یعلی بن منیہ
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| مکمل نام | یعلی بن منیہ بنت غزوان |
| کنیت | ابو خالد |
| لقب | ابو صفوان |
| مہاجر/انصار | مہاجرین |
| نمایاں کارنامے | |
| دیگر سرگرمیاں | |
یَعْلَی بْنِ مُنْیَہ یا یعلی بن اُمَیّہ اک صحابی پیغمبرؐ تے گروہ ناکثین دا رہبر سی۔ فتح مکہ دے موقع اُتے مسلمان ہويا تے پیغمبر اکرمؐ دے ہمراہ متعدد غذوات وچ شرکت وی کیتی۔ پیغمبر اکرمؐ توں روایات وی نقل کيتی نيں۔ یعلی دا شمار مکہ دے سرمایہ دار و سخی لوکاں وچ ہُندا سی کہ جو خلیفۂ سوم، عثمان بن عفان دے زمانے وچ اس دی خاص توجہ تے فضل و بخشش دی وجہ توں سرمایہ دار ہو گیا سی۔
اس نے تِناں خلفاء دا تعاون کيتا تے ابوبکر بن قحافہ دی طرف توں اصحاب ردہ دے مقابلہ وچ بعض جگہاں اُتے مأمور ہويا۔ یعلی، اک طرف عثمان بن عفان دا مشاور وی سی تے دوسری طرف اس دے نزدیک بلند مقام دا حامل وی سی۔
یعلی، رسول اللہؐ تے تِناں خلفاء دے زمانے وچ یمن دے بعض علاقےآں دا گورنر وی سی، لیکن حضرت علیؑ نے خلافت ملنے دے بعد اسنوں یمن دی مأموریت توں معزول کر دتا سی۔ یعلی اپنے عزل دا بدلا لینے دے لئی یمن دا سارا خراج اپنے نال لےکے مکہ پہونچ گیا تے انہاں باغیاں وچ شامل ہو گیا جو عثمان دی خونخواہی دے بہانے بغاوت کر چکے سن ۔ اس نے باغیاں دی حمایت دی تے فوج دے اُتے کافی مال خرچ کيتا۔ یعلی، جنگ جمل توں فرار کر گیا تے معاویہ دی حکومت دے آخر تک زندہ رہیا، جدوں کہ بعض اس گل دے معتقد نيں کہ اوہ جنگ صفین وچ حضرت علیؑ دی رکاب وچ شہید ہويا۔
نام، نسب و کنیہ
سودھویعلی بن منیہ یا یعلی بن امیہ بن ابی عبیدۃ[۱] قبیلۂ بنی تمیم توں تھا[۲] اسنوں ابو صفوان دے لقب [۳] ابا خالد دی کنیت توں یاد کيتا جاندا اے [۴]۔ یعلی دی طرف اس لقب تے کنیت دے منسوب ہونے دی دلیل ایہ اے کہ بعض موقع اُتے باپ دی طرف، بعض موقع اُتے ماں دی طرف یا بعض مقام اُتے اپنی دادی دی طرف منیہ نوں منسوب کيتا گیا تھا[۵]۔ البتہ اس دا ایہ انتساب اپنی ماں یا دادی دی طرف زیادہ مشہور اے [۶]۔ چونکہ تریخ وچ اس دے ناں وچ اختلاف اے اس دی وجہ توں بعض جگہ یعلی بن منبہ وی لکھیا گیا اے [۷]۔
یعلی تے اس دا باپ زمانۂ جاہلیت وچ قبیلۂ قریش دے نال اسيں پیمان سن [۸] البتّہ بعض مورخین نے اس اسيں پیمانی نوں خاندان عبد المطلب[۹] دے نال یا نوفل بن عبد مناف[۱۰] دے نال یا عبد شمس دے نال مندے نيں[۱۱]۔ اس دی نسبت قریش دے نال وی سببی سی کیونجے اوہ زبیر بن عوام دا داماد تھا[۱۲]۔
صحابی رسول خداؐ
سودھویعلی بن منیہ نے پیغمبر اکرمؐ نوں درک کيتا سی تے فتح مکہ دے وقت مسلمان ہويا تھا[۱۳] اک نقل کيتی بنیاد اُتے اوہ اپنے بھائی تے باپ[۱۴] دے نال تے اپنی بہن[۱۵] دے نال پیغمبر اکرمؐ دی خدمت وچ گیا تے مسلمان ہو گیا۔ ايسے وجہ توں اس دا خانوادہ یعنی اس دا بھائی سلمہ[۱۶] تے عبد الرحمن[۱۷] تے اس دی بہن نفیسہ، اصحاب پیغمبرؐ وچ شمار کيتے جاندے نيں[۱۸]۔
ابن عبد البر دی کتاب الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب دے مطابق، پیغمبر اکرمؐ نے یعلی بن منیہ تے اس دے باپ دے اس تقاضہ نوں کہ اوہ وی مھاجرین وچ شمار ہون، رد کر دتا[۱۹]۔ اُتے ، بلاذری نے انساب الاشراف وچ اک روایت نقل کيتی کہ انہاں دی ایہ درخواست عباس بن عبد المطلب، رسول اللہؐ دے چچا دی شفاعت دے ذریعہ قبول کيتی گئی[۲۰]۔ تے ابن اثیر نے وی یعلی بن منیہ نوں اس دے بھائی دے نال مہاجرین وچ شمار کيتا اے [۲۱]۔ یعلی رسول خداؐ[۲۲] دا مشہور صحابی[۲۳] سی جداں کہ کہیا جاندا اے کہ اس دی صحابیت اس دے باپ دی صحابیت توں زیادہ مشہور تھی[۲۴]۔
