسن ان توں رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خواب وچ فرمایا کہ احمد بن حنبل نوں بشارت دو کہ اللہ قرآن دے بارے وچ ان نوں آزمائش وچ ڈالے گا۔ ربیع بن سلیمان فرماتے نیں کہ ابن ادریس شافعی نے اک خط لکھ کر مجھے حوالہ کیتا تے مجھ توں فرمایا کہ فوراً عراق جا کر اس خط نوں امام احمد نوں دو۔ مجھے خط پڑھنے دی ممانعت فرمائی۔ وچ نے خط لیا تے عراق پہنچا تے مسجد وچ فجر دے وقت احمد بن حنبل توں شرفِ ملاقات حاصل کیتا۔ نماز دے بعد وچ نے احمد بن حنبل نوں سلام کیتا تے ابن ادریس شافعی دا خط پیش کیتا۔ خط پاتے ہی احمد بن حنبل مجھ توں ابن ادریس شافعی دے متعلق پوچھنے لگے تے دریافت کیتا کہ آپ نے خط نوں دیکھا؟ وچ نے جواب دیا ننیں۔ خط دی مہر توڑی تے پڑھنا شروع کیتا تے آبدیدہ ہو کر کہنے لگے: ”وچ امید کرتا ہوں اللہ شافعی دے قول نوں سچا کر دکھائے۔“

ربیع بن سلیمان کہتے نیں کہ وچ نے عرض کیتا کہ خط وچ کیتا لکھا اے؟ فرمایا: ابن ادریس شافعی نے رسول اللہ نوں خواب وچ ایہ فرماتے ہوئے دیکھا کہ اس نوجوان ابو عبد اللہ احمد بن حنبل نوں بشارت دو کہ اللہ عزوپانی دین دے بارے وچ اس نوں آزمائش وچ ڈالے گا تے اس نوں مجبور کیتا جائے گا کہ قرآن نوں مخلوق تسلیم کرے مگر اس نوں چاہیے کہ ایسا نہ کرے جس اُتے اس دے تازیانے لگائے جائیں گے آخر اللہ عزوپانی اس دا ایسا عَلم بلند کرے گا جو قیامت تک ننیں لپیٹا جائے گا۔

ربیع بن سلیمان کہتے نیں کہ وچ نے ابو عبد اللہ احمد بن حنبل توں عرض کیتا کہ اس بشارت دی خوشی وچ جناب مجھے کیتا انعام عطا فرماتے نیں؟ ان دے جسم اُتے اس وقت دو کپڑے سن۔ احمد بن حنبل نے اک کپڑا مجھے مرحمت فرمایا۔ خط دا جواب لے کر وچ ابن ادریس شافعی دی خدمت وچ حاضر ہوا تے تمام واقعہ بیان کیتا۔ شافعی نے پوچھا اوہ کپڑا کہاں اے؟ وچ نے پیش کیتا۔ ابن ادریس شافعی نے فرمایا کہ وچ نہ تو آپ توں اس نوں قیمتاً طلب کرتا ہوں، نہ ہدیۃً، البتہ اتنا چاہتا ہوں کہ آپ اس کپڑے نوں پانی وچ تَر دے اس دا متبرک پانی مجھے دیں۔ وچ نے حکم دی تعمیل دی۔ امام شافعی نے اس نوں اک برتن وچ رکھ لیا تے روزانہ اپنے رُخسار اُتے اس نوں تبرکاً مَل لیتے سن۔

فتنہ خلقِ قرآن

مسئلہ خلق قرآن دا فتنہ 212ھ بمطابق 827ء توں شروع ہوا۔ چھ برس تک خلیفہ ماماں الرشید اسی شش و پنج وچ سی کہ آیا اس نوں تمام مسلمانوں دے لئی لازمی قرار دے۔ آخر کار اس دی شمشیر استبداد نے اس مسئلہ نوں بجر تسلیم کرانا چاہا۔ محدثین دی اک وڈی جماعت دینِ اسلام دے لئی سب طرح دے مصائب و تکالیف برداشت کرنے دے لئی کمر بستہ ہو گئی۔ ماماں نے یحییٰ بن اکثم قاضی القضاۃ نوں 217ھ وچ معزول کیتا تے ان دی جگہ احمد بن داؤد معتزلی نوں قاضی القضاۃ مقرر کیتا۔ اس معتزلی دی رائے توں بہت توں علمائے حق قید ہوئے، بہت توں جلا وطن کیے گئے، بعض خاک و خاں وچ تڑپے تے بہتوں دے قدم جادہ ثبات ڈگمگا وی گئے۔

