خلافت راشدہ دے والیاں دی لسٹ
| خلافت راشدہ دے والیاں دی لسٹ | |
|---|---|
| حصہ | ویکیمیڈیا کا مضمون بشکل فہرست |
| انتظامی تقسیم | |
ترمیم  | |
.svg)
خلافت راشدہ متعدد ولایتاں (والی دے زیر ولایت علاقہ) اُتے بنا کسی خاص سرحد دے منقسم سی، چنانچہ ایہ ولایتاں حکومت کیتی توسیع دے مطابق وقتاً فوقتاً بدلدی رہدیاں سن۔ ولایتاں دے تعلق توں خلفائے راشدین دی پالیسیاں تے طریقہ کار باہم مختلف رہے نيں، انہاں وچوں ہر اک حکومت دے زیر تسلط علاقےآں وچ والیاں تے عاملاں دے انتخاب وچ اپنا وکھ معیار رکھدا سی۔ چنانچہ خلیفہ راشد دوم عمر بن خطاب ہمیشہ صحابہ نوں ولایت وچ مقدم رکھدے سن، جدوں کہ عثمان بن عفان اس اُتے زیادہ توجہ نئيں دیندے سن، بلکہ اوہ طاقت و امانت دیکھ کے والی بنا دیندے سن، ايسے طرح علی بن ابی طالب وی طاقت و قوت تے اثر رسوخ نوں ترجیح دیندے سن، جدوں انہاں دے والیاں توں غیر مناسب افعال سرزد ہُندے یا شکایات آندی تاں انھاں سزا وی دیندے سن ۔[۱] انہاں سب دے باوجود تمام خلفائے راشدین، صحابہ نوں والی بنانے اُتے توجہ دیندے سن ايسے وجہ توں خلافت راشدہ دے اکثر والی صحابہ سن یا انہاں دی اولادتیاں سن۔ والی دی کوئی متعین مدت نئيں ہُندی سی بلکہ خلیفہ دی صوابدید، اس دی رضامندی تے والی دی بحسن وخوبی ذمہ داری ادا کرنے اُتے موقوف ہويا کردا سی۔ والی کہ اہم ذمہ داریاں وچوں: سرحداں نوں مستحکم کرنا، فوجیاں دی تربیت کرنا، دشمناں دی خبرون دی چھان بین کرنا، شہراں وچ کارکنان تے عمال متعین کرنا تے ولایت (والی دا علاقہ) دی تعمیر و ترقی کرنا (مثلاً: چشمے، نہر، ہموار راستے، سڑک، پل، بازار تے مسیتاں بنوانا، شہراں دی منصوبہ بندی کرنا وغیرہ) شامل نيں۔[۲] اُتے والیاں تے عاملاں دے اختیارات تے انہاں دے کم خلافت دی توسیع دے نال بڑھدے رہے، یہانتک کہ عثمان بن عفان دے عہدِ خلافت وچ انہاں دے پاس مکمل فوجی اختیارات ہوئے گئے، اوہ وی فتوحات حاصل کرنے لگے تے قلعے بنانے لگے، لیکن اختیارات مالی نئيں سن، مالی اختیار خراج وصول کرنے والے عاملاں تے صدقات و زکوٰۃ جمع کرنے والےآں دے ہتھوں وچ ہی رہیا۔[۳]
خلیفہ اول ابوبکر صدیق دے اقتدار سنبھالنے تے خلیفہ بننے دے بعد پیغمبر اسلام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ذریعہ متعین کردہ بوہت سارے والیاں نے دوسرے خلیفہ دے لئی کم کرنے توں انکار کر دتا تے اپنے عہدہ توں دستبردار ہوئے گئے، ابوبکر صدیق نے نويں والیاں نوں مقرر کيتا۔[۴] خلیفہ دوم عمر بن خطاب نے اپنے وسیع خلافت وچ ، خلافت راشدہ نوں مختلف ولایتاں وچ تقسیم کر دتا تے ہر ولایت وچ اوتھے دے معاملات سنبھالنے دے لئی اک مختص والی مقرر کر دتا، اوہ انہاں والیاں دی پوری باریک بینی توں نگرانی تے محاسبہ کردے سن، اس لئی کہ اوہ پوری سادگی تے انصاف پروری دے نال نال والیاں توں متعلق نہایت سخت سن، حج دے موسم اپنے تمام والیاں نوں طلب کرکے جمع کردے سن تے کارگزاری لیندے سن،[۳] ڈاک دے ذمہ داراں توں کہہ رکھیا سی کہ اوہ مخلتف ولایتاں دے لوکاں توں اوتھے دے والی توں متعلق شکایات نوں والی دی مداخلت شکایت توں متعلق اسنوں دسے بغیر خلیفہ تک پہنچایا جائے۔[۵]
ابوبکر صدیق دے والیاں دی لسٹ
سودھو| ولایت دا نام | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف |
|---|---|---|---|
| مکہ | عتاب بن اسید | 13ھ | فتح مکہ دے موقع اُتے اسلام قبول کيتا، پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غزوہ حنین جاندے وقت انھاں مکہ دا عامل بنایا سی۔ کہیا جاندا اے کہ: غزوہ طائف توں واپسی دے بعد بنایا سی، انھاں نے ہی فتح مکہ دے سال لوکاں نوں حج کرایا سی، ابوبکر صدیق نے انھاں انہاں دے عہدہ اُتے تا وفات باقی رکھیا، وفات سنہ 13ھ وچ ہوئی جس سال ابوبکر صدیق دی وفات ہوئی۔[۶] |
| طائف | عثمان بن ابی العاص | 51ھ | صحابی نيں، بنو ثقیف دے نال محمد دی خدمت وچ حاضر ہوئے سن، پیغمبر اسلام نے انھاں طائف دا عامل بنایا سی، نبی دی وفات تے ابوبکر صدیق دی وفات تک تے عمر بن خطاب دے عہد وچ دو سال تک اوتھے عامل رہے، عمر فاروق نے انھاں اوتھے توں معزول کر کے سنہ 15ھ وچ عمان تے بحرین دا والی بنا دتا سی، چنانچہ ایہ عمان چلے گئے تے اپنے بھائی حکم بن ابی العاص ثقفی نوں بحرین بھیج دتا۔ سنہ 51ھ وچ معاویہ دے عہد وچ بصرہ وچ وفات ہوئی.[۷] |
| بحرین | علاء حضرمی | 21ھ | مہاجرین دے سرداراں وچوں نيں، نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں بحرین دا عامل بنایا سی، فیر اوتھے ابوبکر و عمر دے عہد تک والی رہے۔ کہیا جاندا اے کہ: عمر فاروق نے انھاں بصرہ دا حاکم بنا کے بھیجیا سی لیکن پہنچنے توں پہلے وفات ہوئے گئی۔ سنہ وفات 21ھ اے .[۸] |
| عُمان | حذیفہ بن محصن بارقی | ؟ | صحابی نيں انھاں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عُمان دا والی بنا کے بھیجیا سی۔[۹][۱۰] اسلامی فتوحات وچ شریک رہے، جنگ قادسیہ تے ایران دی فتوحات وچ وی شریک رہے نيں۔[۱۱] ابوبکر صدیق نے انھاں فتنۂ ارتداد دیاں جنگاں دا امیر بنایا سی.[۱۲][۱۳] ایہ اس مہم دی قیادت کر رہے کر سن جس نوں ابوبکر صدیق نے دبا فجیرہ دے مرتداں توں مقابلہ دے لئی روانہ کيتا سی.[۱۴] ابوبکر نے انھاں سلطنت عمان دا والی بنایا سی.[۱۵][۱۶] ابوبکر دی وفات دے بعد عمر بن خطاب نے یمامہ دا والی بنا دتا سی.[۱۷][۱۸] |
| یمامہ | سمرہ بن عمرو عنبری | ؟ | خالد بن ولید نے انھاں یمامہ نوں فتح کرنے دے بعد ابوبکر صدیق دے حکم توں اوتھے دا والی بنا دتا سی.[۱۹] |