یعلی حدیثاں دا راوی تھا[۲۵] اس نے پیغمبر اکرمؐ توں روایات نقل کيتی نيں[۲۶]۔ بعض تاریخی کتاباں وچ انہاں روایات دی تعداد 28 نيں کہ جنہاں وچوں تن روایت اہلسنت دی معتبر ترین کتاب حدیث صحیح بخاری تے صحیح مسلم وچ وارد ہوئیاں نيں[۲۷]۔ متعدد راویاں نے وی یعلی بن امیہ توں روایات پیغمبرؐ نوں نقل کيتا اے [۲۸]۔
پنجويں ہجری دے شیعہ عالم رجالی شیخ طوسی نے یعلی بن امیہ نوں اصحاب رسول خداؐ وچ شمار کيتا اے لیکن اس دے بارے وچ کوئی توضیح بیان نئيں کيتی[۲۹]۔ لیکن بعد وچ آنے والے منابع وچ اسنوں بُرے اصحاب پیغمبرؐ دے عنوان توں یاد کيتا گیا اے [۳۰]۔ کتاب شرف النبی وچ آیا اے کہ اوہ پیغمبرؐ دے معجزہ دا گواہ وی تھا[۳۱]۔
غزوات وچ شرکت
سودھویعلی بن منیہ نوں زمان پیغمبرؐ دے مجاہداں وچ جانیا جاندا اے [۳۲] تے جنگ تبوک[۳۳]، جنگ حنین و غزوۂ طائف وچ سپاہ پیغمبرؐ وچ موجود تھا[۳۴]۔ اوہ جنگ تبوک وچ پیغمبرؐ دی ہمراہی نوں اپنے بہترین کماں وچ شمار کردا تھا[۳۵]۔ لہذا اس جنگ وچ اس دی حاضری دی داستان تے پیغمبر اکرمؐ توں پُچھے گئے سوال فقہی تاریخی کتاباں وچ درج نيں[۳۶]۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے جنگ بدر وچ وی شرکت کيتی تھی[۳۷]۔
یمن اُتے حکومت
سودھویعلی بن منیہ نے باذان دے مرنے دے بعد پیغمبر اکرمؐ توں درخواست کر کے یمن دے بعض علاقےآں دی حکمرانی نوں اپنے ہتھ وچ لے لیا تھا[۳۸]۔ اس نے خلیفہ اول ابوبکر بن قحافہ دے زمانۂ حکومت وچ خولان دے علاقے نوں وی اپنے اختیار وچ لے لیا تھا[۳۹]۔ تے اس دی ایہ حکمرانی خلیفہ دوم دے زمانہ تک چلدی رہی[۴۰]۔ تے گورنری دی اس مدت وچ بعض علاندے جداں نجران،[۴۱] طائف،[۴۲] صنعاء،[۴۳] تے دوسرے علاقے وی یمن دے ہو گئے[۴۴]۔
یعلی، عثمان بن عفان دے دورہ خلافت وچ یمن[۴۵] وچ صنعاء دا گورنر[۴۶]سی۔ لیکن حضرت علیؑ نے اسنوں یمن دی گورنری توں معزول کر کے عبد اللہ بن عباس نوں اوتھے دا گورنر منصوب کر دتا[۴۷]۔
مورخین دا ایہ عقیدہ اے کہ یعلی بن منیہ یمن اُتے اپنے دورہ حکومت وچ [۴۸] سب توں پہلا شخص سی جس نے اپنے نامہ وچ تریخ ہجری نوں استعمال کيتا تھا[۴۹] اوراس نے یمن دی منصب قضاوت دی وی ذمہ داری لے رکھی تھی[۵۰]۔
تِناں خلفاء دا تعاون
سودھوابوبکر بن قحافہ دے زمان خلافت وچ یعلی بن منیہ نوں اصحاب ردہ توں مقابلہ دے لئی حلوان دے علاقہ وچ بھیجیا گیا تھا[۵۱] اس نے انہاں نوں شکست دتی تے [غنیمت] تے اسیراں نوں اپنے اختیار وچ لے لیا۔ پر، دوسری صدی ہجری دے مورخ احمد بن یحییٰ بلاذری نے انہاں لوکاں دے بارے وچ گل کيتی جنہاں دا خیال سی کہ جنگ وجود وچ ہی نئيں آئی تے اوہ لوک دین اسلام دی طرف پلٹ آئے۔[۵۲]۔ یعلی دے تعلقات عمر بن خطاب توں وی بہت اچھے سن ایتھے تک کہ بعض نے اسنوں شام دے سفر وچ خلیفہ دوم دا ہمراہ شمار کيتا اے [۵۳]۔ آخرکار عمر دی اختتام حکومت اُتے اوہ یعلی توں غضبناک ہو گئے تے اسنوں معزول کر دتا تے کہیا کہ یمن توں مدینہ پیدل ہی واپس آئے مگر پنج یا چھ دن پیدل چلنے دے بعد مرگ عمر دی خبر نوں سندے ہی مرکب اُتے سوار ہو کے مدینہ وچ عثمان بن عفان دی خدمت وچ پہونچ گیا[۵۴]۔ اوہ عثمان دے مشاوراں وچ شمار ہُندا تھا[۵۵] تے اس دے نزدیک بلند مقام و منزلت دا حامل تھا[۵۶]۔
سماجی حیثیت
سودھوبعض مورخین یعلی بن منیہ نوں بلند مرتبہ[۵۷] تے مکہ وچ صاحب فتویٰ سمجھدے نيں[۵۸]۔ ايسے طرح اوہ سرمایہ دار اہل مکہ وچ شمار ہُندا تھا[۵۹] کہ اس دی موت دے وقت اس دی جائداد دا ذکر پنجاہ ہزار دینار تے بہت زیادہ جائداد دے طور اُتے کيتا گیا سی تے اس دی اموال دے اک حصے دی قیمت تن لکھ درہم تک دسی گئی تھی[۶۰]۔ اس نے ايسے دولت نوں دوسرےآں اُتے خرچ کرنے تے معاف کرنے دے لئی استعمال کيتا تھا[۶۱] اس حد تک کہ یعلی نوں اپنے وقت دا سب توں زیادہ سخاوت کرنے والا سمجھیا جاندا تھا[۶۲] ایتھے تک کہ بیت المال توں وی اس دی سخاوت دی خبراں نقل ہوئیاں نيں[۶۳] بعض دا خیال ایہ اے کہ ایہ دولت عثمان ابن عفان دے نال رہنے تے اس دی سخاوت تے بخشش توں فائدہ اٹھا کے حاصل کيتی گئی تھی[۶۴] ايسے وجہ توں، اوہ انہاں صحابہ کرام دی لسٹ وچ شامل اے جو عثمان دے زمانے وچ بہت دولت مند ہوگئے سن [۶۵]۔ شاید ایہی وجہ اے کہ حضرت علیؑ نے یعلی نوں سب توں زیادہ سخاوت کرنے والے افراد دے طور اُتے یاد کيتا اے۔ چونکہ بنی امیہ نوں بخشے جانے والے تحفےآں دی وجہ توں ایہ گلاں یادگار ہو گئياں نيں تے تریخ وچ ثبت نيں[۶۶]۔