خلیفہ ماماں نے معتزلی علما دے اکسانے اُتے علمائے امت نوں اک خط لکھا جس وچ قرآن نوں مخلوق تے محدث ماننے دی بہ جبر دعوت سی۔ انکار دی صورت وچ سختیاں شروع کر دیں، معاش بند کر دیا تے سخت سزاؤں دی دھمدی وی دی۔ بہت توں جبراً قائل ہو گئے کہ قرآن مخلوق اے۔ مگر احمد تے محمد بن نوح نیشاپوری نے اس نظریے نوں ماننے توں صاف انکار کر دیا۔ آزمائش دے اس مرحلے اُتے دونوں ثابت قدم راے بلکہ کندن بن کر نکلے تے بڑا رتبہ وی پایا مگر درجہ بدرجہ۔ آپ صلی اللہ علایہ وآلہ وسلم دا ایہ ارشاد اننیں ازبر سی: ”ایہ دنیا ہمیشہ مصائب تے فتنے دکھایا کرتی اے۔ بعد دے ادوار وچ مصائب دی شدت تیز تر ہوگی۔“ خلیفہ ماماں نے سب علما نوں بلا بھیجا۔ کمزور لوگ حکومت دی سطوت تے قہر دے آگے گردن خم کر بیٹھے احمد تے محمد بن نوح نے جدوں نہ مانا تو دونوں حضرات نوں اونٹ اُتے سوار کر دے ماماں دے ہاں لے جایا گیا۔ راستہ وچ اک بدو نے نصیحت کرتے ہوئے کہا: ”آپ مسلمانوں دی نمائندگی کرنے جا راے نیں۔ سب دی نظر آپ اُتے اے۔ اللہ آپ مسلمانوں نوں رسوا نہ کیجیے گا۔ اللہ آپ دا دوست اے صبر کیجیے گا۔ جنت آپ تے آپ دے شہید ہونے دی دیر تک اے۔ موت تو بہرحال آنی اے اس فتنہ وچ آپ جے کامیاب ہو گئے تو دنیا تے آخرت دونوں سنور جائیں گی۔“ احمد فرماتے نیں کہ ”ایہ نصیحتیں میرے دل نوں لگ گئیں تے وچ نے ماماں دے خیالات دی نفی دا پورا عزم کر لیا۔“ ماماں دے ہاں جدوں ایہ دونوں حضرات پہنچے تو قریب ہی اک جگہ وچ اننیں ٹھہرا دیا گیا۔ خادم نے اطلاع دی کہ ماماں نے رسول اللہ توں قرابت دا واسطہ دے کر قسم کھالی اے: ”جے احمد نے خلق قرآن دا اقرار نہ کیتا تو اسی تلوار توں اس دی گردن اڑا دوں گا۔“ امام احمد نے ایہ سنتے ہی گھٹنے زمین اُتے ٹیک دیے تے آسمان دی طرف نگاہ اٹھائی تے عرض دی: ”خدایا! اس فاجر نوں تیرے حلم نے بہت مغرور کر دیا اے کہ اوہ اب تیرے دوستوں اُتے وی تلوار اٹھاتا اے۔ خدایا! جے تیرا کلام غیر مخلوق اے تو تو مجھے اس اُتے ثابت قدم رکھ وچ اس دے لئی ہر مصیبت سہنے نوں تیار ہوں۔“ اسی رات صبح ہونے توں پہلے ماماں دا انتقال ہو گیا۔ مگر المعتصم خلیفہ بن گیا۔ اس طرح المعتصم، ماماں توں وی زیادہ اس نظریے دے لئی سخت گیر ثابت ہوا۔ اس نے احمد بن حنبل نوں دیگر قیدایویں دے نال بیڑیاں باندھ کر اک کشتی وچ پاایہ تخت بغداد بھیج دیا۔ محمد بن نوح راستہ وچ ہی انتقال کر گئے۔ احمد جدوں بغداد پہنچے تو پاؤں وچ بوجھل بیڑیاں سن جن دی وجہ توں چلنا دشوار سی تے اوہ سخت علیل ہو گئے۔ قید خانہ وچ ڈال دیے گئے تے 30 ماہ قید وچ راے۔ پھر المعتصم دے پاس انہی بیڑایویں وچ لائے گئے۔ سُر من رأی (گلبرگ) وچ اک کمرہ وچ بند کر دیا گیا۔ جس وچ اندھیرا ایسا سی کہ کوئی چیز نظر نہ آتی۔ انہوں نے رب دے حضور نماز شکرانہ ادا دی۔ امام احمد فرماتے نیں:

”

”المعتصم دے پاس اسی حالت وچ مجھے لے جایا گیا۔ وچ نے سلام دے بعد گفتگو دی تے کہا کہ آپ دے نانا محترم دا کیتا پیغام سی؟“ المعتصم باللہ نے کہا ”لا الہ الا اللہ دی طرف۔“ تھوڑی گفتگو دے بعد المعتصم نے عبد الرحمن معتزلی نوں کہا کہ ان توں پوچھو۔ عبد الرحمن نے مجھ توں کہا: ”قرآن دے متعلق آپ دا کیتا خیال اے؟“ وچ چپ رہا۔ لیکن المعتصم نے اصرار کیتا جواب دو تو وچ نے کہا: ”باری تعالیٰ دے علم دے بارے وچ تمہارا کیتا خیال اے۔ اس نے جواب نہ دیا۔“ وچ نے کہا: ”قرآن اللہ دا علم اے تے جس نے اللہ دے علم نوں مخلوق کہا اس نے کفر کیتا۔“ کفر دے لفظ توں ایہ جماعت وڈی سیخ پا ہوئی تے المعتصم توں کہا: ”دیکھیے اس نے آپ نوں تے اسیں سب نوں کافر کہہ دیا۔“ مگر المعتصم نے توجہ نہ دی۔ پھر عبد الرحمن نے سوال کیتا: ”ایہ بتاؤ اک زمانہ سی جدوں اللہ سی تے قرآن نہ سی۔“ وچ نے جواباً کہا: ”کیتا ایسا سی کہ خدا سی تے اس دا علم نہ سی؟ عبد الرحمن چپ ہو گیا۔“ بہرحال اوہ جو دلائل دیندے میرے سوال یا جواب وچ اوہ خاموش ہوتے راے تے بدتمیزی و بدکلامی وی کرتے راے۔ تے خلیفہ نوں بہکاتے وی۔ وچ کہتا: ”دین دی بنیاد کتاب و سنت دے علااوہ کسی تیسری چیز اُتے ننیں اے۔“ مگر احمد بن ابی داؤد کہتا: ”بحث دا دار و مدار نقل دے علااوہ عقل اُتے وی ہونا چاہیے۔“ اسی طرح دوسرے تے تیسرے دن گفتگو ہوتی رہی۔ (آخری دن امام احمد دی آواز ان سب دی آوازوں توں بھاری تے اونچی رہی جو معتزلی فقہا تے قضاۃ دی سی، اوہ لا جواب راے۔) تے خلیفہ مجھے یہی کہتا رہا کہ ”تم میرے مسلک دی تائید کرو وچ تمنیں مقرب خاص بنا لوں گا۔“ وچ نے یہی کہا: ”جے کوئی دلیل قرآن و حدیث توں پیش کر دیجیے تو وچ ماننے نوں تیار ہوں۔“ بعد ازاں خلیفہ نے میرے ہاتھ پاؤں بندھوا دئیے تے مجھے کوڑے برسوائے۔ وچ بار بار بے ہوش ہوا۔ جدوں پہلا کوڑا برسا وچ نے ”بسم اللہ“ کہا۔ جدوں دوسرا پڑا تو ”لا حول ولا قوۃ اِلا بِاللہ“ کہا تے جدوں تیسرا پڑا تو کہا: ”قل لن یصیبنا اِلا ما کتب اللہ لنا۔“ بے ہوش ہُندا تو چھوڑ دتا جاندا۔ ہوش وچ آندا تو دوبارہ مارنا شروع کردیندے۔ وچ جلد بے ہوش ہونے لگا تو المعتصم ڈر گیا کہ کنیں اب ایہ فوت ہی نہ ہو جائیں۔ اس نے ضرب بند کرا دی۔ جدوں ہوش آیا تو المعتصم دے اک کمرہ وچ ہی خود نوں بغیر سلاسل دے آزاد پایا۔ ایہ واقعہ 25 رمضان 221ھ دا اے۔ مجھے گھر پہنچانے دا خلیفہ نے حکم دیا۔ راستہ وچ اسحاق بن ابراہیم دے ہاں ٹھہرے۔ کہتے نیں کہ وچ صائم سی۔ کپڑے خاں آلود سن اسی حالت وچ نماز ادا دی۔ ابن سماعہ نے کہا کہ ”آپ نے خاں دے کپڑوں وچ نماز ادا دی؟۔“ وچ نے کہا: ”ہاں! سیدنا عمر رضی اللہ عنہ نے خاں بہنے دی حالت وچ نماز ادا سی تے ان دے زخم دا خاں فوارہ دی صورت وچ نکل رہا سی۔“

