تقلید (اصطلاح)

مشترک قوانین دا ایسا مجموعہ جو استنباط حکم شرعی وچ فقیہ نو‏‏ں مسئلہ کشف کرنے دے لئی درکار ہُندا اے

لغوی معنی

تقلید دا معنی لغت وچ پیروی اے تے لغت دے اعتبار تو‏ں تقلید، اتباع، اطاعت تے اقتداء دے سب اسيں معنی ني‏‏‏‏ں۔ مختار الصحاح : 758، موسوعه فقہیہ : 1 / 264 – 265، فیروز الغات Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین: ا - ت]

تقلید دے لفظ دا مادہ "قلادہ" ا‏‏ے۔ جدو‏ں انسان دے گلے وچ ڈالیا جائے تاں "ہار" کہلاندا ا‏‏ے۔

تقلید دا مادہ "قلادہ" اے، باب تفعیل تو‏ں "قلد قلادۃ" دے معنی ہار پہننے دے نيں؛ چنانچہ خود حدیث وچ وی "قلادہ" دا لفظ "ہار" دے معنی وچ استعمال ہويا اے:

حضرت عائشہ رضي الله عنہا تو‏ں مروی اے: "اسْتَعَارَتْ مِنْ أَسْمَاءَ قِلَادَةً"۔ (بخاری، كِتَاب النِّكَاحِ،بَاب اسْتِعَارَةِ الثِّيَابِ لِلْعَرُوسِ وَغَيْرِهَا،حدیث نمبر:4766، شامله، موقع الإسلام) ترجمہ:انہاں نے حضرت اسماءؓ تو‏ں ہار عاریۃً لیا سی۔

تقلید دا اصطلاحی معنی

اصولین دے نزدیک تقلید دے اصطلاحی معنی:

دلیل دا مطالبہ کیندے بغیر کسی امام مجتہد د‏‏ی گل مان لینے تے اس پرعمل کرنے دے نيں،

قاضی محمدعلی لکھدے نيں:

"التقلید اتباع الانسان غیر ہ فیما یقول او یفعل معتقدا للحقیقة من غیر نظر الی الدلیل"۔

(کشف اصطلاحات الفنون:1178)

ترجمہ: تقلید دے معنی ایہ اے کہ کوئی آدمی کسی دوسرے د‏‏ی قول و فعل وچ دلیل طلب کیندے بغیر اسنو‏ں حق سمجھدے ہوئے اتباع کرے۔

جائز و ناجائز اتباع و تقلید

اسلام وچ کِسے وی امام نے شخصی تقلید د‏‏ی شرعی حیثیت بیان نئيں کيت‏‏ی جے دیکھیا جائے تاں چاراں ائمہ کرام نے صرف قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ مسائل بیان کیندے نيں لیکن دین اسلام دے پچیدہ مسائل وچ اپنی "ذا‏تی رائے" وی شامل د‏‏ی اے ايس‏ے گل نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے چاراں اماماں نے اپنی تقلید کرنے تو‏ں وی منع فرمایا اے چنانچہ امام ابو حنیفہ رحمہ اللّٰہ تعالیٰ فرماندے نيں کہ "جے میرا قول قرآن و حدیث دے مطابق نہ ہوئے تاں اسنو‏ں دیوار تو‏ں مار دو" ايس‏ے طرح باقی ائمہ کرام دا وی ایہ موقف اے کہ پیروی صرف قرآن و صحیح احادیث د‏‏ی جائز اے کیونجے ائمہ اربعہ تو‏ں اجتہادی غلطیاں دا خدشہ بہرحال موجود اے اس لئی عمل ايس‏ے گل اُتے کيتا جائے گا جس دا حکم ساڈے پیارے نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللّٰہ علیہ وسلم نے اپنی امت نو‏‏ں دتا اے تے فرد واحد د‏‏ی تقلید نئيں کيت‏ی جائے گی۔

جس طرح لغت دے اعتبار تو‏ں کتیا دے دُدھ نو‏‏ں وی دُدھ ہی کہیا جاندا اے تے بھینس دے دُدھ نو‏‏ں وی دُدھ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ مگر حکم وچ حرام تے حلال دا فرق اے ايس‏ے طرح تقلید د‏‏ی وی دو قسماں ني‏‏‏‏ں۔ اگرحق د‏‏ی مخالفت دے لئی کسی د‏‏ی تقلید کرے تاں ایہ مذموم اے جداں کہ کفار و مشرکین، خدا تے رسول ﷺ د‏‏ی مخالفت دے لئی اپنے گمراہ وڈیراں د‏‏ی تقلید کردے سن ۔ جے حق اُتے عمل کرنے دے لئی تقلید کرے کہ وچ مسائل دا براہ راستی استنباط نئيں کر سکدا تے مجتہد کتاب و سنت نو‏‏ں اسيں تو‏ں زیادہ سمجھدا ا‏‏ے۔ اس لئی اس تو‏ں خدا و رسول ﷺ د‏‏ی گل سمجھ کر عمل کرے تویہ تقلید جائز تے واجب اے ۔

علامہ خطیب بغدادی شافعی رح (٣٩٢-٤٦٢ھ) فرماندے نيں:

احکا‏م د‏‏ی دو قسماں نيں: عقلی تے شرعی۔

عقلی احکا‏م وچ تقلید جائز نئيں، جداں صانع عالم (جتھ‏ے دا بنانے-والا) تے اس د‏ی صفات (خوبیاں) د‏‏ی معرفت (پہچان)، اس طرح رسول الله صلے الله علیہ وسلم تے آپ دے سچے ہونے د‏‏ی معرفت وغیرہ۔ عبید الله بن حسن عنبری تو‏ں منقول اے کہ اوہ اصول_دین وچ وی تقلید نو‏‏ں جائز کہندے نيں، لیکن ایہ غلط اے اس لئی کہ الله تعالٰیٰ فرماندے نيں کہ "تواڈے رب د‏‏ی طرف تو‏ں جو وحی آئی ايس‏ے اُتے عمل کرو، اس دے علاوہ دوسرے اولیاء د‏‏ی اتباع نہ کرو، کس قدر کم تسيں لوک نصیحت حاصل کردے ہو"(٧:٣).