| یمن (صنعاء) | مہاجر ابن ابی امیہ | ؟ | نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں صدقات وصولنے دا عامل بنایا سی، نبی دی وفات تک بیماری دی وجہ توں مدینہ وچ ہی رہے، بعد وچ "زياد بن لبيد" نوں خط لکھیا (زیاد یمن وچ رسول اللہ دے عامل سن )، جدوں بیماری توں نجات ملی تاں فتنہ ارتداد دا زمانہ سی، ابوبکر صدیق نے فتنۂ ارتداد دیاں جنگاں وچ یمن وچ اسود عنسی توں مقابلہ دے لئی انہاں دے ہتھ وچ جھنڈا دتا سی، جنگ وچ کامیاب ہونے دے بعد ابوبکر صدیق نے انھاں یمن تے محافظہ حضرموت دی ولایت دا اختیار دتا، انھاں نے یمن نوں اختیار کيتا.[۲۰][۲۱] |
| نجران | جریر بن عبد اللہ بجلی | 51ھ | اکابر صحابہ وچوں نيں، یمن توں اسلام قبول کر کے مدینہ آئے، نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال غزوات وچ وی شرکت کيتی، نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نجران دا عامل بنا دتا سی، ابوبکر کے عہد تک اوتھے عامل رہے، فیر عراق دی فتح وچ شرکت کيتی تے کوفہ وچ سکونت پزیر ہوئے گئے، علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابو سفیان دے درمیان جنگاں وچ علیحدگی اختیار کر لئی سی، سنہ 51ھ وچ وفات پائی.[۲۲] |
عمر بن خطاب دے والیاں دی لسٹ
سودھو| مدت ولایت | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف | ||
|---|---|---|---|---|---|
| مکہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| عمر بن خطاب دی خلافت دا اوائل۔ | محرز بن حارثہ | 36ھ | صحابی نيں، عمر بن خطاب نے اپنی خلافت دے اوائل وچ مکہ دا والی بنایا سی، فیر معزول کر دتا سی۔ جنگ جمل وچ شہید ہوئے سن .[۲۳] مدت ولایت دے حالات مذکور نئيں نيں.[۲۴] | ||
| محرز بن حارثہ دی معزولی دے بعد | قنفذ بن عمیر تمیمی | ؟ | صحابی نيں، عمر بن خطاب نے مکہ دا والی مقرر کيتا سی فیر معزول کر دتا سی، مدت ولایت مذکور نئيں اے .[۲۵] | ||
| قنفذ بن عمیر دی معزولی دے بعد۔ | نافع بن عبد الحارث خزاعی | ؟ | عمر بن خطاب نے مکہ دا والی بنایا سی، قریش دے سرداراں دے ہُندے ہوئے انھاں والی بننا چنگا نئيں لگا، چنانچہ انھاں معزول کر کے خالد بن العاص نوں والی بنا دتا. بزرگ صحابہ وچ شمار ہُندا سی. کہیا جاندا اے کہ: نافع نے فتح مکہ دے موقع اُتے اسلام قبول کيتا، مکہ ہی وچ رہندے سن .[۲۶] بعض روایات توں معلوم ہُندا اے کہ عمر فاروق نے انھاں خلافت دے اخیر وچ فیر مکہ دا والی بنا دتا سی.[۲۷] | ||
| نافع بن عبد الحارث دی معزولی دے بعد۔ | خالد بن العاص | وفات در معاویہ بن ابو سفیان | فتح مکہ دے موقع اُتے اسلام قبول کيتا، مکہ وچ ہی رہندے سن، عمر بن خطاب نے نافع نوں معزول کرنے دے بعد انھاں اوتھے دا والی بن دتا سی، ايسے طرح عثمان بن عفان دے عہد وچ وی عامل رہے.[۲۸] | ||
| طائف Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 13ھ – 15ھ | عثمان بن ابی العاص | 51ھ | عمر بن خطاب دے زمانے وچ دو سال تک طائف دے والی رہے، فیر جہاد وچ شریک ہونے دی اجازت منگی تے قبول ہوئی.[۲۹] | ||
| 15ھ – 23ھ | سفیان بن عبداللہ | ؟ | صحابی نيں، بنو ثقیف دے نال پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے سن، عمر بن خطاب نے عثمان بن ابی العاص دی جگہ انھاں طائف دا والی بنایا دتا سی، تے عثمان نوں بحرین بھیج دتا سی.[۳۰] | ||
| سرزمین بحرین Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 13ھ – 14ھ | علاء الحضرمی | 21ھ | راجح قول دے مطابق سنہ14ھ تک بحرین دے والی رہے، فیر انھاں بصرہ دی امارت دے لئی بھیجیا لیکن اوتھے پہنچنے توں پہلے 21ھ وچ وفات پا گئے، کہیا جاندا اے کہ انھاں نے بلاد فارس وچ بحری راستے توں حملہ کيتا سی جو عمر فاروق نوں پسند نئيں سی اس لئی انھاں اوتھے توں معزول کر دتا.[۳۱] | ||
| 15ھ وچ ، فیر اخیر وچ ابو ہریرہ دے بعد دوبارہ والی بنائے گئے. | عثمان بن ابی العاص | 51ھ | انھاں سنہ 15ھ وچ عمان تے بحرین دا والی بنایا سی، عثمان عمان چلے گئے تے اپنے بھائی حکم بن ابی العاص ثقفی نوں بحرین بھیج دتا، فیر بصرہ وچ فوجیاں دی قیادت دی ضرورت پئی تاں ولایت نوں چھڈ دتا۔ اخیر وچ ابو ہریرہ دے بعد فیر والی بنائے گئے، تے عمر فاروق دی وفات تک والی رہے.[۳۲] | ||
| عثمان بن ابی العاص دے بصرہ جانے دے بعد، مدت ولایت بہت مختصر رہی.[۳۳] | عیاش بن ابی ثور | ؟ | صحابی نيں، عمر بن خطاب نے قدامہ بن مظعون توں پہلے بحرین دا والی دا والی بنایا سی.[۳۴] | ||
| عیاش بن ابی ثور دے بعد سنہ20ھ تک۔ | قدامہ بن مظعون | 36ھ | صحابی نيں، دونے ہجرتاں وچ شرکت کيتی اے، غزوہ بدر تے غزوہ احد وچ وی شریک سن، عمر فاروق نے بحرین دا والی بنایا سی، شراب پینے دی شکایت کیتی وجہ توں معزول کر کے انہاں اُتے حد لگائی سی۔ کہیا جاندا اے کہ اک برتن وچ کوئی نا معلوم چیز سی جس نوں پی لیا سی۔[۳۵] | ||
| سنہ 20ھ | ابو ہریرہ | 36ھ | قدامہ دے بعد عمر فاروق نے انھاں بحرین دا والی بنایا سی، فیر انہاں دے مالی حساب وکتاب دی تحقیق دے لئی طلب کيتا،ابو ہریرہ دس ہزار درہم لےکے مدینہ پہنچے، انھاں نے اپنی صفائی دتی تے حق بجانب رہے، عمر فاروق نے انھاں دوبارہ والی بنانا چاہیا لیکن انھاں نے انکار کر دتا.[۳۶] | ||
| مصر Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 21ھ – 23ھ | عمرو ابن عاص | 43ھ | صحابی نيں، سنہ 8ھ وچ اسلام قبول کيتا سی، قریش دے بہادر گھڑسواراں وچ شمار ہُندا سی۔ سریہ عمرو بن عاص (ذات السلاسل) وچ قائد سن، ايسے طرح کچھ عرصے دے لئی عمان دے والی وی رہے، قنسرين، حلب، منبج تے انطاکیہ دے فاتح رہے نيں، فلسطین دے وی والی رہے نيں.[۳۷] اسلامی فتح مصر وچ شریک رہے تے فتح دے بعد اوتھے دے والی مقرر ہوئے گئے۔[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳] | ||
| یمن (صنعاء) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ | یعلی بن امیہ[۴۴] | 38ھ | فتح مکہ دے موقع اُتے اسلام قبول کيتا،غزوہ حنین، غزوہ طائف تے غزوہ تبوک وچ حاضر رہے. ابو بکر صدیق نے فتنہ ارتداد دے وقت حُلوان دا عامل بنایا سی، فیر عمر فاروق دے زمانے وچ یمن دے والی رہے، جنگ جمل وچ عائشہ بنت ابی بکر دے لشکر وچ سن، بعد وچ علی بن ابی طالب دے اصحاب وچ ہوئے گئے تے انہاں دی نال جنگ صفین وچ شریک ہوئے تے ايسے وچ شہادت پائی.[۴۵] | ||