اصحاب جمل دی حمایت
سودھویعلی نوں جنگ جمل[۶۷] دے اصلی کرداراں دے نال جداں طلحہ بن عبداللہ، زبیر بن عوام، عبداللہ بن عامر، سعید بن عاص، ولید بن عقبہ تے دوسرے بنی امیہ دے نال جوڑ دے دیکھیا جاندا اے کہ جو بطور بہانہ عثمان بن عفان[۶۸] دی خونخواہی دا متمنی سی تے خود خلیفہ مقتول[۶۹] اہل بصرہ دے لئی کافی محبوب سی، انہاں دے نال مشورہ کرکے گروہ جمل دے نال بصرہ دی طرف روانہ ہو گیا[۷۰]۔
یعلی نے عثمان دے خون دا بدلہ لینے والےآں توں وعدہ کيتا سی کہ اوہ انہاں نوں اسلحے فراہم کريں گا[۷۱]۔ اوہ عائشہ نوں عثمان دے قاتلاں توں نجات دلانے تے باغیاں وچ شامل ہونے دی ترغیب دینے وچ وی شامل تھا[۷۲] تے عبد اللہ بن عامر دے نال اس نے جمل دی مالی امداد دا بیڑہ وی اٹھایا[۷۳]۔ یعلی بن امیہ نے ايسے طرح توں یمن دے خراج توں وی فائدہ اٹھایا[۷۴]۔ اوہ اس توں پہلے کہ حضرت علیؑ دی طرف توں معزول ہوتااس نے یمن دے خراج نوں جمع کيتا تے مکہ دی طرف نکل پيا[۷۵]۔ کہ جنہاں دی مقدار تقریباً 400 [۷۶] توں 600 اونٹھ، تے 6 لکھ درہم دسی گئی اے [۷۷]۔ ايسے دولت نوں اس نے لشکر تے سپاہیاں دے اُتے خرچ وی کیا[۷۸] تے قریش دے 70 افراد نوں سر و سامان[۷۹] تے طلحہ و زبیر نوں 4 لکھ درہم دی مدد وی کیا[۸۰] تے جنگ جمل دے سپاہیاں دے لئی اسلحے وغیرہ دا انتظام کیا[۸۱] اس طرح توں کہ اس نے ہر جنگجو نوں ہتھیاراں تے گھوڑےآں توں آراستہ کيتا تے اس دے علاوہ ہر جنگجو نوں 30 دینار بطور انعام دتا[۸۲] اس جنگ وچ عائشہ دا اونٹھ، جو عسکر کے ناں توں جانیا جاندا سی، نوں وی اس نے 80 [۸۳] یا 200 دینار دا خریدیا تھا[۸۴]۔
اسی بنیاد اُتے حضرت علیؑ توں منقول بعض روایات وچ یعلی نوں اک خائن، فاجر[۸۵] اک زبردست فتنہ باز[۸۶] تے باغیاں نوں مالی امداد کرنے والا دسیا گیا اے [۸۷]۔ جداں کہ حضرت علی ؑ نے جنگ جمل دے سلسلے وچ اک ہور حدیث وچ یعلی دا ذکر کيتا تے اس دا ناں امیر ترین لوکاں وچ شامل کيتا تے اس مسئلے دے نال زبیر ابن عوام دی ہمت تے طلحہ ابن عبید اللہ دی سخاوت یا عبادت تے عائشہ دی مقبولیت نوں جنگ جمل وچ اپنی مشکل شرائط دے طور اُتے یاد کيتا اے [۸۸]۔
زمان مرگ
سودھویعلی بن منیہ جنگ جمل وچ شکست دے بعد فرار کر گیا تے بعض دے نزدیک جداں تریخ الاسلام دے مصنف، ذہبی دے مطابق، اوہ معاویہ دی خلافت دے خاتمے تک زندہ رہیا[۸۹]۔ ابن عبد البر نے اپنی کتاب الاستیعاب وچ نقل کيتا اے کہ اس دے باوجود کہ یعلی بن امیہ نے جنگ جمل وچ عائشہ دا نال دتا تے حضرت علیؑ دے خلاف جنگ کيتی لیکن جنگ صفین وچ حضرت علیؑ دے نال تھا[۹۰]۔ تے سنہ 37 ہجری [۹۱] وچ یا سنہ 38 ہجری [۹۲] وچ حضرت علیؑ دی رکاب وچ ماریا گیا[۹۳]۔ ايسے بنا اُتے بعض علماء جداں عبداللہ مامقانی نے اسنوں عاقبت بہ خیر جانا اے [۹۴] انہاں سب دے باوجود روایت وچ ذکر ہويا اے جس دے مطابق یعلی بن منیہ سنہ 47 ہجری تک زندہ رہیا[۹۵]۔
حوالے
سودھو- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۵؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ ابنحزم، جمہرۃ أنساب العرب، ۱۴۰۳ھ، ص۲۲۹؛ بغدادی، المنمق، ۱۴۰۵ھ، ص۲۵۳
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ھ، ج۱۹، ص۶۹۶
