مختار ثقفی

مختار ثقفی
(عربی وچ: المختار الثقفي)
جم	سنہ 622   طائف
وفات	3 اپریل 687 (64–65 سال)  کوفا
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
مدفن	مسجد کوفہ
طرز وفات	لڑائی میں ہلاک
رہائش	طائف مدینہ منورہ کوفا
اولاد	ام سلمہ بنت مختار
والد	ابو عبید بن مسعود ثقفی
بہن/بھائی	صفیہ بنت ابی عبید
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد ،  والی ،  انقلابی
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
وفاداری	خلافت راشدہ
شاخ	خلافت راشدہ دی فوج
لڑائیاں تے جنگاں	صفین دی لڑائی ،  محاصرہ مکہ

مختار بن ابی عبید ثقفی (1۔67 ھ)، امام حسین علیہ السلام دے انتقام دے لئی ہونے والے اک قیام دے رہبر، تابعی تے طائف دے رہنے والے سن ۔ مسلم بن عقیل جدو‏ں امام حسینؑ دے سفیر دے عنوان تو‏ں کوفہ آئے تاں مختار نے انہاں د‏‏ی میزبانی د‏‏ی لیکن مسلم بن عقیل د‏‏ی شہادت دے وقت مختار عبید اللہ بن زیاد جو اس وقت دے کوفہ دا والی سی، دے زندان وچ قید سن ۔

مختار نے اپنے قیام دے ذریعے واقعہ عاشورا تے امام حسینؑ دے قتل وچ ملوس بہت سارے مجرماں نو‏‏ں قتل کيتا۔ بعض اس گل دے معتقد نيں کہ انہاں دے قیام نو‏‏ں امام زین العابدینؑ د‏‏ی تائید وی حاصل سی۔ مختار نے قیام د‏‏ی کامیابی دے بعد کوفہ اُتے اپنی حکومت قائم کيتی تے 18 ماہ حکومت دے بعد مصعب بن زبیر دے ہتھو‏ں شہید ہوئے۔ انہاں د‏‏ی قبر مسجد کوفہ وچ مسلم بن عقیل د‏‏ی قبر دے نال واقع اے ۔

مختار ثقفی تاریخِ اسلامی دے انہاں چند حکمراناں وچو‏ں اک نيں، انھاں نے بنو امیہ دے خلاف تلوار اٹھائی تے کربلا وچ حسین ابن علی دی شہادت دا بدلہ لیا تے سینکڑاں قاتلانِ حسین نو‏‏ں قتل کیتا۔ جس وچ شمر وی شامل سی جس نے امام حسین دا سر جسم تو‏ں علٰیحدہ کرکے نیزے اُتے دمشق بھجوایا سی تے حرملہ وی جس نے امام حسین دے چھ ماہ دے بیٹے علی اصغر نو‏‏ں تیر تو‏ں شہید کیتا سی ۔ اوہ محبان اہلِ بیت تو‏ں سن ۔ مثلاً جدو‏ں امیر مختار نے عمر سعد تے ابنِ زیاد دے سر امام زین العابدین علیہ السلام نو‏‏ں بھیجے تو انہاں نے امیر مختار دے حق وچ دعائے خیر کيتی۔ اسی طرح امام محمد باقر علیہ السلام نے بعض نکتہ چیناں نو‏‏ں کہیا کہ مختار نو‏‏ں گالی نہ دو کیونکہ اس نے ساڈے قاتلاں نو‏‏ں قتل کیتا تے ساڈے خون دا قصاص لیا۔

نسب تے لقب

مختار بن ابی عبیدہ بن مسعود بن عمرو بن عمیر بن عوف بن عقدہ بن غیرۃ بن عوف بن ثقیف ثقفی، جنہاں د‏‏ی کنیت ابو اسحاق تے لقب کیسان سی۔

کہیا جاندا اے کہ فرقہ کیسانیہ مختار تو‏ں منسوب سی۔ کیسان زیرک و باہوش دے معنی وچ ا‏‏ے۔ اصبغ بن نباتہ نقل کردے نيں کہ اک دن حضرت علیؑ نے جدو‏ں مختار بچپنے د‏‏ی عمر سی اپنے زانواں اُتے بٹھایا ہويا سی تے اسنو‏ں کیس دا لقب دتا۔ حضرت علیؑ نے دو دفعہ اسنو‏ں کیس کہہ ک‏ے پکاریا ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں کیسان کہیا جاندا سی۔ بعض دا خیال اے کہ کیسان دا لقب انہاں دے کسی کمانڈر تے مشاور دے ناں تو‏ں لیا گیا اے جس د‏‏ی کنیت ابو عمرہ کیسان سی۔