| یمن (الجند) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ | عبد اللہ بن ابی ربیعہ[۴۴] | 38ھ | عمر بن خطاب نے انھاں یمن (الجند) دا والی بنایا سی، تے عمر فاروق دی وفات تک اوتھے دے والی رہے.[۴۶] | ||
شام دے والیاں دی لسٹ
سودھو| مدت ولایت | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف | ||
|---|---|---|---|---|---|
| شام (علاقہ) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 13ھ – 18ھ | ابو عبیدہ بن جراح | 18ھ | عمر بن خطاب نے انھاں خالد بن ولید دے بعد شام دا والی بنایا سی ، انہاں دی وفات طاعون عمواس دی وبا پھُٹنے توں 18ھ وچ ہوئی.[۴۷] | ||
| 18ھ | یزید بن ابو سفیان | 18ھ | ابو عبیدہ بن جراح دی وفات دے بعد عمر بن خطاب انھاں شام دا والی بنایا، قیصریہ نوں فتح کرنے اُتے مامور سن، مدت ولایت بہت مختصر رہی 18ھ وچ وفات پا گئے.[۴۸] | ||
| 18ھ – 23ھ | معاویہ بن ابو سفیان | 60ھ | عمر بن خطاب نے انھاں انہاں دے بھائی یزید بن ابو سفیان دی جگہ والی بنایا، انہاں دے حق وچ اک خط وی لکھیا جداں دی والیاں دی تقرری وچ کیہ کردے سن، تے عمر فاروق دی وفات تک شام دے والی رہے.[۴۹] | ||
| حمص تے جزیرہ فرات Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 18ھ – 20ھ | عیاض بن غنم | 20ھ | جدوں ابو عبیدہ بن جراح دی وفات دا نیڑے آیا تاں انھاں نے عیاض نوں حمص دا والی بنانا چاہیا، عمر بن خطاب نے منظور کر ليا، تے جزیرہ فرات نوں فتح کرنے دا حکم دتا، چنانچہ انھاں نے سنہ 18ھ وچ فتح کيتا، تے حمص تے فرات و قنسرین دے والی بنا دتا گیا، وفات 20ھ وچ ہوئی اس وقت انہاں دی عمر 60 سال تھی.[۵۰] | ||
| 20ھ | سعید بن عامر | 20ھ | عمر بن خطاب نے انھاں عیاض بن غنم دی وفات دے بعد 20ھ وچ حمص دا والی بنایا سی، چند ماہ دی والی رہے تے ايسے سال انہاں دی وفات ہوئے گئی.[۵۱] | ||
| 20ھ - ؟ | عمیر بن سعد | ؟ | صحابی نيں، غزوہ بدر، غزوہ احد تے غزوہ تبوک وچ شریک رہے نيں، ايسے طرح شام دی اسلامی فتح وچ وی شریک سن، عمر بن خطاب نے انھاں حمص تے دوسرے علاقےآں دا والی بنایا سی، زمانہ وفات وچ اختلاف اے، اک قول: عہد عمر وچ ، تے اک قول: عہد معاویہ وچ ، دا اے .[۵۲] | ||
| اردن Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 13ھ – 17ھ | شرحبیل بن حسنہ | 18ھ | صحابی نيں، سلطنت ایتھوپیا دے مہاجرین وچوں سن، عمر فاروق نے انھاں شام اک اک خطہ دا والی بناندا سی، چنانچہ شرحبیل بن حسنہ نے اردن دے پورے علاقہ نوں سوائے طبریہ دے فتح کيتا؛ اوتھے دے لوکاں نے صلح کر لئی سی، ایہ ابو عبیدہ بن جراح دے حکم توں سی. بعد وچ عمر فاروق نے انھاں اردن دی ولایت توں معزول کر دتا سی، وفات 18ھ وچ طاعون عمواس وچ ہوئی.[۵۳] | ||
| 17ھ – 23ھ | معاویہ بن ابو سفیان | 60ھ | شرحبیل بن حسنہ دے بعد معاویہ اردن دے والی بنے، مستقل اوہ والی رہے ایتھے تک کہ شام دے عام والی بن گئے.[۵۴] | ||
عراق و فارس دے والیاں دی لسٹ
سودھو| مدت ولایت | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف | ||
|---|---|---|---|---|---|
| عراق Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 13ھ | ابو عبید بن مسعود ثقفی | 13ھ | عمر بن خطاب نے انھاں مثنی ابن حارثہ دے بعد عراق دا والی بنایا سی، انہاں دی مدت ولایت بہت مختصر رہی، تے معرکہ جسر وچ شہید ہوئے گئے.[۵۵] | ||
| ؟ - ؟ | سعد بن ابی وقاص | 55ھ | سعد بن ابی وقاص عراق وچ اسلامی فوج دے قائد سن، جنگ قادسیہ وچ فتح پائی تے مدائن نوں فتح کيتا، ولایتاں نوں منظم و مرتب کرنا شروع کيتا، چنانچہ بصرہ] تے کوفہ دی ولایتاں وجود وچ آئیاں.[۵۵] | ||
| بصرہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | شریح بن عامر | ؟ | صحابی نيں، خالد بن ولید نے انھاں شام جاندے وقت بصرہ وچ جزیہ وصولنے دا ذمہ دار بنایا سی، تے عمر بن خطاب نے بصرہ دے آس پاس دے علاقےآں دا والی بنا دتا سی، اہواز دے اک معرکہ وچ وفات پائی.[۵۶] | ||
| 14ھ – 17ھ | عتبہ بن غزوان | 17ھ | عمر فاروق نے انھاں 14ھ وچ بصرہ دا والی بنایا سی، وفات سنہ 17ھ وچ ہوئی.[۵۵] | ||
| 17ھ | مغیرہ ابن شعبہ | 50ھ | عتبہ بن غزوان دی وفات دے بعد انھاں بصرہ دا والی بنایا سی، فیر سنہ 17ھ وچ زنا دی تہمت دی نسبت کیوجہ توں معزول کر دتا۔ تحقیق دے بعد مغیرہ بے گناہ ثابت ہوئے تے عمر فاروق نے گواہاں اُتے حد جاری کی، اس دے بعد عمر فاروق نے ہور خطےآں دا وی والی بنایا سی.[۵۵] | ||
| 17ھ – 23ھ | ابو موسیٰ اشعری | 42ھ | بصرہ دے سب توں مشہور والی، انھاں نے ہی شہر دی تعمیر وترتیب دا منصوبہ بنایا تے اوتھے مٹی دا اک "دار الامارت" وی بنایا سی۔،[۵۷] انہاں دے زمانے وچ بلاد فارس دے علاقے تے اہواز فتح ہويا سی.[۵۵] | ||
| کوفہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 17ھ – 20ھ | سعد بن ابی وقاص | 55ھ | سعد بن ابی وقاص کوفہ دے پہلے والی سن، انھاں نے ہی عمر فاروق دے حکم توں 17ھ وچ اس دی بنیاد رکھی، بعد وچ بعض لوکاں دی شکایت کیتی وجہ توں انھاں معزول کر دتا.[۵۵] | ||
| اک سال نو مہینے | عمار بن یاسر | 37ھ | عمر بن خطاب نے عمار بن یاسر نوں کوفہ دا امیر بنایا سی، انہاں دے نال عبد اللہ بن مسعود نوں وی بیت المال دے وزیر دے طور اُتے بھیجیا، بعد وچ اہل کوفہ دی شکایت کیتی وجہ توں معزول کر دتا سی.[۵۵] | ||
| ؟ - 23ھ | مغیرہ ابن شعبہ | 50ھ | عمار بن یاسر دے بعد مغیرہ ابن شعبہ کوفہ دے والی بنے، تے عمر فاروق دی وفات تک اوتھے دے والی رہے.[۵۵] | ||