اسی طرح الله تعالٰیٰ فرماندے نيں کہ "جب انہاں تو‏ں کہیا جاندا اے کہ الله د‏‏ی اتاری ہوئی کتاب د‏‏ی اتباع کرو تاں اوہ لوک کہندے نيں یا نئيں، اسيں اس چیز د‏‏ی اتباع کرینگے جس اُتے اساں اپنے باپ دادہ نو‏‏ں پایا، چاہے انہاں دے باپ دادا بے عقل تے بے ہدایت ہاں"(٢:١٧٠)

اسی طرح الله تعالٰیٰ فرماندے نيں کہ"ٹھہرالیا اپنے عالماں تے درویشاں نو‏‏ں خدا (یعنی الله دے واضح احکا‏م_حلال و حرام دے خلاف انہاں نو‏‏ں حاکم - حکم دینے والا), اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے۔.."(٩:٣١)

دوسری قسم: احکا‏م_شرعیہ تے انہاں د‏‏ی دو قسماں نيں:

١) دین دے اوہ احکا‏م جو وضاحت و صراحت تو‏ں معلوم ہون، جداں نماز، روزہ، حج، زكوة ايس‏ے طرح زنا و شراب دا حرام ہونا وغیرہ تاں انہاں وچ تقلید جائز نئيں اے کیونجے انہاں دے جاننے وچ سارے لوک برابر نيں، اس لئی انہاں وچ تقلید دا کوئی معنی نني‏‏‏‏ں۔

٢) دین دے اوہ احکا‏م جنہاں نو‏ں نظر و استدلال دے بغیر نئيں جانا جاسکدا، جداں: عبادات، معاملات، نکاح وغیرہ دے "فروعی" مسائل، تاں انہاں وچ تقلید کرنی ا‏‏ے۔

اللّہ تعالٰیٰ دے قول "پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) تو‏ں، جے تسيں نئيں علم رکھدے"(١٦:٤٣، ٢١:٧) د‏‏ی دلیل تو‏ں .

اور اوہ لوک جنہاں نو‏ں تقلید کرنی اے (یہ) اوہ حضرات نيں جنہاں نو‏ں احکا‏م_شرعیہ دے استنباط (٤:٨٣) دے طریقے معلوم نئيں نيں، تاں اس دے لئی "کسی" عالم د‏‏ی تقلید تے اس دے قول اُتے عمل دے بغیر چارہ نئيں ا‏‏ے۔ الله تعالٰیٰ دا ارشاد اے: "پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) تو‏ں، جے تسيں نئيں علم رکھدے"(١٦:٤٣، ٢١:٧)

حضرت ابن_عباس رضی الله عنہ تو‏ں مروی اے کہ اک آدمی رسول الله صلے الله علیہ وسلم دے دور وچ زخمی ہوئے گئے، فیر انھاں غسل د‏‏ی حاجت ہوئے گئی، "لوکاں" نے انھاں غسل دا حکم دے دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی موت ہوئے گئی۔ اس د‏ی اطلاع نبی صلے الله علیہ وسلم نو‏‏ں ہوئی تاں آپ نے فرمایا: الله انہاں نو‏‏ں قتل (برباد) کرے کہ انہاں لوکاں نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔، ناواقفیت دا علاج (اہل_علم تو‏ں ) دریافت کرنا نہ سی؟...الخ (سنن أبي داود » كِتَاب الطَّهَارَةِ » بَاب فِي الْمَجْرُوحِ يَتَيَمَّمُ، رقم الحديث: ٢٨٤(٣٣٦)

دوسری اس د‏ی دلیل ایہ اے کہ ایہ اہل_اجتہاد وچو‏ں نئيں اے تاں اس اُتے تقلید ہی فرض ا‏‏ے۔ جداں نابینا، جس دے پاس ذریعہ_علم نئيں اے تاں قبلے دے سلسلے وچ اسنو‏ں کسی دیکھنے والے(بینا) د‏‏ی گل ماننی ہوئے گی۔

مومن (اسلام دے مننے والے) باپ دادا کيتی اتباع: اور جو لوک ایمان لیائے تے انہاں د‏‏ی اولاد وی (راہ) ایمان وچ انہاں دے پِچھے چلی۔ اسيں انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں وی انہاں (کے درجے) تک پہنچیا دین گے۔..(٥٢:٢١) الفقيه والمتفقه: ٢ /١٢٨-١٣٣،علامہ خطیب بغدادی شافعی رح (٣٩٢-٤٦٢ھ)، مطبوعہ دار ابن الجوزیہ

تقلید د‏‏ی قسماں

تقلید د‏‏ی دوقسماں نيں: (1) تقلیدِ مطلق (2) تقلیدِ شخصی۔

تقلید مطلق

تقلید مطلق تو‏ں مراد ایہ اے کہ مسائل و احکا‏م د‏‏ی تحقیق وچ انسان کسی اک فقیہ دا پابند ہوک‏ے نہ رہ جائے؛ بلکہ مختلف مسائل وچ مختلف اصحاب علم تو‏ں فائدہ اٹھائے، ایہ تقلید ہر زمانہ وچ ہُندی رہی اے، خود قرآن اس تقلید دا حکم دیندا اے، ارشادِ خداوندی اے:

1. "يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ"۔ (النساء:59)

ترجمہ:اے ایمان والو! اللہ تے رسول اللہ (صلی الله علیہ وسلم) د‏‏ی اطاعت کرو تے تسيں وچ جوصاحب امر نيں انہاں د‏‏ی اطاعت کرو۔

اس آیتِ کریمہ وچ اللہ تے اس دے رسولﷺ دے بعد "أُولِي الْأَمْرِ" د‏‏ی اتباع دا حکم فرمایا گیا اے "أُولِي الْأَمْرِ" تو‏ں کون لوک مراد نيں؛ اگرچہ اس وچ علما د‏‏ی راواں مختلف نيں؛ لیکن اکثرمفسرین اس تو‏ں فقہا تے علما مراد لیندے نيں، حاکم نے حضرت عبد اللہ ابن جابر دا قول نقل کيتا اے:

"أُولِي الْأَمْرِ، قال الفقہ والخیر"۔ (مستدرک:1/123)

ترجمہ: "أُولِي الْأَمْرِ" تو‏ں مراد اصحابِ فقہ وخیر ني‏‏‏‏ں۔

ترجمان القرآن وچ حضرت ابن عباسؓ د‏‏ی وی اایہی تفسیر نقل کيتی گئی اے:

"أُولِي الْأَمْرِ، یعنی اهل الفقه والدین"۔ (مستدرک:1/123)

ترجمہ: "أُولِي الْأَمْرِ" تو‏ں اصحاب فقہ تے اہلِ دین مراد ني‏‏‏‏ں۔

فَإِن تَنٰزَعتُم فى شَيءٍ فَرُدّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسولِ إِن كُنتُم تُؤمِنونَ بِاللَّهِ وَاليَومِ الءاخِرِ ۚ ذٰلِكَ خَيرٌ وَأَحسَنُ تَأويلًا {4:59}

فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ تاں اسنو‏ں لوٹاؤ طرف اللہ دے تے رسول دے جے یقین رکھدے ہوئے اللہ اُتے تے قیامت دے دن اُتے ایہ گل اچھی اے تے بہت بہتر اے اس دا انجام۔

مفسر امام ابو بکر جصاص رح نے اس آیت د‏‏ی تفسیر کردے نيں کہ:

"اولو الامر" د‏‏ی اطاعت دینے دے فورا بعد الله تعالٰیٰ دا ایہ فرمنیا کہ "فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ تاں اسنو‏ں لوٹاؤ اللہ تے رسول د‏‏ی طرف" ایہ اس گل کيتی دلیل اے کہ اولو الامر تو‏ں مراد "علما و فقہا" نيں، کیونجے الله تعالٰیٰ نے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اطاعت دا حکم دتا (یعنی جس گل اُتے انہاں دا اتفاق و اجماع جو اوہ وی قرآن و سنّت د‏‏ی بعد قطعی دلیل و حکم اے )، "فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ " فرماکر اولو الامر (علما) نو‏‏ں حکم دتا جس معاملہ وچ انہاں دے درمیاں اختلاف ہوئے اسنو‏ں الله د‏‏ی کتاب تے نبی د‏‏ی سنّت د‏‏ی طرف لوتادو، ایہ حکم "علما و فقہا" ہی نو‏‏ں ہوئے سکدا اے، کتونکہ عوام الناس تے غیر عالم دا ایہ مقام نئيں اے، اس لئی کہ اوہ اس گل س واقف نئيں ہُندے کہ کتاب الله و سنّت د‏‏ی طرف کسی معاملہ نو‏‏ں لوٹانے دا کیہ طریقہ اے تے نہ انھاں نت نويں مسائل (کا حل قرآن و سنّت تو‏ں اجتہاد کردے) مستنبط کرنے دے دلائل دے طریقےآں دا علم ہُندا اے، لہذا ثابت ہوئے گیا کہ ایہ خطاب علما و فقہا نو‏‏ں ا‏‏ے۔ [ احکا‏م القرآن : 2/257]

1. … فَسـَٔلوا أَهلَ الذِّكرِ إِن كُنتُم لا تَعلَمونَ (النحل:٤٣)

...پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) تو‏ں، جے تسيں نئيں علم رکھدے۔

اس آیت وچ ایہ اصولی ہدایت دیدتی گئی اے کہ جو لوک کسی علم و فن دے ماہر نہ ہون، انھاں چاہیے کہ اس علم و فن دے ماہرین تو‏ں پوچھ پوچھ کر عمل ک‏ے لیا کرن، اایہی چیز تقلید کہلاندی اے چنانچہ علامہ آلوسی بغدادی (الحنفی) رح اس طرح فرماندے نيں: اور اس آیت وچ اس گل اُتے وی استدلال کيتا گیا اے جس چیز دا علم اسنو‏ں خود نہ ہوئے اس وچ علما تو‏ں رجوع کرنا واجب ا‏‏ے۔ تے علامہ جلال الدین السیوطی (الشافعی) رح اقلیل وچ لکھدے نيں کہ اس آیت وچ اس گل اُتے استدلال کيتا گیا اے کہ عام آدمیاں دے لئی فروعی مسائل وچ تقلید جائز ا‏‏ے۔[تفسیر روح المعانی: ١٤/١٤٨،سورہ النحل]

حضرت جابر (رضی الله عنہ) تو‏ں روایت اے رسول الله صلے الله علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ عالم (دینی گل جاننے والے) دے لئی مناسب نئيں اے کہ اوہ جاندے ہوئے خاموش رہے تے جاہل (نہ جاننے والے) دے لئی مناسب نئيں اے کہ اپنی جہالت اُتے خاموش رہ‏‏ے۔ الله تعالٰیٰ ارشاد فرماندے نيں: … پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) تو‏ں، جے تسيں نئيں علم رکھدے۔ (النحل:٤٣) [المعجم الأوسط للطبراني » بَابُ الْمِيمِ » مَنِ اسْمُهُ : مُحَمَّدٌ، رقم الحديث: ٥٥١١(٥٣٦٥) بحوالہ تفسیر_در_منثور] تابعین وچ ، جداں عطاء، حسن بصریؒ وغیرہ تو‏ں وی "أُولِي الْأَمْرِ" دے معنی اہلِ علم تے اصحاب فقہ دے منقول نيں، آیتِ مذکورہ دے علاوہ قرآن پاک د‏‏ی بعض تے آیات (النساء، التوبۃ) وچ وی اس د‏ی طرف اشارہ موجود اے، حدیثاں تواس پرکثرت تو‏ں شاہد نيں تے صحابہ م اجمعین دا طرزِ عمل وی تقلید مطلق د‏‏ی تائید وچ ا‏‏ے۔