“

احمد بن حنبل نوں کوڑوں دے ضرب دی وجہ توں ہاتھ تے ہونٹوں اُتے سردی دا اثر تا وفات رہا۔

معتصم دے بعد الواثق باللہ دا دور آیا۔ اس نے اعتزال نوازی دی حد کر دی۔ اس نے وی امام احمد نوں بہت زیادہ پریشان کیتا۔ واثق دے عہد وچ قیصرِ روم دے نال جنگی قیدایویں دا تبادلہ ہوا۔ اس نے حکم دیا کہ ”جو مسلمان قیدی قرآن دے مخلوق ہونے نوں تسلیم کرے، اتوں آزاد کرا لیا جائے تے جو اس دے خلاف عقیدہ رکھے، اتوں دوبارہ قیصر دے حوالے کر دیا جائے۔“ واثق دے انتقال دے بعد متوکل خلیفہ ہوا۔ احمد اُتے جو پابندیاں عائد سن اوہ سب ختم کر دی گئیں تے اننیں رہا کر دیا گیا۔ 232ھ وچ فتنہ خلق قرآن ختم ہوا تے متوکل نے اس اُتے پابندی عائد کر دی۔ امام احمد بن حنبل درس و تدریس دی مسند اُتے رونق افروز ہوئے۔ ان دی پیرانہ سالی، زہد و ورع، تقویٰ و طہارت، زہد و قناعت تے آفات و مصائب دی برداشت نے ان دا مقام و مرتبہ بہت زیادہ کر دیا سی۔

خراج عقیدت

• علی بن مدینی نے آزمائش دی اس گھڑی اُتے ان دی ثابت قدمی اُتے کہا: ”اللہ تعالیٰ نے اسلام نوں دو بندوں دی وجہ توں وڈی عزت عطا فرمائی۔ ابو بکر صدیق توں جو یوم الردہ (جنگ یمامہ) دے دن ثابت قدم راے۔ تے احمد توں جنہوں نے محنہ (آزمائش) دے موقع اُتے اسلام نوں سرفراز فرمایا۔“
• بشر الحافی نے فرمایا: ”امام احمد نے اس امت وچ نبوت دے فرائض سر انجام دیے نیں۔“
• ابو الولید الطیالسی نے کہا: ”جے احمد بنو اسرائیل وچ پیدا ہوتے تو کچھ بعید نہ سی کہ اوہ نبی ہوتے۔“

عقیدہ

امام احمد ٹھوس اسلامی عقائد دے قائل سن۔ قرآن اُتے کسی چیز نوں مقدم نہ کرتے۔ اتوں غیر مخلوق بلکہ لوح محفوظ وچ جو کچھ اے اوہ وی غیر مخلوق قرار دیندے۔ اس دے بعد حدیث رسول صلی اللہ علایہ وآلہ وسلم دا مرتبہ اے۔ تے آپ صلی اللہ علایہ وآلہ وسلم دی حدیث دے نال صحابہ و تابعین دے آثار وی قابل قبول نیں۔ آپ صلی اللہ علایہ وآلہ وسلم جو کچھ لائے نیں اس دی تصدیق تے آپ صلی اللہ علایہ وآلہ وسلم دی سنت دی اتباع وچ ہی نجات اے۔ قضا و قدر، خیر و شر سب اللہ دی جانب توں نیں۔ جے کسی نے فرض نوں سستی و لا پروائی توں ترک کر دیا تو اللہ نوں اختیار اے بخش دے یا اتوں عذاب دے۔ ایمان، قول و عمل تے دلی تصدیق دا نام اے۔ میزان حق اے۔ صراط حق اے۔ جنت ودوزخ برحق نیں۔ عیسیٰ بن مریم دا نزول برحق اے۔ حوض حق تے شفاعت وی حق اے۔ عرش و کرسی برحق نیں۔ ملک الموت اُتے میرا ایمان اے۔ دجال یقیناً آئے گا۔ عیسیٰ ابن مریم دنیا وچ آئیں گے تے باب لد اُتے دجال نوں قتل کریں گے۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد ابو بکر جیسا کوئی ننیں۔ ان دے بعد عمر جیسا، ان دے بعد عثمان جیسا تے ان دے بعد علی جیسا کوئی ننیں۔ بغیر ولی نکاح صحیح ننیں۔ متعہ (وقتی نکاح) قیامت تک دے لئی حرام اے۔ وغیرہ