| موصل Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 16ھ – 17ھ[۵۸] | ربعی بن افکل | سعد بن ابی وقاص نے موصل دی جنگ وچ والی بنایا سی. عراق دی کئی فتوحات وچ شریک رہے.[۵۹] | |||
| 17ھ – 20ھ[۵۸] | عبد اللہ بن معتم عبسی | انھاں نے ہیموصل تے تکریت نوں فتح کيتا سی، انہاں دے نال عرفجہ بن ہرثمہ تے ربعی بن افکل وی سن، چنانچہ تکریت کو۔فتح کيتا تے ربعی بن افکل نوں "نِينَوى" و "المَوْصِل" بھیجیا انھاں نے دوناں نوں فتح کيتا.[۶۰] | |||
| 20ھ – 22ھ[۵۸] | عتبہ بن فرقد سلمی | ایہ وی موصل دے والی رہے ہین، اوتھے انھاں نے اک مسجد تے گھر بنایا سی۔آذربائیجان دی فتح وچ وی شریک سن .[۶۱] | |||
| 22ھ – 23ھ[۵۸] | عرفجہ بن ہرثمہ بارقی | 34ھ | عمر فاروق دی وفات دے بعد اپنی وفات 34ھ تک والی رہے. | ||
| مدائن Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | سلمان فارسی | 36ھ | سلمان فارسی کسی طرح دے عہدے و ولایت نوں قبول نئيں کردے سن لیکن عمر بن خطاب دے اصرار دے بعد قبول کيتا سی، بعد وچ خط دے ذریعہ معذرت چاہی عمر فاروق نے قبول کر ليا.[۵۵] | ||
| ؟ - 23ھ | حذیفہ بن یمان | 36ھ | عمر بن خطاب نے اہل مدائن نوں حذیفہ بن یمان دی سمع و طاعت دا حکم دتا سی، مدائن وچ اک طویل عرصے تک والی رہے.[۵۵] | ||
| آذربائیجان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | حذیفہ بن یمان | 36ھ | حذیفہ بن یمان آذربائیجان دے پہلے والی سن، بعد وچ انھاں سلمان فارسی دے استعفی دے بعد مدائن بھیج دتا سی.[۵۵] | ||
| ؟ - 23ھ | عتبہ بن فرقد سلمی | ؟ | حذیفہ بن یمان دے بعد آذربائیجان دے والی بنے تے عمر فاروق دی وفات تک والی رہے.[۵۵] | ||
عثمان بن عفان دے والیاں دی لسٹ
سودھو| مدت ولایت | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف | ||
|---|---|---|---|---|---|
| مکہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | علی بن عدی بن ربیعہ | ؟ | پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ پیدا ہوئے، انہاں دے والدین مسلمان سن، صحابیت ثابت نئيں اے، جنگ جمل مءں عائشہ بنت ابی بکر دے لشکر وچ سن تے ايسے وچ شہید ہوئے۔.[۶۲] | ||
| ؟ - ؟ | عبد اللہ بن عمرو حضرمی | ؟ | بنو امیہ دے حلیف تے علاء الحضرمی دے چچا زاد بھائی نيں، پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ پیدا ہوئے سن .[۶۳] | ||
| ؟ - ؟ | خالد بن العاص | وفات در عہد معاویہ بن ابو سفیان | عثمان بن عفان دے زمانہ خلافت دے آخری مہینےآں وچ دوبارہ والی بنائے گئے سن .[۶۴] | ||
| بحرین تے یمامہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 27ھ | عثمان بن ابی العاص | 51ھ | عثمان بن ابی العاص، عمر بن خطاب دی وفات دے بعد وی بحرین دے والی رہے، عثمان بن عفان نے انھاں عہدے اُتے برقرار رکھیا، بعض روایات توں معلوم ہُندا کہ تقریبا 3 سال تک والی رہے؛ یعنی سنہ 27ھ تک.[۶۵] | ||
| ؟ - ؟ | مروان بن حکم | 65ھ | مروان بن حکم، عثمان بن عفان دی جانب توں بحرین دا عامل سی.[۶۶] وكان كاتب ابن عمه عثمان، وإليه الخاتم.[۶۷] | ||
| ؟ - ؟ | عبد اللہ بن سوار عبدی | 47ھ | عثمان غنی نے انھاں وی بحرین دا عامل بنایا سی، عثمان غنی دی وفات تک بحرین دے والی رہے.[۶۶] | ||
| یمن(صنعاء) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 35ھ | یعلی بن امیہ | 38ھ | یعلی عمر بن خطاب دے زمانے توں عثمان بن عفان دی وفات تک صنعاء دے والی رپے۔[۶۶] | ||
| یمن(الجند) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 35ھ | عبد اللہ بن ابی ربیعہ | 38ھ | یمن دے (مدينة الجند) دے والی سن، عثمان بن عفان دی وفات تک لمبے عرصے تک والی رہے.[۶۶] | ||
| شام (علاقہ) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 35ھ | معاویہ بن ابو سفیان | 60ھ | عثمان بن عفان جدوں خلیفہ بنے تاں معاویہ بن ابو سفیان شام دے اکثر حصےآں دے والی سن، عثمان غنی نے انھاں برقرار رکھیا تے بعض دوسرے حصے وی حوالے کے دتا۔ مثلاً: حمص تے فلسطین، اس طرح دو سال وچ پورا شام معاویہ دی ولایت وچ آ گیا تے اخیر تک باقی رہیا.[۶۸] | ||
| مصر Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 35ھ | عبد اللہ ابن سعد | 59ھ | فتح مکہ دے دن اسلام قبول کيتا، عمر بن خطاب دے زمانے صعید دے والی سن، فیر عثمان بن عفان نے انھاں پورے مصر دا والی بنا دتا، افریقا اُتے اسلامی محاذ وچ شریک سن، فیر جنگ مستول وچ وی شریک رہے.[۶۹] | ||
| بصرہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 29ھ | ابو موسیٰ اشعری | 42ھ | عمر بن خطاب نے انہاں دے تعلق توں وصیت کر رکھی سی کہ انہاں دے بعد دا خلیفہ انھاں چار سال تک برقرار رکھے گا، چنانچہ عثمان بن عفان دے عہد وچ اوہ بصرہ دے والی رہے تے اوتھے نہراں تے آبپاشی دے انتظامات کیتے، فیر 29ھ وچ معزول کر دتا تے انہاں دی جگہ عبد اللہ بن عامر بن کریز نوں والی بنا دتا.[۷۰] | ||
| 29ھ – 35ھ | عبد اللہ بن عامر بن کریز | 59ھ | قریشی صحابی نيں، خراسان دی فتح وچ شریک سن، ابو موسیٰ اشعری دے بعدبصرہ دے والی سن، معاویہ بن ابو سفیان دی بیٹی ہند نال شادی کيتی سی.[۷۱] | ||
| کوفہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 24ھ – 25ھ | سعد بن ابی وقاص | 55ھ | عثمان غنی نے مغیرہ ابن شعبہ دے کوفہ توں معزولی دے بعد، سعد بن ابی وقاص نوں انہاں دی وجہ والی بنایا سی۔[۷۲] | ||
| 25ھ – 30ھ | ولید بن عقبہ | ؟ | صغار صحابہ وچوں سن، عثمان غنی دے ماں شریک بھائی سن، فتح مکہ دے دن اسلام قبول کيتا، پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں بنو مصطلق دے صدقات دا عامل بنایا سی، عثمان غنی نے کوفہ دا والی مقرر کيتا، شام دے جہاد وچ شریک رہے، عثمان غنی دی وفات دے بعد خود معزول ہوئے گئے.[۷۳] | ||