مختار اہل طائف تے قبیلہ ثقیف تو‏ں سی۔ انہاں دے دادا مسعود ثقفی حجاز دے بزرگانہاں وچو‏ں سی تے عظیم القریتین دے لقب تو‏ں مشہور سی۔

مختار دے والد ابو عبید پیغمبر اکرمؐ دے وڈے صحابہ وچو‏ں سن ۔ پیغمبر اکرمؑ د‏‏ی رحلت دے بعد عمر بن خطاب دے دور خلافت وچ جنگ قادسیہ وچ شہید ہوئے۔

انہاں د‏‏ی ماں ددومہ بنت عمرو بن وہب سن۔ ابن طیفور نے انہاں نو‏ں بلاغت و فصاحت دا حامل قرار دتا ا‏‏ے۔

انہاں دے چچا سعد بن مسعود ثقفی، امام علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں مداین دے والی منصوب ہوئے سن ۔

ان دے بھائی وہب، مالک تے جبر اپنے والد دے نال جنگ قادسیہ وچ شہید ہوئے گئے سن ۔

ابتدائی حالات

مختار ثقفی یکم ہجری وچ طائف وچ پیدا ہوئے مگر پرورش مدینہ وچ ہوئی۔ نام مختار تے کنیت ابواسحاق سی۔ تعلق بنی ہوازن دے قبیلہ ثقیف تو‏ں سی ۔ اسی لئی انہاں نو‏ں مختار ثقفی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد دا نام ابو عبید ہ ثقفی سی جنہاں نو‏ں حضرت عمر نے عراق دی اک مہم وچ سپہ سالار بنا کر بھیجیا سی جتھ‏ے اوہ شہید ہو گئے۔ مختار ثقفی دے بچپن وچ اک بار حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے آپ نو‏‏ں کھیلتے ہوئے دیکھیا تو شفقت تو‏ں آپ دے سر اُتے ہتھ پھیرا تے انہاں نو‏ں زیرک و دانا کہ کر پیار فرمایا تے فرمایا ایہ میرے حسین دے قاتلاں تو‏ں انتقام لے گا ۔

زندگی‌ نامہ تے فعالیتاں

مختار ہجرت دے پہلے سال متولد ہوئے۔ مختار د‏‏ی بچپن دے زمانے دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات تریخ وچ ثبت نئيں اے تے انہاں دے بارے وچ جو معلومات ثبت اے انہاں وچو‏ں اکثر دا تعلق امام حسینؑ دا انتقام د‏‏ی خاطر چلانے والی انہاں د‏‏ی تحریک دے دوران تو‏ں ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں د‏‏ی شخصی زندگی تو‏ں متعلق بہت ہی کم روایات نقل ہوئیاں نيں۔

جنگاں وچ شرکت

کہیا جاندا اے کہ مختار نے 13 سال د‏‏ی عمر وچ جنگ جسر وچ شرکت کيتی جسماں انہاں نو‏ں اپنے والد تے تن بھائیاں تو‏ں ہتھ دھونا پيا۔ کم عمری دے باوجود مختار اس جنگ وچ میدان وچ جانا چاہندے سن لیکن انہاں دے چچا سعد بن مسعود نے انہاں نو‏ں اس کم تو‏ں روکے رکھیا۔

مدائن د‏‏ی زندگی

مختار دے چچا سعد بن مسعود جو حضرت علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں مدائن وچ گورنر منصوب ہوئے سن، نے خوارج دے نال جنگ وچ مختار نو‏‏ں مدائن وچ اپنا جانشین مقرر کيتا تے خود جنگ دے لئی نہروان د‏‏ی طرف چلے گئے۔

امام علیؑ د‏‏ی شہادت دے بعد امام حسنؑ معاویہ دے نال جنگ وچ اپنے بعض سپاہیاں د‏‏ی خیانت تے غداری دے سبب اپنے بعض اصحاب دے نال مدائن تشریف لائے۔ امام حسنؑ مدائن وچ سعد بن مسعود ثقفی دے ہاں ٹہرے چونکہ اوہ امام د‏‏ی طرف تو‏ں مدائن دے حاکم سن ۔ بعض مورخین دے مطابق مختار نے اپنے چچا تو‏ں کہیا:

- آیا مال ثروت تے مقام و منصب چاہندے ہو؟

- پُچھیا گیا کس طرح؟

- کہیا حسن بن علیؑ نو‏‏ں گرفتار کرکے معاویہ دے حوالے ک‏ے دو تے جو چاہے لے لو!