ازواج و اولاد

امام احمد نے اپنی زندگی وچ یدے بعد دیگرے تین نکاح کیے۔ پہلی بیوی دا نام عباسہ بنت فضل سی۔ ان دے بطن توں ان دے صاحبزادے صالح پیدا ہوئے۔ ان دی وفات دے بعد ریحانہ توں نکاح کیتا۔ ان دے بطن توں عبد اللہ پیدا ہوئے۔ ریحانہ دے انتقال دے بعد اک لونڈی خریدی تے اس نوں اپنے عقد وچ داخل کیتا۔ اس دے بطن توں پانچ لڑدے حسن، حسین، (دونوں جڑواں سن تے بچپن وچ وفات پا گئے،) پھر حسن، محمد، سعید تے اک لڑدی زینب پیدا ہوئیں۔

وفات

241ھ ربیع الاول وچ مرض الموت وچ مبتلا ہوئے، تو خلیفہ المتوکل نے ابن ماسویہ طبیب نوں ان دے علاج دے لئی بھیجا۔ اس نے تشخیص دے بعد تجویز کیتا، لیکن اوہ علاج کروانے اُتے آمادہ نہ ہوئے۔ طبیب نے خلیفہ نوں ایہ رپورٹ پیش دی کہ اننیں کوئی بیماری ننیں اے، صرف خوراک استعمال نہ کرنے توں کمزوری وچ اضافہ ہو رہا اے، اوہ عام طور اُتے روزے توں ہوتے نیں تے زیادہ عبادت تے ذکر و اذکار مشغول رہندے نیں ان دا علاج ایہ اے کہ اوہ اچھی خوراک استعمال کریں۔ خلیفہ متوکل طبیب دی ایہ بات سن کر خاموش ہو گیا۔ 9 روز طبیعت زیادہ خراب رہی۔ وفات توں قبل امام احمد نے وصیت لکھی تے دی وی۔ جس دے الفاظ ایہ سن:

”

شروع اللہ دے نام توں جو نہایت مہربان تے بار بار رحم کرنے والا اے۔ ایہ وصیت اے جو احمد بن حنبل نے دی اے: اوہ اس بات دی گوہی دیندا اے کہ اللہ دے علااوہ کوئی معبود برحق ننیں، وہی اکیلا اے اس دی ولایت وعبادت وچ کوئی شریک ننیں تے ایہ وی گواہی دیندا اے کہ محمد اس دے بندے تے اس دے رسول نیں۔ جننیں اللہ نے ہدایت تے دین حق دے دے بھیجا تاکہ اوہ اس دین نوں تمام مذاہب اُتے غالب کر دے خواہ مشرکوں نوں ایہ بات کتنی ہی ناگوار ہو۔ تے وچ اپنے اہل تے قرابت داروں نوں وی نصیحت کرتا ہوں کہ اوہ اللہ دی عبادت کریں اس دی حمد و ثنا بیان کریں تے اہل اسلام دی جماعت دی خیر خواہی کریں تے وچ اعلان کرتا ہوں کہ وچ اللہ تعالیٰ دے رب ہونے اُتے تے اسلام دے دین ہونے اُتے تے محمد دے رسول ہونے اُتے دل وجان توں راضی ہوں۔

“

وفات توں قبل اپنا وضو کرایا تے ہر حصے نوں اچھی طرح دھلوایا۔ پیر دی انگلیاں دا خلال تک کیتا۔ درمیان وچ اللہ دا ذکر کرتے راے جدوں وضو مکمل ہوا تب فوت ہو گئے۔ تاریخ 12 ربیع الاول تے سال 241ھ سی۔ جمعہ دا دن سی۔ عمر تقریباً 77 برس سی۔ تجہیز و تکفین سب کچھ اولاد نے خرید کر دی۔ جنازہ وچ 8 لکھ مرد تے 60 عورتیں شریک ہوئیں جن وچ اکثریت اہل علم دی سی۔ علما اس وقت کہا کرتے سن: بیننا وبین القوم الجنائز (ہمارے تے دوسروں دے درمیان وچ جنازے ہی تو فرق کیتا کرتے نیں)۔ امیرِ بغداد محمد بن عبد اللہ طاہر نے جنازہ دی نماز پڑھائی۔

حوالے