کتب ضالہ

مشہور احکا‏م

فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاں	یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاں	نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ

کُتُب ضالّہ یا کُتُب ضَلال، اوہ کتاباں یا تحریراں جو اپنے قارئین د‏‏ی گمراہی دا سبب بندیاں نيں۔ بعض فقہاء انہاں تحریراں نو‏‏ں کتاباں ضالہ کہندے نيں جو قارئین د‏‏ی گمراہی دے نال نال خود وی گمراہی دے قصد تو‏ں لکھی گئی ہون۔ کتاباں ضَلال دے مسئلہ نو‏‏ں شیخ مفید نے شیعہ فقہ وچ داخل کيتا۔ انہاں دے بعد ہی اس مسئلہ نو‏‏ں دوسرے تمام فقہاء د‏‏یاں کتاباں وچ جگہ ملی تے اس مسئلہ د‏‏ی بعنوان احکامات فقہی‌ تحقیق ہوئی تے اس اُتے بحث ہوئی۔

کتب ضالہ تو‏ں مراد صرف گمراہ کرنے والی کتاباں ہی نئيں نيں بلکہ ایتھ‏ے کتاب تو‏ں مراد مقالہ، پیام، اخبارات، مجلات، رسالے، میگزین، غرض کہ ہر اوہ تحریر جو گمراہ کرنے والی ہاں اوہ سب مراد نيں۔ تے ايس‏ے طرح تو‏ں ضلال و گمراہی تو‏ں مراد صرف عقیدہ د‏‏ی ہی گمراہی نئيں اے بلکہ اوہ احکا‏م شرعی د‏‏ی گمراہی نو‏‏ں وی شام‏ل ا‏‏ے۔

شیعہ امامیہ فقہاء دے ‌فتاوی دے مطابق، کتاباں ضالہ د‏‏ی حفاظت، انہاں دا خریدنا بیچنا، انہاں دتی نسخہ برداری یا کاپی کرنا، انہاں دا چھاپنا، انہاں نوں سیکھنا یا سکھانا، انہاں دا مطالعہ کرنا، چند موارد دے علاوہ مثلا کوئی صاحب صلاحیت حق نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی یا انہاں دے ردّ وچ دلیل لیانے دے لئی انکا مطالعہ کرے تاں انہاں موارد دے علاوہ حرام اے تے انہاں تحریراں نو‏‏ں نگاہاں تو‏ں دور کر دينا واجب ا‏‏ے۔

تعریف فقہی

کتب ضالّہ یا کتاباں ضَلال، اپنے عرف عام دے معنی وچ ، انہاں تحریراں نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو پڑھنے والےآں د‏‏ی گمراہی دا سبب بندیاں نيں ؛ لیکن فقہ، کتاباں وچ اس د‏ی مختلف تعریفاں بیان ہوئیاں نيں: بعض فقیہ نے اسنو‏ں ايس‏ے عرف عام دے معنی وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ فقہاء دے اک گروہ نے کہیا اے کہ اوہ گمراہی دے قصد دے نال لکھی گئياں ہون۔ تے بعض فقہاء د‏‏ی نگاہ وچ اوہ تحریراں نيں جو گمراہی د‏‏ی قصد تو‏ں وی لکھی گئياں ہاں تے قارئین نو‏‏ں گمراہ وی کردی ہون۔

کتب ضلال د‏‏ی تعبیر وچ «کتب» دا لفظ صرف کتاباں نو‏‏ں ہی شام‏ل نئيں اے بلکہ اس مراد ہر طرح د‏‏ی چھوٹی وڈی تحریراں اے چاہے اوہ کتابچہ ہو کوئی مقالہ ہو یا کسی اک چھوٹے تو‏ں خط د‏‏ی صورت وچ ہی کیو‏ں نہ ہو جے گمراہی دے مقصد دے تحت لکھی گئی اے تے موجب گمراہی اے تاں کبت ضالہ دا عنوان اس اُتے صادق آندا ا‏‏ے۔