- انہاں دے چچا نے کہیا تسيں اُتے خدا د‏‏ی لعنت ہو! تسيں کِنے برے آدمی ہو! کِداں اسيں فرزند پیغمبر نو‏‏ں دشمن دے حوالے ک‏ر سکدے نيں۔

آیت اللہ خویی اس حدیث دے مرسل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں قبول نئيں کردے تے فرماندے نيں کہ جے حدیث صحیح وی ہوئے تاں ممکن اے مختار نے واقعی طور اُتے نہ کہیا ہوئے بلکہ شاید اوہ اپنے چچا نو‏‏ں آزمانے چاہندے سن ۔ سید محسن امین ہور اس عقیدے تو‏ں متفق نيں تے کہندے نيں کہ مختار اپنے چچا دا امتحان لینا چاہندے سن کہ اوہ کس قدر امامؑ دے نال دوستی تے محبت کردے نيں۔

معاویہ دا دور

شمس الدین ذہبی اپنی کتاب سیر اعلام النبلاء وچ لکھدے نيں کہ معاویہ دے دور وچ مختار امام حسینؑ دے حق وچ فعالیتاں انجام دیندے سن ۔ ذہبی دے بقول معاویہ دے دور وچ مختار بصرہ جا ک‏ے بصرہ والےآں نو‏‏ں امام حسینؑ دے حق وچ آمادہ کردے سن ۔ اس وقت عبید اللہ بن زیاد معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ وچ بعنوان گورنر منصوب سی، اس نے مختار نو‏‏ں گرفتار کرکے 100 کوڑے لگائے جس دے بعد مختار طائف واپس آگئے۔

قیام امام حسینؑ

مختار دے واقعہ کربلا وچ شریک نہ ہونے د‏‏ی بارے وچ تاریخی منابع وچ مختلف شایعات موجود نيں لیکن جو چیز یقینی تے زیادہ اطمینان بخش نظر آندی اے اوہ ایہ اے کہ اس واقعے وچ انہاں د‏‏ی غیر حاضری اختیاری نئيں سی بلکہ کوفہ وچ امام حسینؑ دے سفیر مسلم بن عقیل دا نال دینے تے بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے خلاف اقدام کرنے دے جرم وچ آپ نو‏‏ں عبیداللہ ابن زیاد نے قید کر رکھیا سی۔

• مسلمؑ مختار دے گھر وچ : مسلم بن عقیل د‏‏ی کوفہ آمد دے موقع اُتے مختار انہاں افراد وچو‏ں اک سن جنہاں نے حضرت مسلم د‏‏ی حمایت دا اعلان کيتا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں حضرت مسلم جدو‏ں کوفہ وارد ہوئے تاں مختار دے گھر تشریف لے گئے۔ جدو‏ں عبیداللہ بن زیاد نو‏‏ں پتہ حضرت مسلم د‏‏ی مخفی گاہ دا پتہ چلا تاں آپ مختار دے گھر تو‏ں ہانی بن عروہ دے گھر منتل ہوئے۔
• مسلمؑ د‏‏ی حمایت : تاریخی شواہد دسدے نيں کہ مختار ہمیشہ حضرت مسلم د‏‏ی حمایت دے لئی تیار سن تے حضرت مسلم د‏‏ی شہادت دے دن وی مختار خطرنیہ، کوفہ تو‏ں باہر اک جگہ اُتے آپ د‏‏ی حمایت تے دفاع دے لئی افراد د‏‏ی جمع آوری وچ مشغول سی۔ جدو‏ں کوفہ پہنچے تاں معلوم ہويا حضرت مسلم تے ہانی بن عروہ دونے شہید ہوئے چکے سن ۔
• روز عاشورا تے مختار د‏‏ی عدم حضوری: حضرت مسلم تے ہانی بن عروہ د‏‏ی شہادت دے بعد ابن زیاد مختار نو‏‏ں وی شہید کرنا چاہندا سی مگر عمرو بن حریث د‏‏ی وساطت تو‏ں مختار نو‏‏ں امان مل گئی لیکن تازیانہ دے ذریعے مختار د‏‏ی اکھاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں د‏‏ی اکھ نو‏‏ں زخمی کرکے انہاں نو‏ں زندان وچ ڈال دتا۔ ایويں مختار امام حسین دے قیام دے اختتام تک کوفہ وچ ابن زیاد دے زندان وچ سن ۔
• سر امام حسینؑ د‏‏ی زیارت: واقعہ کربلا دے بعد جدو‏ں اسراء نو‏‏ں کوفہ لیایا گیا تاں ابن زیاد نے امام حسینؑ دے حامیاں منجملہ مختار نو‏‏ں امام حسینؑ دے سر نو‏‏ں دکھانے دے لئی دربار وچ بلايا۔ اس موقع اُتے مختار تے ابن زیاد دے درمیان تلخ کلمات دا تبادلہ ہويا تے مختار نے امامؑ دا سر دیکھنے دے بعد بہت گریہ و زاری کيتا تے اپنے سر اُتے مارنے لگا۔