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۵؛ ابنعساکر، تریخ مدینۃ دمشھ، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸۸
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۱۱، ص۵۵۴؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ھ، ج۶، ص۱۱؛ ابنحزم، جمہرۃ أنساب العرب، ۱۴۰۳ھ، ص۲۱۳، ۲۲۹؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧؛ مامقانی، تنقیح المقال، بیتا، ج۳، ص۳۳۲؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ھ، ج۱۱، ص۱۴۳
- ↑ ابنقتیبۃ دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲۰۸؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۸۳
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ ابنحجر، الإصابۃ، ۱۴۱۵ھ، ج۶، ص۵۳۸
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ھ، ج۱۹، ص۶۹۶
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ھ، ج۶،ص۱۱، ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ بسوی، المعرفۃ و التریخ، ۱۴۰۱ھ، ج۱، ص۳۰۸
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸٧؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۶؛ ابنقتیبۃ دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲٧۶
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۵؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧؛ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ھ، ج۶، ص۱۱
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۱۱، ص۵۵۴
- ↑ ابناثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ھ، ج۲، ص۲٧۲
- ↑ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۴، ص۲۴۴
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۹۱۹؛ ابناثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ھ، ج۶، ص۲۸۳
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۱، ص۱۰۶
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۵-۱۴۶
- ↑ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۲، ص۲٧۲
- ↑ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۱، ص۲۶۸۔
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۱، ص۱۰۶؛ ابنحزم، جمہرة أنساب العرب، ۱۴۰۳ھ، ص۲۱۳؛ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸۶؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۱، ص۱۰۶؛ ابناثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ھ، ج۱، ص۱۴۲
- ↑ بیہقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ھ، ج۲، ص۶۶۴
- ↑ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸۶؛ ابناثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴۸؛ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۱، ص۲۶۸؛ بیہقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ھ، ج۵، ص۲۰۴؛ صالحی الشامی، سبل الہدی، ۱۴۱۴ھ، ج۸، ص۲۲۲، ۲۳٧
- ↑ نووی، رہتل الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ھ، ص۳۶۴
- ↑ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۳٧۳ش، ص۵۱
- ↑ نمازی شاہرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ھ، ج۸، ص۲۸۱
- ↑ واعظ خرگوشی، شرف النبی، ۱۳۶۱ش، ص۱٧۰
- ↑ ابنقتیبة دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲٧۵
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ھ، ج۳، ص۱۰۱۲؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ھ، ج۶، ص۱۱
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۵؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۱۱، ص۵۵۴؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص ٧۴٧