| 30ھ – 35ھ | سعید بن العاص | 59ھ | صغار صحابہ وچوں سن، محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے وقت نو سال دے سن، عثمان غنی نے ولید بن عقبہ دے بعد انھاں کوفہ دا والی بنایا سی، چند ماہ کم پنج سال تک اوتھے دے والی رہے، فیر اوتھے دے لوکاں نے معزول کر کے کڈ دتا تے ابو موسیٰ اشعری نوں امیر بنانا چاہیا، لیکن انھاں نے منع کيتا تے عثمان غنی توں تجدید بیعت کرائی فیر والی بنے.[۷۴] | ||
| 35ھ | ابو موسیٰ اشعری | 42ھ | عثمان غنی نے ابو موسیٰ اشعری نوں کوفہ دا والی بنایا تے سعید بن العاص نوں اہل کوفہ دے اصرار اُتے معزول کر دتا، ابو موسیٰ نے اہل کوفہ نوں خوب سمجھایا تے خطبہ دتا: «لوکاں! اس طرح دی حرکتاں توں باز آ جاؤ أيها الناس، جماعت نوں لازم پکڑو، اطاعت کيتا کرو، جلد بازی توں پرہیز کرو تے صبر توں کم لیا کرو۔ لوکاں نے کہیا: آپ ساڈی امامت کیجیے! فرمایا: ہرگز نئيں پہلے عثمان بن عفان دی سمع و طاعت دا عہد کرو، تب لوکاں نے تجدید بیعت کيتی تے سمع و طاعت دا اقرار کيتا،» چنانچہ عثمان غنی دی وفات تک والی رہے.[۷۵] | ||
| موصل Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 23ھ – 34ھ[۵۸] | عرفجہ بن ہرثمہ بارقی | 34ھ | وفات سنہ 34ھ تک والی رہے. | ||
| آرمینیا Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | حبیب بن مسلمہ فہری | 42ھ | حبیب بن مسلمہ فہری آرمینیا جانے والے لشکر کے قائد سن، اٹھ ہزار جنگجو انہاں دی قیادت وچ سن، آرمینیا دے کچھ علاقےآں نوں فتح وی کيتا، لیکن فیر رومی لشکر توں خطرہ محسوس ہويا، عثمان غنی توں مدد طلب کيتی، انھاں نے کوفہ توں چھ ہزار جنگجو روانہ کيتا. لیکن دوسرے لشکر کے قائد سلمان بن ربیعہ باہلی تے حبیب بن مسلمہ دے درمیان اختلاف ہوئے گیا، عثمان غنی نے مصالحت کرائی تے سلمان بن ربیعہ نوں فوج دا قائد مقرر کیہ انہاں دی وفات دے بعد حبیب بن مسلمہ نوں قائد بنایا.[۷۶] | ||
| ؟ - ؟ | سلمان بن ربیعہ باہلی | 28ھ أو 31ھ | آرمینیا دے لئی کوفہ توں جانے والے لشکر کے قائد سن ۔ دے لشکر کے قائد سن ۔ آرمینیا فیر بلاد الخزر تک فتح کردے چلے گئے، لیکن اوتھے معرکہ وچ مارے گئے، عثمان غنی نے حبیب بن مسلمہ فہری نوں دوبارہ آرمینیا دی قیادت دا حکم دتا.[۷۶] | ||
| ؟ - ؟ | حذیفہ بن یمان | 36ھ | عثمان غنی نے انھاں آرمینیا دا حبیب بن مسلمہ فہری نوں جزیرہ فرات بھیجنے دے بعد والی بنایا سی۔ تقریباً اک سال تک والی رہے فیر معزول کر دتا.[۷۶] | ||
| ؟ - ؟ | مغیرہ ابن شعبہ | 50ھ | مغیرہ ابن شعبہ، حذیفہ بن یمان دے بعد آرمینیا دے والی بنے تے عثمان غنی دی وفات تک اوتھے دے والی رہے.[۷۶] | ||
| اصفہان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - 35ھ | خالد بن غلاب | صحابی نيں، عمر بن خطاب دے زمانے وچ بیت المال دے ذمہ دار سن، عثمان بن عفان دے زمانے وچ اصفہان دے والی بنائے گئے، جدوں عثمان غنی دا مدینہ منورہ وچ محاصرہ ہويا تاں ایہ مدد دے ارادے توں نکلے يريد نصره، راستے ہی وچ سن کہ شہادت دی خبر ملی فیر واپس ہوئے گئے.[۷۷] | |||
علی بن ابی طالب دے والیاں دی لسٹ
سودھو| مدت ولایت | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف | ||
|---|---|---|---|---|---|
| مکہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| اوائل خلافت، سنة 36ھ | ابو قتادہ انصاری | 54ھ | انصاری صحابی نيں، غزوہ احد تے غزوہ خندق تے اس دے بعد دی تمام جنگاں وچ شریک سن . علی بن ابی طالب نے انھاں مکہ دا والی بنایا سی. سنہ 54ھ وچ مدینہ منورہ وچ وفات ہوئی.[۷۸] | ||
| 36ھ – 40ھ | قثم بن عباس | 55ھ | پیغمبر اسلام دے چچا زاد بھائی نيں، شکل نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں بہت زیادہ ملدی جلدی سی، علی بن ابی طالب نے مکہ تے طائف دونے دا اک نال والی بنایا سی، فتح سمرقند وچ شریک سن تے ايسے وچ شہید ہوئے. | ||
| مدینہ منورہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 37ھ | سہل بن حنیف | 38ھ | عثمان بن حنیف دے بھائی سن، غزوہ بدر سمیت ہور غزوات وچ شریک رہے، علی بن ابی طالب دے والیاں وچوں سن، وفات کوفہ وچ سنہ 38ھ ہوئی، علی المرتضی نے نماز جنازہ پڑھائی.[۷۹] | ||
| 37ھ - ؟ | تمام بن عباس | ؟ | پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا زاد بھائی سن، علی بن ابی طالب نے مدینہ منورہ دا والی مقرر کيتا سی؛ جدوں علی المرتضی عراق گئے تاں سہل بن حنیف نوں مدینہ دا عامل بنایا فیر انھاں معزول کر کے تمام بن عباس نوں والی بنایا، بعد وچ انھاں وی معزول کر دتا۔[۸۰] | ||
| ؟ - 40ھ | ابو ایوب انصاری | 54ھ | علی بن ابی طالب نے تمام بن عباس نوں معزول کرنے دے بعد انھاں والی بنایا تے ایہ سنہ 40ھ تک والی رہے، جدوں مدینہ منورہ وچ معاویہ بن ابو سفیان دی جانب توں شام توں بسر بن ارطات دی قیادت وچ لشکر آیا، تاں ابو ایوب انصاری مدینہ توں کوفہ علی بن ابی طالب دے پاس چلے گئے.[۸۱] | ||
| بحرین وسانچہ:فاصلسلطنت عمان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | عمر بن ابی سلمہ | 83ھ | علی بن ابی طالب مدینہ منورہ توں عراق دے سفر دے دوران انھاں بحرین دا والی بنایا سی، کچھ عرصہ تک اوتھے والی رہے فیر اپنی رفاقت دے لئی عراق بلا لیا.[۸۲] | ||
| ؟ - ؟ | قدامہ بن عجلان انصاری | ؟ | علی بن ابی طالب دے بحرین وچ والی سن، انہاں دے بارے وچ معلومات مذکور نئيں نيں.[۸۲] | ||
| ؟ - ؟ | نعمان بن عجلان انصاری | ؟ | علی بن ابی طالب دے بحرین وچ والی سن .[۸۲] | ||
| ؟ - ؟ | عبید اللہ بن عباس | ؟ | علی بن ابی طالب نے بحرین دا والی بنایا سی جداں کہ ابن جریر طبری نے بیان کيتا اے، ايسے طرح یمن دے وی والی سن .[۸۲] | ||
| یمن (صنعاء) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ – 40ھ | عبید اللہ بن عباس | ؟ | علی بن ابی طالب نے صنعاء تے اوتھے دے عاملاں دے والی سن، تے علی المرتضی دی شہادت تک والی رہے.[۸۳] | ||