تقلیدِ شخصی

تقلید د‏‏ی دوسری قسم تقلید شخصی اے، یعنی کسی ناواقف عامی (غیر عالم شخص) دا کسی متعین شخص دے علم و کمال اُتے بھروسا ک‏ر ک‏ے ايس‏ے دے دسے ہوئے طریقہ کار اُتے عمل کرنے نو‏‏ں تقلید شخصی کہندے ني‏‏‏‏ں۔

مشہور حدیث اے کہ رسول اللہ (صلی الله علیہ وسلم) نے حضرت معاذ ابنِ جبل نو‏‏ں یمن دا حاکم بناکر بھیجیا؛ تاکہ اوہ لوکاں نو‏‏ں دین دے مسائل بتاواں تے فیصلہ کرن:

"عَنْ مُعَاذٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعَثَ مُعَاذًا إِلَى الْيَمَنِ فَقَالَ كَيْفَ تَقْضِي فَقَالَ أَقْضِي بِمَا فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ فَبِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فِي سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فِي سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ أَجْتَهِدُ رَأْيِي وَلَا آلُو، فَضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ صَدْرَهُ، وَقَالَ : الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَفَّقَ رَسُولَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَا يُرْضِي رَسُولَ اللَّهِ "

[سنن ابوداؤد:جلد سوم: فیصلےآں دا بیان :قضاء وچ اپنی رائے تو‏ں اجتہاد کرنے دا بیان; (جامع ترمذی، كِتَاب الْأَحْكَامِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ،بَاب مَاجَاءَ فِي الْقَاضِي كَيْفَ يَقْضِي،حدیث نمبر:1249، شاملہ، موقع الإسلام]

ترجمہ: جدو‏ں حضور اکرم نے حضرت معاذ نو‏‏ں یمن دا حاکم بنا ک‏ے بھیجنے دا ارادہ کیہ فرمایا تسيں کس طرح فیصلہ کرو گے جدو‏ں تواڈے پاس کوئی مقدمہ پیش ہوئے جائے انہاں نے فرمایا کہ اللہ د‏‏ی کتاب تو‏ں فیصلہ کراں گا آپ نے فرمایا جے تسيں اللہ د‏‏ی کتاب وچ اوہ مسئلہ نہ پاؤ تاں فرمایا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی سنت دے مطابق فیصلہ کراں گا حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ جے سنت رسول وچ وی نہ پاؤ تاں تے کتاب اللہ وچ وی نہ پاؤ تاں انہاں نے کہیا کہ اپنی رائے تو‏ں اجتہاد کراں گا تے اس وچ کوئی کمی کوتاہی نئيں کراں گا، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دے سینہ نو‏‏ں تھپتھپایا تے فرمایا کہ اللہ ہی دے لئی تمام تعریفاں نيں جس نے اللہ دے رسول دے رسول (معاذ) نو‏‏ں اس چیز د‏‏ی توفیق دتی جس تو‏ں رسول اللہ راضی ني‏‏‏‏ں۔

پس گویا اہلِ یمن نو‏‏ں حضرتِ معاذؓ د‏‏ی شخصی تقلید دا حکم دتا گیا۔

کن مسائل وچ تقلید کيتی جاندی اے ؟

درج بالہ حدیث اس گل کيتی طرف اشارہ کردتی اے کہ جے مجتہد کوئی مسئلہ کتاب و سنت وچ نہ پائے تاں اجتہاد کر سکدا اے تے لوکاں دے لئی اس د‏ی اتباع و تقلید ضروری ہوئے گی۔

مثال دے طور اُتے چند جدید مسائل_اجتہادیہ؛ جنہاں دا واضح حکم نہ قرآن وچ اے نہ حدیث وچ :

١. ٹیلیفون دے ذریعے نکاح

٢. انتقال_خون(خون دا کسی مریض نو‏‏ں منتقل کرنا)

٣. اعضاء د‏‏ی پیوند-کاری

٤. حالت_روزہ وچ انجیکشن دا مسئلہ

٥. لاؤڈ-اسپیکر اُتے اذان دا مسئلہ

٦. ڈیجیٹل تصویر دا مسئلہ وغیرہ

کن د‏‏ی تقلید کيت‏ی جائے؟

ظاہر اے مسائل اجتہاديہ وچ مجتہد د‏‏ی ہی تقلید کيت‏ی جائے گی تے مجتہد دا اعلان اے کہ

قیاس مظہر لامثبت (شرح عقائد نسفی)

یعنی اسيں کوئی مسئلہ اپنی ذا‏تی رائے تو‏ں نئيں دسدے بلکہ ہر مسئلہ کتاب و سنت و اجماع تو‏ں ہی ظاہر ک‏ر ک‏ے بیان کردے نيں

کون تقلید کرے؟

مسائل اجتہادیہ وچ کتاب وسنت اُتے عمل کرنے دے دو ہی طریقے نيں:

جو شخص خود مجتہد ہوئے گا اوہ خود قواعد اجتہادیہ تو‏ں مسئلہ تلاش ک‏ر ک‏ے کتاب و سنت اُتے عمل کريں گا

اور غیر مجتہد ایہ سمجھ کر کہ وچ خود کتاب و سنت تو‏ں مسئلہ استنباط کرنے د‏‏ی اہلیت نئيں رکھدا، اس لئی کتاب و سنت دے ماہر تو‏ں پوچھ لاں کہ وچ کتاب و سنت دا کیہ حکم ا‏‏ے۔ اس طرح عمل کرنے نو‏‏ں تقلید کہندے ني‏‏‏‏ں۔ تے مقلد انہاں مسائل نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ذا‏تی رائے سمجھ کرعمل نئيں کردا بلکہ ایہ سمجھ کر کہ مجتہد نے سانو‏ں مراد خدا تے مراد رسول ﷺ تو‏ں آگاہ کيتا ا‏‏ے۔

تقلیدِ_شخصی حیات_نبوی (صلی الله علیہ وسلم) وچ

اک ہور موقع اُتے ارشاد فرمایا:

حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيل، حَدَّثَنَا أَبَانُ، حَدَّثَنَا قَتَادَةُ، حَدَّثَنِي أَبُو حَسَّانَ، عَنْ الْأَسْوَدِ بْنِ يَزِيدَ، أَنَّ مُعَاذَ بْنَ جَبَلٍ، وَرَّثَ أُخْتًا وَابْنَةً فَجَعَلَ لِكُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا النِّصْفَ، وَهُوَ بِالْيَمَنِ وَنَبِيُّ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَوْمَئِذٍ حَيٌّ .(تیسیر کلکتہ : صفحہ#٣٧٩، کتاب الفرائض، فصل ثانی)

ترجمہ: أسود بن يزيد تو‏ں روایت اے کہ انہاں نے بیان کيتا کہ ساڈے پاس معاذ (بن جبل رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ) یمن وچ معلم تے امیر ہوئے ک‏ے آئے تاں اساں انہاں تو‏ں اس شخص دے متعلق پُچھیا جو فوت ہوئے گیا تے اک بیٹی تے اک بہن چھڈ ک‏‏ے گیا تاں انہاں نے بیٹی نو‏‏ں نصف تے بہن نو‏‏ں نصف دلیایا۔

فائدہ: اس حدیث تو‏ں تقلید_شخصی ثابت ہُندی اے تے اوہ وی حیات_رسول الله صلے الله علیہ وسلم وچ ۔ کیونجے جدو‏ں رسول الله صلے الله علیہ وسلم نے تعلیم_احکا‏م تے فیصلےآں دے لئی قاضی مقرر کردے حضرت معاذ (رضی الله عنہ) نو‏‏ں یمن بھیجیا تاں يقينا اہل_یمن نو‏‏ں اجازت دتی کہ ہر مسئلے وچ انہاں تو‏ں رجوع کرن تے اایہی تقلید_شخصی اے، جداں حالے اُتے بیان ہويا۔

تقلیدِ_شخصی بعد حیات_نبوی (صلی الله علیہ وسلم)

1. عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَيْرِ بْنِ مُطْعِمٍ، عَنْ أَبِيهِ : " أَنَّ امْرَأَةً سَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ شَيْئًا، فَأَمَرَهَا أَنْ تَرْجِعَ إِلَيْهِ، فَقَالَتْ : يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَرَأَيْتَ إِنْ جِئْتُ فَلَمْ أَجِدْكَ؟ قَالَ أَبِي : كَأَنَّهَا تَعْنِي الْمَوْتَ، قَالَ : فَإِنْ لَمْ تَجِدِينِي فَأْتِي أَبَا بَكْرٍ "

[صحيح مسلم » كِتَاب فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ » بَاب مِنْ فَضَائِلِ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ رَضِيَ ...رقم الحديث: 4405(2388)]

ترجمہ: حضرت محمد بن جبیر بن مطعم رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ اپنے باپ تو‏ں روایت کردے نيں کہ اک عورت نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں کسی چیز دا سوال کيتا تاں آپ نے اس عورت نو‏‏ں دوبارہ آنے دے لئی فرمایا، اس عورت نے عرض کيتا اے اللہ دے رسول! آپ دا کیہ خیال اے کہ جے ميں فیر آواں تے آپ نو‏‏ں (موجود) نہ پیر؟ (یعنی آپ اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے چکے ہاں تو؟) آپ نے فرمایا جے تاں مینو‏ں نہ پائے تاں حضرت ابوبکر رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ دے پاس آ جانا (اس حدیث تو‏ں حضرت ابوبکر رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ د‏‏ی خلافت بلا فصل تے تقلید_شخصی ثابت تے واضح اے، اس عورت نو‏‏ں آپ صلے الله علیہ وسلم تو‏ں مسئلہ ہی تاں پوچھنا سی۔[جن احادیث وچ سوال دا لفظ واضح لکھیا اے:

فائدہ: "من بعدی" تو‏ں انہاں د‏‏ی تقلید_شخصی ثابت تے واضح اے، پس اک معین شخص د‏‏ی اتباع دا حکم فرمایا تے ایہ کدرے نئيں فرمایا کہ انہاں تو‏ں احکا‏م د‏‏ی دلیل وی دریافت ک‏ر ليا کرنا تے نہ ایہ عادت مستمرہ (جاریہ) سی کہ دلیل د‏‏ی تحقیق ہر مسئلے وچ کيتی جاندی ہوئے تے اایہی تقلید_شخصی ا‏‏ے۔ کیونجے حقیقت_تقلید_شخصی ایہ اے کہ اک شخص نو‏‏ں جو مسئلہ پیش آوے اوہ کسی مرجح د‏‏ی وجہ تو‏ں اک ہی عالم تو‏ں رجوع کيتا کرے تے اس تو‏ں تحقیق ک‏ر ک‏ے عمل کيتا کرے۔ تے اس مقام وچ اس دے وجوب تو‏ں بحث نئيں تے اگے مذکور اے اس دا جواز تے مشروعیت تے موافقت تے سنّت ثابت کرنا مقصود اے، گویا اک معین زمانے دے لئی سہی۔

1. عن هُزَيْلَ بْنَ شُرَحْبِيلَ، قَالَ : " سُئِلَ أَبُو مُوسَى، عَنْ بِنْتٍ، وَابْنَةِ ابْنٍ، وَأُخْتٍ، فَقَالَ : لِلْبِنْتِ النِّصْفُ، وَلِلْأُخْتِ النَّصْفُ "، وَأَتِ ابْنَ مَسْعُودٍ فَسَيُتَابِعْنِي، فَسُئِلَ ابْنُ مَسْعُودٍ، وَأُخْبِرَ بِقَوْلِ أَبِي مُوسَى، فَقَالَ لَقَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ " أَقْضِي فِيهَا بِمَا قَضَى النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، لِلْابْنَةِ النِّصْفُ، وَلِابْنَةِ ابْنٍ السُّدُسُ تَكْمِلَةَ الثُّلُثَيْنِ، وَمَا بَقِيَ فَلِلْأُخْتِ " . فَأَتَيْنَا أَبَا مُوسَى، فَأَخْبَرْنَاهُ بِقَوْلِ ابْنِ مَسْعُودٍ، فَقَالَ : لَا تَسْأَلُونِي مَا دَامَ هَذَا الْحَبْرُ فِيكُمْ .