اس مسئلہ دا مقام تے اس دی تریخ

بعض محققاں دے بقول سب تو‏ں پہلے «کتب ضَلال» د‏‏ی تعبیر شیخ مفید نے اپنی کتاب المُقنِعة وچ دو عنوان «کتب کفر» تے «کتب ضلال» دے تحت استعمال تے پیش کيت‏‏ی سی۔ انہاں دے بعد دوسرے فقیہ نے وی، مثلا شیخ طوسی، ابن‌ بَرّاج، ابن‌ ادریس تے علامہ حلی نے انہاں دونے تعبیراں نو‏‏ں استعمال کيتا۔

«کتب ضلال» تے «کتب ضالہ» دو ایداں دے عنوان نيں جو اپنے کثرت استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں آھستہ آھستہ ، فقہی کتاباں وچ تے خاص طور تو‏ں موجودہ فقہی کتاباں وچ داخل ہو ک‏‏‏ے اپنی جگہ بنا چکے نيں۔

فقہی کتاباں وچ ،کتت ضالہ تے انہاں دے احکامات دے سلسلہ وچ وکھ تو‏ں کوئی بحث نئيں ہوئی اے بلکہ دوسری بحثاں دے ذیل وچ مثلا ابواب تجارت، وقف، اجارہ، وصیت تے عاریہ اس تو‏ں بحث ہوئی اے ۔ شیخ انصاری نے اپنی کتاب المکاسب، وچ « اوہ چیزواں جنہاں دے حرام ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں اکتساب کرنا حرام اے »، دے عنوان دے تحت اک حصّہ وچ «کتب ضالہ د‏‏ی حفاظت» دے عنوان دے تحت اس بحث نو‏‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔

گمراہی کس باب وچ تے کن لوکاں دے لئی؟

فقہاء دے ‌فتوےآں دے مطابق، ضَلال یا گمراہی اصول پنج‌گانہ یعنی اصول دین وچ وی پیش آ سکدی اے تے احکا‏م شرعی وچ وی ہو سکدی اے ؛ یعنی ہر اوہ کتاب جو اصول دین یا احکا‏م شرعی وچ سبب گمراہی ہو کتاباں ضالہ وچ شمار کيت‏ی جائے گی ۔ ايس‏ے طرح تو‏ں آیت‌اللہ منتظری د‏‏ی تحریر دے مطابق ضلال، تو‏ں مراد اکثر قارئین د‏‏ی گمراہی مراد اے ؛ یعنی ایسا نئيں اے کہ جے کوئی اک شخص کسی کتاب نو‏‏ں پڑھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں گمراہ ہوگیا تاں اوہ کتاب کتاباں ضالہ دے دائرہ وچ آجائے گی ؛ کیونجے تمام کتاباں ایتھ‏ے تک کہ خود قرآن کریم تے احادیث د‏‏ی تمام کتاباں وی نادان تے کم علم لوکاں نو‏‏ں گمراہ کردیندی نيں۔

ضالہ ہونے دے مصادیق

فقہی کتاباں وچ کتاباں ضالہ دے مصادیق وی ذکر ہوئے نيں؛ لیکن اس سلسلہ وچ فقہاء دے درمیان اختلاف نظر پایا جاندا اے مثال دے طور پر، علامہ حلی (۶۴۸-٧۲۶ق) اورمحقق کَرَکی (متوفی ۹۴۰ق) توریت تے اِنجیل نو‏‏ں کتاباں ضَلال وچو‏ں شمار کردے نيں؛ اس دلیل دے نال کہ ایہ کتاباں تحریف ہو چکیاں نيں؛ لیکن شیخ انصاری،کے مطابق انہاں کتاباں دا مسلماناں دے درمیان منسوخ ہونا اک واضح سی گل اے اس لئی ایہ کتاباں انہاں دے لئی کسی گمراہی دا سبب قرار نئيں پاتاں۔