| یمن (الجند) Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ – 40ھ | سعید بن سعد بن عبادہ انصاری | ؟ | سعد بن عبادہ دے بیٹے سن، علی بن ابی طالب دے والیاں وچوں سن .[۸۳] | ||
| جزیرہ فرات Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - 38ھ | مالک اشتر | 38ھ | جزیرہ فرات دی ولایت علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابو سفیان دے درمیان متنازع سی، لیکن علی المرتضی اوتھے غلبہ پانے وچ کامیاب رہے تے مالک اشتر نوں اوتھے دا والی بنایا، ایہ اوتھے دا سب توں مشہور تے بہترین منتظم والی سی، بعد وچ اسنوں سنہ 38ھ وچ مصر منتقل کر دتا.[۸۴] | ||
| مصر Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ – 38ھ | قیس بن سعد | معاویہ دے اخیر زمانے وچ | عثمان بن عفان دے عہد وچ خلافت وچ محمد بن ابی حذیفہ نے مصر دی ولایت اُتے غاصبانہ قبضہ کر ليا سی، جدوں اوہ ماریا گیا تب علی المرتضی نے قیس بن سعد نوں مصر دا والی بنا دتا۔[۸۵] حتى كتب إليه عليّ: «إني قد احتجت إلى قربك، فاستخلف على عملك وأقدم»، فكان ذلك بمثابة عزله.[۸۶] | ||
| 38ھ | مالک اشتر | 38ھ | مالک اشتر نوں علی المرتضی نے جزیرہ فرات توں منتقل کر کے مصر دا والی بنایا سی لیکن اوہ بحیرہ احمر ہی پہنچیا سی کہ اوتھے سنہ 38ھ وچ وفات پا گیا.[۸۷] | ||
| 38ھ | محمد بن ابوبکر | 38ھ | علی المرتضی نے انھاں مالک اشتر دے مرنے دے بعد مصر دا والی بنایا،[۸۷] فیر معاویہ نے عمرو ابن عاص دی قیادت وچ مصر اُتے لشکر کشی دی تے حملہ کيتا، انہاں دے تے محمد بن ابوبکر دے درمیان جم کر جنگ ہوئی ایتھے تک دی محمد بن ابوبکر نوں دردناک طریقہ توں قتل کيتا گیا، تے مصر سنہ 38ھ وچ علی المرتضی دی حکومت توں نکل گیا تے معاویہ اس اُتے قابض ہوئے گئے.[۸۸] | ||
| بصرہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ | عثمان بن حنیف | ؟ | علی بن ابی طالب نے عثمان بن حنیف نوں بصرہ دا والی بنا کے بھیجیا سی، عثمان اوتھے کچھ ہی عرصہ تک رہے، کہطلحہ بن عبید اللہ، زبیر ابن عوام تے عائشہ بنت ابی بکر دے لشکر عثمان غنی دے قتل دے قصاص دا مطالبہ کرنے لگے، تے فیر معاملات بگڑدے چلے گئے، عثمان بن حنیف اوتھے توں علی المرتضی دے پاس آ گئے، انہاں دی ولایت ختم ہوئے گئی.[۸۹] | ||
| 36ھ – 39ھ | عبد اللہ بن عباس | 68ھ | جدوں علی بن ابی طالب نے بصرہ توں نکلنے دا ارادہ کيتا تاں اوتھے عبد اللہ بن عباس نوں اوتھے بنا دتا، تے زیاد بن ابی سفیان نوں خراج وصولنے دا ذمہ دار بنا دتا.[۸۹] | ||
| 39ھ – 40ھ | ابو الاسود الدؤلی | 69ھ | تابعی نيں، امیرالمومنین علی بن ابی طالب دے اصحاب وچوں سن انھاں بصرہ دا والی وی بنایا سی، جنگ صفین، جنگ جمل تے خوارج دے نال جنگاں وچ شریک سن . نحو دا بانی تے موجد کہیا جاندا اے۔[۹۰] | ||
| کوفہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ | قرضہ بن کعب انصاری | ؟ | کوفہ دے والی ابو موسیٰ اشعری سن، جنھاں علی المرتضی دی بیعت لینے دا ذمہ دار بنایا گیا سی، لیکن اوہ صلح چاہندے سن، جنگ نئيں چاہندے سن ۔ اس لئی علی المرتضی نے انہاں دی جگہ قرضہ بن کعب انصاری نوں والی بنا دتا۔ فیر امیر المومنین جنگ جمل دے بعد خود کوفہ آ گئے تے اسنوں دار الخلافہ بنا لیا۔[۹۱] | ||
| موصل Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ – 38ھ[۵۸] | مالک اشتر | 38ھ | علی بن ابی طالب نے اسنوں موصل تے جزیرہ فرات دا والی بنایا سی، فیر اسنوں مصر منتقل کر دتا، لیکن اوتھے پہنچنے توں پہلے وفات ہوئے گئ۔ | ||
| فارس Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 36ھ – 37ھ | سہل بن حنیف | 37ھ | علی المرتضی نے انھاں فارس دا والی بنایا سی، لیکن کچھ ہی عرصے دے بعد اہل فارس نے انہاں دے خلاف بغاوت کر دتی تے انھاں تقریباً سنہ 37 هـ وچ اوتھے توں کڈ دتا.[۹۲] | ||
| 37ھ – 40ھ | زیاد بن ابی سفیان | 53ھ | علی بن ابی طالب نے ابن عباس دے مشورہ توں چار ہزار فوج دے نال فارس بھیجیا سی تاکہ اوتھے دے فتنہ نوں ختم کرن، چنانچہ فتنے نوں ختم کيتا تے علی المرتضی دی شہادت تک اوتھے دے والی رہے.[۹۳] | ||
| خراسان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | عبد الرّحمن بن أَبْزَى | ؟ | ابن اثیر جزری نے اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ علی المرتضی نے انھاں خراسان دا والی بنایا سی، مدت ولایت معلوم نئيں اے۔[۹۴] | ||
| ؟ - ؟ | جعدہ بن ہبیرہ مخزومی | ؟ | پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پھُپھی زاد بھائی سن، انہاں دی والدہ ام ہانی بنت ابی طالب سن، انہاں دے ماماں علی المرتضی نے انھاں خراسان دا والی بنایا سی.[۹۵] | ||
| سیستان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | عبد الرحمن بن جزء طائی | ؟ | علی بن ابی طالب نے انھاں سیستان دا والی بنا کے بھیجیا سی، لیکن حسکہ بن عتاب حبطی نامی عرب ڈاکو نے انھاں قتل کر دتا تے مال کھو لیا[۹۶] | ||
| ؟ - 40ھ | ربعی بن کاس عنبری | ؟ | عبد الرحمن بن جزء طائی دے قتل دے بعد علی المرتضی نے ابن عباسنوں خط لکھیا تے دوسرے آدمی دا مطالبہ کيتا، چنانچہ انھاں نے چار ہزار فوج دے نال ربعی بن کاس عنبری نوں بھیجیا تے انہاں دے نال حصین بن ابی الحر عنبری نوں بھیجیا۔ سیستان پہنچ کے حسکہ نوں ماریا تے شہر نوں اپنے قبضہ وچ کیہ۔[۹۷] | ||
| آذربائیجان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| ؟ - ؟ | اشعث بن قیس | 40ھ | اشعث بن قیس آذربائیجان دے والی سن، عثمان بن عفان دی وفات دے بعد علی بن ابی طالب نے لوکاں بیعت لینے دے لئی انہاں نوں خط لکھیا، بعد وچ انھاں اپنے پاس کوفہ بلا لیا، انہاں دے نال جنگاں وچ شریک رہندے، جنگ صفین تے خوارج نال جنگ وچ وی شریک رہے، فیر انھاں آذربائیجان بھیج دتا تے انہاں دی ولایت وچ آرمینیا نوں وی ضم کر دتا۔[۹۸] | ||