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ھ، ج۶، ص۱۱؛ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸٧
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ھ، ج۳، ص۱۰۱۲؛ صالحی الشامی، سبل الہدی، ۱۴۱۴ھ، ج۵، ص۴۴۹
- ↑ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۳، ص۳۱۸؛ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ھ، ج۱۴، ص۲۲۵
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۳، ص۴۲٧؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص٧۱
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۹۴؛ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۵٧؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۸۳
- ↑ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۶، ص۵۳۹؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النہایة، ۱۴۰٧ھ، ج٧، ص۶۱
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۲۴۱؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۳۲۸
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴٧
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ بلعمی، تاریخنامہ طبری، ۱۳٧۳ش، ج۳، ص۶۱۰
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۲، ص۳۹۰؛ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۲، ص۳۹۰؛ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج۱، ص۴۰؛ ابنکثیر، البدایة و النہایة، ۱۴۰٧ھ، ج۳، ص۲۰٧
- ↑ ابنخیاط، تریخ خلیفة، ۱۴۱۵ھ، ص۱۰٧
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸ھ، ص۱۰۵؛ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۶، ص۵۳۹
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸ھ، ص۱۰۵
- ↑ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸۶
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶؛ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۹۱
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۶
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۶؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ھ، ج۱۱، ص۱۴۳؛ نمازی شاہرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ھ، ج۸، ص۲۸۱
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸۶
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۶؛ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸٧؛ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴
- ↑ مسعودی، مروج الذہب، ۱۴۰۹ھ، ج۲، ص۳۳۳
- ↑ ہاشمی خویی، منہاج البراعة، ۱۴۰۰ھ، ج۱۶، ص۲۰۵
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸٧؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ ابنعطیہ، أبہی المداد، ۱۴۲۳ھ، ج۲، ص۲٧۸؛ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، قم، ج۵، ص۲۱
- ↑ مسعودی، مروج الذہب، ۱۴۰۹ھ، ج۲، ص۳۳۳
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۶
- ↑ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۶، ص۵۳۹؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴۔
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ھ، ج۳، ص۲۰٧؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۲، ص۲۲۲؛ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ھ، ج۵، ص۸۱۔
- ↑ مقدسی، البدء و التریخ، بیتا، ج۵، ص۲۱۱
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۴۵۰؛ ابنمسکویہ، تجارب الأمم، ۱۳٧۹ش، ج۱، ص۴۶۹۔
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸٧؛ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۹۰؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ھ، ج۱۱، ص۱۴۳