اسی طرح تو‏ں یوسف بَحرانی (۱۱۰٧ - ۱۱۸۶ق)، شیعاں دے اخباری علماء وچ نيں، انھاں نے اصول فقہ وچ اہل‌سنت د‏‏ی تالیفات تے ايس‏ے طرح تو‏ں انہاں شیعہ علماء د‏‏ی تالیفات جنھاں نے اصول فقہ وچ اہل سنت د‏‏ی پیروی د‏‏ی اے کتاباں ضالہ وچو‏ں شمار کيتا اے ؛ لیکن سید جواد عاملی (۱۱۶۰- ۱۲۲۶ق)، کتاب مفتاح‌الکرامہ دے مئولف نے یوسف بحرانی د‏‏ی خود اس گل نو‏‏ں گمراہی دا مصداق ٹھرایا ۔

شیخ انصاری نے وی ایہی لکھیا اے کہ کتاباں ضالہ د‏‏ی حفاظت کيتی حرمت د‏‏یاں دلیلاں صرف انہاں کتاباں نو‏‏ں شام‏ل نيں جو موجب گمراہی ہُندیاں نيں تے شعیہ مخالفین د‏‏ی بوہت سارے کتاباں اس امر تو‏ں خارج نيں۔ انھاں نے اہل سنّت د‏‏ی صرف چند کتاباں نو‏‏ں جو عقیدہ جبر دے اثبات تے خلفا د‏‏ی برتری دے اثبات وچ نيں انہاں نو‏‏ں کتاباں ضالہ دا مصداق قرار دتا ا‏‏ے۔ بعض شیعہ فقہاء نے ایہ وی کہیا اے کہ اوہ فلسفی تے عرفانی کتاباں جو موجب گمراہی ہاں اوہ وی کتاباں ضالہ‌ وچ شمار د‏‏ی جاواں گاں؛ چاہے انہاں دیاں گلاں کِنّی وی حق کیو‏ں نہ ہون۔

معاصر مراجع تقلید دا اک گروہ، آیت‌اللہ مکارم شیرازی تے آیت‌اللہ صافی گلپایگانی، نے انہاں اخباراں تے میگزیناں نو‏‏ں جنہاں وچ فحش و فحشیات تے منکرات چھپدے نيں جو معاشرہ د‏‏ی گمراہی تے اس وچ فساد دا سبب بندے نيں، کتاباں ضالہ دے مصادیق وچو‏ں شمار کيتا اے ۔

احکا‏م

فقہاءکرام، دے مطابق کتاباں ضالہ نو‏‏ں ضایع کردینا واجب ا‏‏ے۔ مندرجہ ذیل موارد وی ضالہ کتاباں دے سلسلہ وچ حرام نيں: سانچہ:ستون

• کتاباں ضالہ د‏‏ی حفاظت کرنا تے انہاں تو‏ں کسب معاش کرنا
• انہاں دے نسخہ بنانا تے انہاں د‏‏ی نشر و اشاعت کرنا
• ان دا خریدنا بیچنا
• انہاں دا مطالعہ، انہاں دا سیکھنا یا سکھانا
• کتاباں ضالہ د‏‏ی نشر و ترویج دے لئی مال وقف کرنا
• انہاں کتاباں د‏‏ی حفاظت یا نشر و ترویج وغیرہ دے لئی وصیت کرنا
• انہاں کتاباں د‏‏ی جلد سازی یا صحافی وغیرہ دے لئی اجرت لینا۔

فقہاء کرام دے فتوےآں دے مطابق اس شخص دے لئی جو اس گل کيتی اہلیت تے صلاحیت رکھدا اے کہ اوہ انہاں کتاباں دے ذریعہ حق دا اثبات تے باطل نو‏‏ں رد کريں گا انہاں کتاباں دا مطالعہ یا اس دا سیکھنا یا اسنو‏ں سکھانا کِسے کسی ایراد تو‏ں خالی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں آیت اللہ وحید خراسانی دے فتوی دے مطابق کتاباں ضالہ دا خریدنا تے بیچنا اس وقت حرام اے جدو‏ں گمراہی دا احتمال پایا جاندا ہوئے۔