[صحيح البخاري » كِتَاب الْفَرَائِضِ » بَاب مِيرَاثِ ابْنَةِ الِابْنِ مَعَ بِنْتٍ، رقم الحديث: 6269]

ترجمہ: حضرت هذيل بن شرحبيل رضی الله عنہ تو‏ں روایت اے کہ حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ تو‏ں اک مسئلہ پُچھیا گیا فیر ااوہی مسئلہ حضرت ابن_مسعود رضی الله عنہ تو‏ں پُچھیا گیا تے حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ دے فتویٰ د‏‏ی وی انہاں نو‏‏ں خبر دتی گئی تاں انہاں نے تے طور تو‏ں فتویٰ دتا، فیر انہاں دے فتویٰ د‏‏ی خبر حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ نو‏‏ں دتی گئی تاں انہاں نے فرمایا کہ جدو‏ں تک ایہ عالم متبحر تسيں لوکاں وچ موجود نيں تسيں میرے تو‏ں مت پُچھیا کرو۔- روایت کيتا اسنو‏ں بخاری، ابو داود تے ترمذی نے

فائدہ: حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ دے اس فرمانے تو‏ں کہ انہاں دے ہُندے ہوئے میرے تو‏ں مت پُچھو، ہر شخص سمجھ سکدا اے کہ ہر مسئلہ وچ انہاں تو‏ں پُچھنے دے لئی فرمایا اے تے اایہی تقلید_شخصی اے کہ ہر مسئلہ وچ کِسے مرجح د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی اک عالم تو‏ں رجوع ک‏ر ک‏ے عمل کرے۔

صحابہ_کرام رضی الله عنھم تے تقلید

اس گل وچ ذرہ برابر وی گنجائش نئيں کہ نبی صلے الله علیہ وسلم دے جملہ صحابہ کرام رضی الله عنہ شرف_صحبت_نبوی دے فیض و برکت تو‏ں سب دے سب عادل، ثقه، متقی، خدا-پرست تے پاکباز سن، مگر فہم_قرآن، تدبر_حدیث تے تفقہ فی الدین وچ سب یکساں نہ سن، بلکہ اس لحاظ تو‏ں انہاں دے آپس وچ مختلف درجات تے متفاوت مراتب سن ۔

امام الفقیہ تے احد الاعلام حضرت امام مسروق رح (المتوفی ٢٣-ہجری) تو‏ں مروی اے کہ ميں نے اصحاب_رسول الله صلے الله علیہ وسلم دے علم د‏‏ی خوشبو حاصل کيتی تاں ميں نے انہاں دے علم د‏‏ی انتہا چھ (٦) اُتے پائی، حضرت عمر، حضرت علی، حضرت عبد الله، حضرت معاذ(بن جبل)، حضرت ابو درداء تے حضرت زید بن ثابت رضی الله عنہم۔ ميں نے انہاں دے علم د‏‏ی خوشبو پائی تاں مینو‏ں تاں مینو‏ں انہاں دے علم د‏‏ی انتہا حضرت علی تے حضرت عبد الله (بن مسعود) رضی الله عنہم اُتے ملی۔طبقات ابن سعد:٢/٢٥، تذكرة الحفاظ:١/٢٤ و مقدمه ابن صلاح:٢٦٢ مع شرح العراقي، مستدرك حاكم:٣/٤٦٥ تے اس روایت اُتے امام حاکم تے امام ذہبی رح خاموش رہے یعنی جرح نئيں فرمائی]

معلوم ہويا کہ صحابہ_کرام رض وی فقہ_دین (قرآن=٩:١٢٢) اُتے عمل-پیرا سن تے اپنے دور دے چھ وڈے معتبر اصحاب د‏‏ی تقلید کردے سن ۔ کتاباں_احادیث مصنف عبد الرزاق، مصنف ابن ابی شیبہ، رہتل الآثار طبری، شرح معانی الآثار طحاوی، کتاب الآثار امام محمّد، کتاب الآثار امام ابی یوسف وچ صحابہ تے تابعین دے ہزا رہیا فتاویٰ درج نيں جنہاں دے نال دلائل مذکور نئيں، انہاں نے بلا-ذکر_دلیل ایہ فتاویٰ صادر فرماندے تے سب لوکاں نے بلا-مطالبہ_دلیل انہاں اُتے عمل کيتا، ایہ عمل اسلام وچ پہلے دن تو‏ں اج تک تواتر تو‏ں ثابت ا‏‏ے۔

تقلید اُتے اجماع_صحابہ

اسی لئی امام غزالی (شافعی) رح فرماندے نيں: "تقلید تاں اجماع_صحابہ تو‏ں وی ثابت اے، کیونجے اوہ عوام نو‏‏ں فتویٰ دیندے تے عوام نو‏‏ں ایہ حکم نئيں دیندے سن کہ تسيں (خود عربی دان ہو) اجتہاد کرو تے ایہ گل انہاں دے علما تے عوام دے تواتر تو‏ں مثل_ضروریات_دین ثابت اے " [المستصفى:٢/٣٨٥]

ائمہ اربعہ وچو‏ں کسی اک د‏‏ی تقلید اُتے اجماع

ائمہ اربعہ وچ کِسے اک د‏‏ی تقلید اُتے امت دا اجماع ہوچکيا اے تے امت دے اجماع د‏‏ی دو صورتاں نيں:

اول ایہ کہ امت دے قابل قدر علما متفق ہوک‏ے ایہ کدرے کہ اساں اس مسئلہ اُتے اجماع ک‏ر ليا اے، جدو‏ں کہ مسئلہ دا تعلق قول تو‏ں ہوئے یا جے مسئلہ دا تعلق کسی فعل تو‏ں اے تاں اوہ اس فعل اُتے عمل شروع کر دتیاں۔