- ↑ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۸۹؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ھ، ص۱۶۳
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۴۵۱؛ ابنکثیر، البدایة و النہایة، ۱۴۰٧ھ، ج٧، ص۲۳۰
- ↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۸۱؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۲، ص۲۲۲؛ ابنخلدون، تریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ھ، ج۲، ص۶۰٧
- ↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۸۱؛ ابنمسکویہ، تجارب الأمم، ۱۳٧۹ش، ج۱، ص۴۶۵
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۴۵۲، بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۲، ص۲۲۱؛ ابناعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ھ، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ ابنمسکویہ، تجارب الأمم، ۱۳٧۹ش، ج۱، ص۴۶۹؛ ابنکثیر، البدایة و النہایة، ۱۴۰٧ھ، ج٧، ص۲۳۰، ابنخلدون، تریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ھ، ج۲، ص۶۰٧
- ↑ ابنمسکویہ، تجارب الأمم، ۱۳٧۹ش، ج۱، ص۴۶۹؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۲، ص۲۲۲؛ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۴۵۱؛ ابنقتیبة دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲٧۶
- ↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۸۱
- ↑ مسعودی، مروج الذہب، ۱۴۰۹ھ، ج۲، ص۳۵٧
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ھ، ج۴، ص۴۵۲
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸٧؛ مسعودی، مروج الذہب، ۱۴۰۹ھ، ج۲، ص۳۵٧؛ ابناعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ھ، ج۲، ص۴۶۸؛ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ھ، ص۱۶٧۔
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴
- ↑ ابنقتیبة دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲٧۶؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۲۰۴
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱٧ھ، ج۱۲، ص۱۴۶۔
- ↑ ذہبی، تریخ الإسلام، ۱۴۱۳ھ، ج۴، ص۳۲۶
- ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸٧
- ↑ نووی، رہتل الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰، ص۳۶۴
- ↑ ابنعساکر، تریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج٧۴، ص۱۹۲؛ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ۱۴۱۲ھ، ج۴، ص۱۵۸٧
- ↑ ابناثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ھ، ج۴، ص٧۴٧
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، اللسٹ، رحلی، ج۱، ص۱۶۸
- ↑ ابنحجر، الإصابة، ۱۴۱۵ھ، ج۶، ص۵۳۹
مآخذ
سودھو- ابناثیر جزری، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ھ۔
- ابناثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التریخ، بیروت،دار صادر، ۱۳۸۵ھ۔
- ابناعثم الکوفی، أبومحمد أحمد، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۱ھ۔
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۲ھ۔
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ھ۔
- ابنحزم، علی بن احمد بن سعید، جمہرة أنساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۳ھ۔
- ابنخلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تریخ العرب و البربر و۔۔۔، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ھ۔
- ابنخیاط، خلیفة بن خیاط بن أبیہبیرة اللیثی، تریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ھ۔
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ھ۔