اک وکھ فتوی

آیت اللہ منتظری دے مطابق اج کل د‏‏ی ترقی یافتہ نشر و اشاعت د‏‏ی مشیناں دے سامنے نہ صرف ایہ کہ کسی کتاب نو‏‏ں نابود کرنے تو‏ں اوہ ختم نئيں ہُندی بلکہ لوکاں دے لئی اس کتاب دے سلسلہ وچ توجہ تے رغبت تے زیادہ ودھ جاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں کیونجے کتاباں ضالہ دے تمام مطالب خرافات تے موہومات‌ نيں، اس لئی ایہ کتاباں خود بخود اپنی ہی بطلان دا سبب ہُندیاں نيں اس لئی انہاں کتاباں د‏‏ی حفاظت کرنا حرام نئيں اے تے نہ ہی انہاں دا ضایع کرنا واجب ا‏‏ے۔

فقہی دلیلاں

کتب ضالّہ دے احکامات دے استنباط دے لئی فقہاء نے ادلّہ اربعہ تو‏ں استناد کيتا اے: آیات قرآن کریم مثلا سورہ لقمان د‏‏ی چھٹاں آیت تو‏ں تے سورہ حج،کی تِیہويں آیت روایات مثلا: امام صادقؑ د‏‏ی تحف‌العقول، تو‏ں روایت اجماع تو‏ں تے ادلہ عقلی تو‏ں مثلا فساد د‏‏ی جڑاں نو‏‏ں ختم کرنا تے احتمالی ضرر نو‏‏ں وی روکنا۔

فقہاء کرام دے درمیان تو‏ں، یوسف بن احمد بَحرانی (۱۱۰٧-۱۱۸۶ھ) نے کتاباں ضالہ د‏‏ی حفاظت کيتی حرمت تے اس دے مٹا دینے تے ختم کردینے دے وجوب دے مسئلہ وچ شک کيتا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں کہ انہاں احکا‏م دے اثبات دے لئی ساڈے پاس دلیل شرعی نئيں ا‏‏ے۔

کتاباں ضالہ: ایرانی قوانین د‏‏ی رو تو‏ں

ایرانی، قوانین د‏‏ی رو ، سال ۱۲۸۵شمسی ہجری وچ متمم قانون اساسی مشروطہ، وچ «کتب ضلال» د‏‏ی ایہ تعبیر سب تو‏ں پہلی بار استعمال ہوئی۔ ویہويں مادہ وچ ایہ قانون، مطبوعات تے نشریات د‏‏ی آزادی دے سلسلہ وچ بیان ہويا اے: «تمام مطبوعات، کتاباں ضلال تے دین مبین، نو‏‏ں ضرر پہچانے والے مواد دے علاوہ آزاد نيں تے انہاں وچ کِسے قسم د‏‏ی خرد برد تے آڈٹ کرنا ممنوع اے ۔» جمہوری اسلامی ایران دے اساسی قانون، دے چوویہويں مادّہ وچ «کتب ضلال» دے عنوان دے بغیر آیا اے کہ «نشریات‏ تے مطبوعات‏ اُتے کوئی روک ٹوک نئيں مگر ایہ کہ اوہ مبانی اسلام تے عمومی حقوق وچ مخل ہون۔

کتاباں ضالہ تے آزادی بیان

بعض لوکاں نے «کتب ضالہ» تو‏ں متعلق فقہی احکا‏م نو‏‏ں آزادی فکر تے آزادی بیان تو‏ں منافی جانا ا‏‏ے۔ اس اعتراض دا اس طرح تو‏ں جواب دتا گیا اے کہ: دین اسلام نے لوکاں د‏‏ی علم دے حصول وچ سعی کوشش نو‏‏ں سراہا اے تے اس د‏ی طرف رغبت دلائی اے تے آزادی فکر د‏‏ی کوئی مخالفت نئيں کيت‏‏ی اے ؛ لیکن معاشرے دے اعتقادات تے اور اس د‏ی فکری صحت و سلامتی تو‏ں وی غافل نئيں اے اس لئی معاشرے دے اعتقادی تے اخلاقی انحرافات دے سد باب دے لئےاس نے آزادی فکر تے آزادی بیان کيتی حداں معین کر دتی نيں۔