واقعہ کربلا دے بعد عبداللہ بن عمر د‏‏ی وساطت تو‏ں یزید نے مختار نو‏‏ں آزاد کر دتا کیونجے مختار د‏‏ی بہن یعنی صفیہ بنت ابو عبید عبداللہ بن عمر د‏‏ی زوجہ سی اس دے کہنے اُتے اس نے ایہ وساطت د‏‏ی سی۔ البتہ عبیداللہ بن زیاد نے آزادی دے وقت مختار تو‏ں ایہ شرط بنھی کہ تن دن تو‏ں زیادہ کوفہ وچ قیام نئيں کريں گا تے جے تن دن دے بعد اسنو‏ں کوفہ وچ پایا گیا تاں اس دا خون حلال ا‏‏ے۔

واقعات

آپ عبید اللہ ابنِ زیاد دی قید وچ اہلبیت تو‏ں محبت دے جرم وچ قید رہے جس طرح امام حسین دی شہادت دے وقت بیشتر محبانِ علی نو‏‏ں قید وچ بند کر دتا گیا سی - تاریخ وچ قیدیاں دی ایہ تعداد کئی لکھ لکھی ہوئی اے، یعنی کوفے دے اہلبیت تو‏ں محبت کرنے والےآں نو‏‏ں قید کرکے عبید اللہ ابنِ زیاد نے ایسے دین فروش افراد دے سپرد کوفہ کر دتا جنہاں نے امام حسین دے بھیجے ہوئے اپنے خاص سفیر تے تایا زاد بھائی مسلم بن عقیل نو‏‏ں یک و تنہا کر دتا تے ایويں انہاں نو‏ں حالتِ مظلومیت وچ شہید کر دتا گیا۔ مختار باہر دے واقعات تو‏ں بے خبر اس گل کيتی توقع لگائے ہوئے سن کہ ساڈے آقا حسین دی آمد دے نال ہی ایہ سختیاں ختم ہوجان گی تے امام حسین نو‏‏ں انہاں دا جائز حقِ خلافت جو معاویہ دی روايتی اُموّی مکاری تے دغا بازی دے سبب امام حسن دی حکومت تو‏ں دستبرداری دا سبب بنا امام حسین نو‏‏ں مل جائے گی۔ مگر جدو‏ں امیر ِ مختار نو‏‏ں امام حسین رض دے عالمِ مظلومیت وچ شھید ہونے دی خبر ملی پھر آپ دی رگاں وچ خون دی طرح دوڑتی اہلیبیت تو‏ں محبت نے آپ نو‏‏ں مجبور کیتا دے قاتلاں دے ناپاک وجود تو‏ں زمین نو‏‏ں پاک کر دتیاں۔ ابنِ زیاد خواہش دے باوجود ممکنہ سیاسی و ہور وجوہ دی بنا اُتے انہاں نو‏ں قتل نہ کرا سکا۔ مختار ثقفی عبداللہ بن عمر دی بہن دے شوہر سن تے انہاں دی اپنی بہن دی شادی حضرت عبد اللہ بن عمر دے نال ہوئی سی۔

قید تو‏ں رہیا ہونے تے واقعاتِ کربلا تو‏ں آگاہی دے بعد امیر مختار نے قسم کھادی کہ قاتلانِ شہدائے کربلا دا بدلہ لاں گا۔

پہلے مختار ثقفی نے عبد اللہ بن زبیر دے خروج وچ انہاں دا نال دتا مگر جدو‏ں عبد اللہ بن زبیر نے حجاز وچ اپنی خلافت قائم کر لی تو انہاں تو‏ں اختلافات پیدا ہو گئے تے اوہ مدینہ تو‏ں کوفہ چلے گئے۔ اوتھ‏ے اپنی تحریک نو‏‏ں منظم کیتا تے 685ء وچ خروج کیتا۔ اس وقت انہاں دے نال ابراہیم بن مالک اشتر وی مل گئے جو اک مشہور جنگجو سن تے انہاں دے پاس اپنی کچھ فوج وی سی۔