- ابنعبدالبر، یوسف بن عبداللہ، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ھ۔
- ابنعساکر، علی بن حسن، تریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ھ۔
- ابنعطیہ، جمیل حمود، أبہی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۲۳ھ۔
- ابنقتیبة دینوری، عبداللہ بن مسلم، الإمامة و السیاسة معروف بہ تریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۰ھ۔
- ابنقتیبة دینوری، عبداللہ بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، قاہرة، الہیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲م۔
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النہایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰٧ھ۔
- ابنمسکویہ، ابوعلی مسکویہ الرازی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تہران، سروش، ۱۳٧۹ہجری شمسی۔
- بسوی، یعقوب بن سفیان، کتاب المعرفة و التریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، ۱۴۰۱ھ۔
- بغدادی، محمد بن حبیب، کتاب المنمق فی اخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ھ۔
- بلاذری، أحمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱٧ھ۔
- بلاذری، أحمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت،دار و مکتبة الہلال، ۱۹۸۸م۔
- بلعمی، تاریخنامہ طبری، تحقیق محمد روشن، تہران، البرز، چاپ سوم، ۱۳٧۳ہجری شمسی۔
- بیہقی، ابوبکر، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۵ھ۔
- ذہبی، محمد بن احمد، تریخ الاسلام و وفیات المشاہیر، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ھ۔
- زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواہر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ھ۔
- زرکلی، خیرالدین، زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ ہشتم، ۱۹۸۹م۔
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، گوناگون۔
- شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ھ۔
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، کنگرہ شیخ مفید، ۱۴۱۳ھ۔
- صالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الہدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴ھ۔
- طبری آملی کبیر، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب(ع)، قم، کوشانپور، ۱۴۱۵ھ۔
- طبری، محمد بن جریر، تریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراہیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸٧ھ۔
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳٧۳ہجری شمسی۔
- مامقانی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال (رحلی)، چاپ اول، بینا، بیجا، بیتا۔
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذہب و معادن الجوہر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالہجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ھ۔
- مقدسی، مطہر بن طاہر، البدء و التریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا۔
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ھ۔
- نمازی شاہرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث،، تہران، فرزند مولف، ۱۴۱۴ھ۔
- نووی، یحیی بن شرف، رہتل الأسماء و اللغات، دمشق،دار الرسالة العالمیة، ۱۴۳۰ھ۔
- ہاشمی خویی، میرزا حبیب اللہ، منہاج البراعة فی شرح نہج البلاغة و تکملة منہاج البراعة، تہران، مکتبة الإسلامیة، چاپ چہارم، ۱۴۰۰ھ۔
- واعظ خرگوشی، ابوسعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تہران، بابک، ۱۳۶۱ہجری شمسی۔
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ھ۔
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا۔