| ؟ - ؟ | سعید بن ساریہ خزاعی | ؟ | علی بن ابی طالب دی فوج وچوں سن، انھاں آذربائیجان دا والی بنایا سی.[۹۹] | ||
| ؟ - 40ھ | قیس بن سعد | ؟ | قیس بن سعد نوں آذربائیجان دی امارت دے لئی چالیس ہزار فوج دے نال روانہ کيتا سی، سب نے علی بن ابی طالب دے لئی بیعت لی سی۔ [۱۰۰] | ||
حسن بن علی دے والیاں دی لسٹ
سودھوعلی بن ابی طالب دے اکثر والی بعض تبدیلیاں دے نال اپنے عہدےآں اُتے برقرار رہے۔[۱۰۱]
| مدت ولایت | والی دا نام | سنہ وفات | مختصر تعارف | ||
|---|---|---|---|---|---|
| بصرہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 40ھ | عبد اللہ بن حارث بن نوفل | 84ھ | بعض روایات دے مطابق عبد اللہ بن عباس نے اپنی جگہ عبد اللہ بن حارث بن نوفل نوں بصرہ نوں والی بنایا تے حجاز چلے گئے، تے ہور کہندے نيں کہ اوہ صلح تک اس اُتے قائم رہے۔[۱۰۲][۱۰۳] | ||
| کوفہ Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 40ھ | مغیرہ بن نوفل | ؟ | صغار صحابہ وچوں سن، 5ھ وچ پیدا ہوئے۔ حسن بن علی دے زمانہ وچ ہانی بن ہوذہ نخعی دی جگہ اُتے کوفہ دے والی بنائے گئے سن،[۱۰۴] تے حسن بن علی دے معاویہ بن ابو سفیان نوں حکومت حوالگی تک رہے.[۱۰۵][۱۰۶] | ||
| فارس Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 40ھ | زیاد بن ابی سفیان | 53ھ | علی بن ابی طالب نے کچھ سرکشاں تے شرارت پسنداں دی تادیب دے لئی بھیجیا سی، انھاں نے انہاں سب نوں سبق سکھایا تے خاتمہ کيتا، فیر اوتھے معاویہ بن ابو سفیان توں صلح تک والی رہے.[۱۰۷] | ||
| آذربائیجان Список об'єктів Світової спадщини ЮНЕСКО в Алжирі | |||||
| 40ھ | عبید اللہ بن عباس | 58ھ | ابن کثیر کہندے نيں: «جب علی المرتضی فوت ہوئے گئے تاں قیس بن سعد نے حسن بن علی توں اہل شام توں قتال دے لئی اصرار کيتا، انھاں نے قیس نوں آذربائجان دی امارت توں معزول کر دتا تے انہاں دی جگہ عبید اللہ بن عباسنوں بنا دیا».[۱۰۰] | ||
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ شاكر 2000, p. 39
- ↑ سحر علي محمد دعدع: تاريخ عصر الراشدين - المقرر 102113. جامعة أم القرى. Archived 06 أكتوبر 2012 at the وے بیک مشین
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ النظام الإداري والإقليمي في صدر الإسلام. مجلة دعوة الحق، العدد 206. وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية المغربية. تاريخ الولوج 18-07-2013.
- ↑ راغب السرجاني (2006): الإدارة في الحضارة الإسلامية، قصة الإسلام (ویب). تاريخ الولوج 18-07-2013. Archived 2016-11-21 at the وے بیک مشین
- ↑ راغب السرجاني (2006): إدارة عمر بن الخطاب. تاريخ الولوج 18-07-2013. Archived 2016-12-16 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سير أعلام النبلاء، لشمس الدين الذهبي الصحابة رضوان الله عليهم، العلاء بن الحضرمي، الجزء الأول، صـ 263: 266 Archived 22 فبراير 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ معجم البلدان - الحموي - ج 2 - الصفحة 435، Archived 2019-12-17 at the وے بیک مشین
- ↑ مختصر سيرة الرسول،
- ↑ كتاب القادسية ومعارك العراق، Archived 2013-09-29 at the وے بیک مشین
- ↑ كتاب البلدان وفتوحها وأحكامها، Archived 2013-09-27 at the وے بیک مشین
- ↑ المجلة التاريخية، Archived 2019-12-17 at the وے بیک مشین
- ↑ كتاب فتوح البلدان، Archived 2020-03-14 at the وے بیک مشین
- ↑ كتاب المنتظم في تاريخ الملوك والأمم, المجلد 4، Archived 2020-03-14 at the وے بیک مشین
- ↑ كتاب الحرب النفسية منذ بداية الدعوة الإسلامية حتى نهاية العصر الاموي، Archived 2016-03-10 at the وے بیک مشین
- ↑ Book The Challenge to the Empires page 220، Archived 13 ديسمبر 2013 at the وے بیک مشین
- ↑ أسد الغابة - ابن الأثير - ج 1 - الصفحة 390، Archived 2019-12-17 at the وے بیک مشین
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 56
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 59
- ↑ الطبقات الكبرى لابن سعد، الطبقة الرابعة ممن أسلم عند فتح مكة وما بعد ذلك، ومن بني مخزوم بن يقظة بن مرة بن كعب بن لؤي، المهاجر بن أبي أمية بن المغيرة، رقم الحديث: 10902 Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ سير أعلام النبلاء، شمس الدين الذهبي، الصحابة رضوان الله عليهم، جرير بن عبد الله، الجزء الثاني، صـ 531: 537 Archived 06 نوفمبر 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ تجريد أسماء الصحابة، شمس الدین ذہبی، تصحيح صالحة عبد الحكيم شرف الدين، طبعة شرف الدين الكتبي، بومباي، الهند، 1970م، جـ 2، صـ 52
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 90
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 91
- ↑ تهذيب الكمال للمزي، نافع بن عبد الحارث الخزاعي
- ↑ تریخ الرسل والملوک جـ 5، صـ 42، تریخ یعقوبی جـ 2، صـ 161
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 94
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 98
- ↑ فتوح البلدان، بلاذری، صـ 193
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 99
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 101
- ↑ عمرو بن العاص. موقع قصة الإسلام، لراغب سرجانی. تاريخ النشر 14-08-2007. تاريخ الولوج 05-07-2012. Archived 10 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ فتح مصر للمؤرخ الفريد بتلر ص 196، النسخة الإنجليزية Archived 24 أكتوبر 2014 at the وے بیک مشین
- ↑ الكامل في التاريخ – المجلد الثاني، ابن اثیر جزری، ص567.
- ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 96
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سير أعلام النبلاء، لشمس الدين الذهبي، ترجمة أبي عبيدة بن الجراح، على ويكي مصدر
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 123، 124
- ↑ فصل الخطاب في سيرة ابن الخطاب أمير المؤمنين عمر بن الخطاب شخصيته وعصره، د.علي محمد الصلابي، طبعة مكتبة الصحابة - الشارقة، 2002م، الفصل الخامس: فقه عمر في التعامل مع الولاة، صـ 370
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 129، 130
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ترجمة الصحابي شرحبيل بن حسنة رضي الله عنه، شبكة الألوكة، تاريخ الولوج 19 يوليو 2016 Archived 27 مايو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 138
- ↑ ۵۵.۰۰ ۵۵.۰۱ ۵۵.۰۲ ۵۵.۰۳ ۵۵.۰۴ ۵۵.۰۵ ۵۵.۰۶ ۵۵.۰۷ ۵۵.۰۸ ۵۵.۰۹ ۵۵.۱۰ ۵۵.۱۱ فصل الخطاب في سيرة ابن الخطاب أمير المؤمنين عمر بن الخطاب شخصيته وعصره، د.علي محمد الصلابي، طبعة مكتبة الصحابة - الشارقة، 2002م، الفصل الخامس: فقه عمر في التعامل مع الولاة، صـ 371: 377
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ أسماء مدينة البصرة القديمة Archived 05 مارس 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ ۵۸.۰ ۵۸.۱ ۵۸.۲ ۵۸.۳ ۵۸.۴ ۵۸.۵ موسوعة الموصل الحضارية - هاشم يحيى الملاح - ج 2 - الصفحة 30 Archived 15 ديسمبر 2019 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ تجريد أسماء الصحابة، شمس الدین ذہبی، تصحيح صالحة عبد الحكيم شرف الدين، طبعة شرف الدين الكتبي، بومباي، الهند، 1970م، جـ 1، صـ 393
- ↑ تجريد أسماء الصحابة، شمس الدین ذہبی، تصحيح صالحة عبد الحكيم شرف الدين، طبعة شرف الدين الكتبي، بومباي، الهند، 1970م، جـ 1، صـ 325
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 226
- ↑ تيسير الكريم المنان في سيرة عثمان بن عفان رضي الله عنه - شخصيته وعصره، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس، مؤسسة الولاة في عهد عثمان، صـ 238 Archived 13 يوليو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ ۶۶.۰ ۶۶.۱ ۶۶.۲ ۶۶.۳ تيسير الكريم المنان في سيرة عثمان بن عفان رضي الله عنه - شخصيته وعصره، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس، مؤسسة الولاة في عهد عثمان، صـ 239 Archived 13 يوليو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ سير أعلام النبلاء، كبار التابعين، مروان بن الحكم، الجزء الثالث، صـ 477 Archived 14 يوليو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ تيسير الكريم المنان في سيرة عثمان بن عفان رضي الله عنه - شخصيته وعصره، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس، مؤسسة الولاة في عهد عثمان، صـ 240 Archived 13 يوليو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ سير أعلام النبلاء، شمس الدين الذهبي، ترجمة عبد الله بن أبي السرح، الجزء الثالث، صـ 33: 35 Archived 22 يوليو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ تيسير الكريم المنان في سيرة عثمان بن عفان رضي الله عنه - شخصيته وعصره، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس، مؤسسة الولاة في عهد عثمان، صـ 243: 246 Archived 13 يوليو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ سير أعلام النبلاء، شمس الدين الذهبي، ترجمة عبد الله بن عامر بن كريز، الجزء الثالث، صـ 18: 21 Archived 15 يونيو 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سير أعلام النبلاء، شمس الدين الذهبي، ترجمة الوليد بن عقبة، الجزء الثالث، صـ 414: 416 Archived 26 أغسطس 2018 at the وے بیک مشین
- ↑ سير أعلام النبلاء، شمس الدين الذهبي، ترجمة سعيد بن العاص، الجزء الثالث، صـ 445: 449 Archived 28 يونيو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۷۶.۰ ۷۶.۱ ۷۶.۲ ۷۶.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ سير أعلام النبلاء، الصحابة رضوان الله عليهم، أبو قتادة الأنصاري السلمي، جـ 2، صـ 449: 456 Archived 29 يونيو 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ سير أعلام النبلاء، الصحابة رضوان الله عليهم، سهل بن حنيف، جـ 2، صـ 325، 326 Archived 15 أبريل 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 430، على المكتبة الشاملة Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ ۸۲.۰ ۸۲.۱ ۸۲.۲ ۸۲.۳ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 431، على المكتبة الشاملة Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ ۸۳.۰ ۸۳.۱ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 432، على المكتبة الشاملة Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 436، على المكتبة الشاملة Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 437، على المكتبة الشاملة Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 330
- ↑ ۸۷.۰ ۸۷.۱ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 443، على المكتبة الشاملة Archived 08 يناير 2017 at the وے بیک مشین
- ↑ البداية والنهاية، لابن كثير الدمشقي، الجزء السابع، فصل: ثم دخلت سنة ثمان وثلاثين على ویکی ماخذ
- ↑ ۸۹.۰ ۸۹.۱ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 450، على المكتبة الشاملة Archived 18 سبتمبر 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ أبو الأسود الدؤلي أول من وضع علم النحو - القواعد النحوية في اللغة العربية Archived 20 يونيو 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 337: 341
- ↑ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 459، على المكتبة الشاملة Archived 18 سبتمبر 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ الولاية في عهد الخلفاء الراشدين، د. عبد العزيز بن إبراهيم العمري، طبعة دار إشبيلية، الطبعة الأولى، صـ 342، 343
- ↑ سير أعلام النبلاء، ومن بقايا صغار الصحابة، عبد الرحمن بن أبزى الخزاعي، الجزء الثالث، صـ 202 Archived 09 نوفمبر 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ مغاني الأخيار في شرح أسامي رجال معاني الآثار، لبدر الدين العيني، ترجمة جعدة بن هبيرة، على موقع الموسوعة الشاملة Archived 16 أغسطس 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ البلدان وفتوحها وأحكامها للبلاذري، كتاب فتوح البلدان البلاذري، سجستان وكابل، رقم الحديث: 561 Archived 22 أغسطس 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ نهاية الأرب في فنون الأدب، للنويري، فصل: أخبار الخوارج، على موقع الموسوعة الشاملة Archived 16 أغسطس 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه، د. علي محمد الصلابي، الفصل الخامس مؤسسة الولاية في عهد أمير المؤمنين علي، جـ 462، على المكتبة الشاملة Archived 18 سبتمبر 2016 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۱۰۰.۰ ۱۰۰.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.