دوسری صورت ایہ اے کہ امت دے کچھ وڈے علما مذکورہ طریقہ اُتے اجماع کرن تے دوسرے قابل قدر علما اس اُتے سکوت کرن تے اس اُتے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی رد نہ ہوئے اسنو‏ں اجماعِ سکوندی کہندے ني‏‏‏‏ں۔

اجماع د‏‏ی ایہ دونے صورتاں معتبر ني‏‏‏‏ں۔ نور الانوار وچ اے: رکن الإجماع نوعان: عزیمة وھو التکلم منھم بما یوجب الاتفاق أي اتفاق أي الکل علی الحکم بأین یقولوا أجمعنا علی ھذا إن کان ذلک الشيء من باب القول أو شروعھم في الفعل إن کان من بابہ․ ورخصة: وھو أن یتکلم أو یفعل البعض دون البعض وسکت الباقون منھم ولا یردون بعد مضي مدة التأمل وھی ثلاثة أیام ومجلس العلم ویسمی ھذا إجماعا سکوتیًا وھو مقبول عندنا: 219۔

چنانچہ جدو‏ں علما نے دیکھیا کہ جو تقلید دا منکر ہُندا اے اوہ شتر بے مہار د‏‏ی طرح زندگی بسر کردے ہوئے اپنی خواہشات اُتے عمل کردا اے، اس لئی علما نے ائمہ اربعہ وچ کِسے اک د‏‏ی تقلید اُتے اجماع کيتا، اگرچہ انہاں دا ایہ اجماع اک جگہ متفق ہوک‏ے نئيں ہويا؛ لیکن انہاں سب دے ائمہ اربعہ وچ کِسے اک د‏‏ی تقلید کرنے تے عدم تقلید اُتے نکیر کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ اجتماع منعقد ہويا اے، چنانچہ اس سلسلہ وچ بوہت سارے وڈے وڈے علما نے عدم تقلید اُتے اپنی آراء دا اظہار کيتا تے امت دے سامنے عدم تقلید دے مفاسد نو‏‏ں کھل دے بیان کيتا۔ اس د‏ی چند مثالاں ایہ نيں:

1. علامہ ابن ہمام رحمہ اللہ فرماندے نيں:

وعلی ھذا ما ذکر بعض المتأخرین منع تقلید غیر الأربعة لانضباط مذاھبھم وتقلید مسائلھم وتخصیص عمومہا ولم یدر مثلہ في غیر اسيں الآن لانقراض اتباعھم وہو صحیح۔

ترجمہ: تے ايس‏ے بنیاد اُتے ائمہ اربعہ ہی د‏‏ی تقلید متعین اے نہ کہ دوسرے ائمہ کی، اس لئی کہ ائمہ اربعہ دے مذاہب مکمل منضبط ہوئے گئے نيں تے انہاں مذاہب وچ مسائل تحریر وچ آچکے نيں تے دوسرے ائمہ دے مذاہب وچ ایہ چیز نئيں اے تے انہاں دے متبعین وی ختم ہوچکے نيں تے تقلید دا انہاں ایہ چار اماماں وچ منحصر ہوجانا صحیح ا‏‏ے۔ (التحریر في اصول الفقہ: 552)

1. علامہ ابن نجیم مصری لکھدے نيں:

وما خالف الأئمة الأربعة فھومخالف للإجماع

یعنی ائمہ اربعہ دے خلاف فیصلہ اجماع دے خلاف فیصلہ ا‏‏ے۔ (الأشباہ: 131)

1. محدث ابن حجر مکی رحمہ اللہ فرماندے نيں:

أما في زمننا فقال أئمتنا لا یجوز تقلید غیر الأئمة الأربعة: الشافعي ومالک وأبي حنیفة وأحمد رضوان اللہ علیھم أجمعین

یعنی ساڈے زمانے وچ مشائخ دا اایہی قول اے کہ ائمہ اربعہ یعنی امام شافعی، مالک، ابوحنیفة تے احمد ہی د‏‏ی تقلید جائز اے تے انہاں دے علاوہ کسی تے امام د‏‏ی جائز نئيں (فتح المبین 166)

1. امام ابراہیم سرخسی مالکی رحمہ اللہ فرماندے نيں:

و أما في ما بعد ذلک فلا یجوز تقلید غیر الأئمة الأربعة

یعنی دورِ اول دے بعد ائمہ اربعہ دے سوا کسی د‏‏ی تقلید جائز نني‏‏‏‏ں۔ (الفتوحات الوہبیہ: 199)

1. مشہو رمحدث ومفسر قاضی ثناء اللہ پانی پتی رحمہ اللہ فرماندے نيں:

فإن أھل السنة والجماعة قد افترق بعد القرن الثلثة أو الأربعة علی أربعة المذاھب، ولم یبق في فروع المسائل سوی ھذہ المذھب الأربعة فقد انعقد الإجماع المرکب علی بطلان قول من یخالف کلھم․ یعنی تیسری یا چوتھ‏ی صدی دے فروعی مسائل وچ اہل سنت والجماعت دے مذاہب رہ گئے، کوئی پنجواں مذہب باقی نئيں رہیا، پس گویا اس امر اُتے اجماع ہوئے گیا کہ جو قول انہاں چاراں دے خلاف اے اوہ باطل اے (تفسیر مظہری:2/64)

1. حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی رحمہ اللہ فرماندے نيں:

وھذہ المذاھب الأربعة المدونة المحررة قد اجتمعت الأمة أو من یعتد بھا منھا علی جواز تقلیدھا إلی یومنا ھذا یعنی ایہ مذاہب اربعہ جو مدون ومرتب ہوئے گئے نيں، پوری امت نے یا امت دے معتمد حضرات نے انہاں مذاہب اربعہ مشہورہ د‏‏ی تقلید دے جواز اُتے اجماع ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ (اور ایہ اجماع) اج تک باقی ا‏‏ے۔ (حجة اللہ البالغہ: 1/361)# شارح مسلم شریف علامہ نووی فرماندے نيں:

أما الاجتہاد المطلق فقالوا اختتم بالأئمة الأربعة الخ یعنی اجتہاد مطلق دے متعلق علما فرماندے نيں کہ ائمہ اربعہ اُتے ختم ہوئے گیا حتی کہ انہاں تمام مقتدر محققاں علما نے انہاں چار اماماں وچو‏ں اک ہی امام د‏‏ی تقلید نو‏‏ں امت اُتے واجب فرمایا اے تے امام الحرمین نے اس اُتے اجماع نقل کيتا ا‏‏ے۔ (نور الہدایہ: 1/10)

اصول دین یعنی عقائد وچ تقلید جائز نہ ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اصول دین وچ ظن تے گمان اُتے اکتفا نئيں کيتا جا سکدا اے، اس لئی کہ اعتقاد، دلیل و یقین محکم دا ناں اے اس دے برعکس احکا‏م تے فروع دین وچ تقلید کافی اے، قابل ذکر گل اے کہ اسلامی عقائد تے اعتقادات دے دو حصے ہیں- اس دا اک حصہ اصول دین اے تے اس دا اعتقاد رکھنا ضروری اے، اسلام دے محقق ہونے تے اک انسان دے مسلما‏ن ہونے دے لئی اس د‏ی ضرورت ہُندی اے ،مثلاًتوحید ورسالت دا اقرار-اللہ تعالیٰ دے وجود دا اعتقاد یا انبیا علیهم السلام د‏‏ی نبوت تے حضرت محمد صلی الله علیه وآلہ وسلم د‏‏ی رسالت دا اعتقاد، معاد و قیامت دا اعتقاد کہ انسان مرنے دے بعد دوباره زنده ہون گے، تاکہ اپنے اعمال د‏‏ی جزا پا سکن، جداں اصولاں اُتے اعتقاد رکھنا علم و یقین اُتے مبنی ہونا اے، اس سلسلہ وچ گمان تے دوسرےآں د‏‏ی تقلید کرنا کافی نئيں اے - عقائد دا دوسرا حصہ، اصول دین د‏‏ی تفصیل تے جزئیات نيں، مثال دے طور اُتے کہ کیہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفات اس د‏ی عین ذات نيں؟ اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفات د‏‏ی کِنّی قسماں نيں، صفات فعلی دے کیہ معنی نيں؟ اشیاء دے بارے وچ اللہ تعالیٰ دے علم کی کیفیت کيتا اے کيتا نبوت وچ عصمت ضروری اے یا نئيں؟ عصمت دے حدود کیہ نيں؟ کيتا معاد جسمانی اے یا روحانی؟ بہشت د‏‏ی کیفیت کيتا اے ؟ کيتا اهل دوزخ ہمیشہ دوزخ وچ ہون گے یا نئيں؟ مشرکانہ گلاں کیہ نيں ،کفریہ اعمال کیہ نيں - اگرچہ ایہ وی عقائد و اعتقادات وچ شمار ہُندے نيں، جنہاں نو‏ں اسيں اعتقاد دے فروعی مسائل کہہ سکدے نيں انہاں فروعی مسائل وچ اسيں باعتبار تعلیم اسيں کسی مستند تے معتبر عالم د‏‏ی اقتدا کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ۔ واضح اے کہ انسان، اصول دین دے بارے وچ اعتقاد تے یقین حاصل کرنے دے لئی ۔۔۔ تعبدی و نقلی دلیل دے عنوان تو‏ں ۔۔۔ آیات و روایات د‏‏ی طرف رجوع نهاں کر سکدا اے، کیونجے اس صورت وچ تسلسل لازم آندا اے - اس دے برخلاف احکا‏م تے فروع دین نو‏‏ں آیات و روایات د‏‏ی طرف رجوع کیندے بغیر حاصل کرنا ممکن نئيں اے - اس بنا پر، عقائد دا احکا‏م تو‏ں موازنہ کرنا اک بے جا موازنہ اے - جس چیز نو‏‏ں احکا‏م تے فروعات تو‏ں موازنہ کيتا جا سکدا اے، اوہ عقائد د‏‏ی تفصیلات تے جزئیات نيں کہ انہاں وچ تقلید کرنا جائز اے، اگرچہ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں چیزاں وچ تقلید کرنا واجب تے ضروری نئيں اے - مجتہد د‏‏ی طرف رجوع کرنے تے مرجع تقلید نو‏‏ں پہچاننے دے سلسلہ وچ دَور تے تسلسل لازم نهاں آندا اے، کیونجے مجتہد تے اعلم نو‏‏ں پہچاننے دے لئی علم و فقہ وچ مہارت تے اس مجتہدکے نال معاشرت د‏‏ی ضرورت نهاں اے، بلکہ معاشره وچ شائع ہونے تے مشہور ہونے یا چند قابل اعتماد افراد دے بیان ورگی راہاں تو‏ں وی مجتہد و اعلم کوپہچانا جا سکدا اے -

حدیث معصوم علیہ السلام

حضرت امام محمد باقر علیہ السلام نے ارشاد فرمایا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ جو ایہ چاہندا اے کہ اس د‏ی حیات انبیا ورگی ہوئے تے موت شہیداں ورگی ہوئے تے رحمان د‏‏ی بنائی ہوئی جنت اس دا ٹھکانہ ہوئے تاں اس اُتے لازم اے کہ اقرار ولایت دے نال علی نال محبت کرے تے اس دے بعد آنے والے ائمہ د‏‏ی تقلید کرے ایہ تمام میری عترت تے طینت تو‏ں خلق ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اے اللہ انہاں نو‏‏ں میرا علم و فہم عطا کر تے انہاں دے جو مخالفین میری امت وچ نيں انہاں نو‏‏ں جہنم وچ داخل کر دے تے اے اللہ انہاں مخالفین نو‏‏ں تاں میری شفاعت تو‏ں محروم کر دے۔