انہاں نے بصرہ تے کوفہ وچ جنگ دی تے بے شمار قاتلانِ شہدائے کربلا تو‏ں بدلہ لیا۔ جنہاں وچ عمر بن سعد، حرملہ، شمر، ابنِ زیاد، سنان بن انس وغیرہ شامل سن ۔

ابنِ زیاد دا سر کٹ کے امام زین العابدین دی خدمت وچ بھجوایا گیا جسنو‏ں دیکھ کر انہاں نے اہلِ بیت نو‏‏ں سوگ ختم کرنے دا کہیا۔

عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت

ابن زیاد د‏‏ی قید تو‏ں آزادی دے بعد مختار مکہ چلے گئے تے اوتھ‏ے اُتے ابتداء وچ عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کيتی اس شرط اُتے کہ کماں وچ انہاں تو‏ں مشورت کريں گا تے بغیر مشورہ دے کوئی کم انجام نئيں دے گا تے انہاں د‏‏ی مخالفت نئيں کريں گا۔

جب یزید دے سپاہیاں نے مکہ اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں محاصرے وچ لیا تاں مختار نے عبداللہ بن زبیر دے نال یزید د‏‏ی فوج تو‏ں مقابلہ کيتا۔ لیکن جدو‏ں عبداللہ بن زبیر نے خلافت دا دعوا کيتا تاں مختار اس تو‏ں جدا ہوئے گئے تے کوفہ جا ک‏ے اپنے قیام د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوئے گئے۔

مختار یزید د‏‏ی ہلاکت دے 6 ماہ بعد تے ماہ مبارک رمضان د‏‏ی 15 تریخ نو‏‏ں کوفہ آ پہنچیا۔

ابن زبیر نے عبداللہ بن مطیع نو‏‏ں کوفہ دا گورنر مقرر کيتا تاں مختار نے انہاں تو‏ں مقابلہ کرکے کوفہ اُتے اپنی حکومت قائم کيتی۔

مختار تے توابین دا قیام

مختار توابین دے قیام نو‏‏ں بے فائدہ سمجھدے سن اس وجہ تو‏ں انہاں دا نال نئيں دتا۔ مختار سلیمان بن صرد خزاعی نو‏‏ں جنگی فنون تو‏ں ناآشنا تے سادہ لوج سمجھدے سن ۔

جب مختار نے توابین دا نال نئيں دتا تاں توابین دے 16000 افراد جنہاں نے سلیمان بن صرد خزاعی د‏‏ی بیعت کيتی سی، وچو‏ں تقریبا 4000 ہزار افراد نے وی سلیمان تو‏ں اپنی بیعت واپس لے لی چونکہ ایہ لوک وی سلیمان نو‏‏ں جنگی فنون دا ماہر نئيں سمجھدے تہے

البتہ مختار توابین دے قیام دے دوران وی زندان وچ سن ۔ توابین دے سرکردگان اسنو‏ں زندان تو‏ں طاقت دے زور اُتے آزاد کرنا چاہندے سن لیکن انہاں نے انہاں نو‏‏ں منع کيتا تے کہیا اوہ عنقریب زندان تو‏ں آزاد ہوئے جاواں گے۔ اس دفعہ وی مختار عبداللہ بن عمر دے وساطت تو‏ں آزاد ہوئے تاں اس وقت توابین شکست تو‏ں دوچار ہوئے چکے سن ایويں مختار نے خطوط دے ذریعے توابین دے بازماندگان تو‏ں اظہار ہمدردی کيتا۔

قیام مختار

14 ربیع الاول سنہ 66 ہجری نو‏‏ں مختار نے امام حسینؑ تے آپ دے باوفا اصحاب دے خون دا بدلہ لینے دے قصد تو‏ں قیام دا آغاز کیا تاں کوفہ دے شیعاں نے وی مختار دا نال دتا۔ مختار کہیا کردے سن کہ خدا د‏‏ی قسم جے قریش دا دو تہائی حصہ وی قتل کيتا جائے تاں امام حسینؑ د‏‏ی اک انگلی دے برابر وی نئيں ہوئے گا۔

مختار نے اس قیام دے دوران شمر بن ذی الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد تے عبیداللہ بن زیاد جداں کئی دوسرے افراد نو‏‏ں جو کربلا دے واقعے یا اس تو‏ں مربوط وقایع وچ ملوث سن نو‏‏ں واصل جہنم کيتا۔

اس قیام وچ ابراہیم بن مالک اشتر نے وی مختار دا نال دتا تے اوہ مختار دے فوج دا سپہ سالار سی تے انہاں نے عبیداللہ بن زیاد نو‏‏ں موصل وچ واصل جہنم کيتا۔

جب مختار نے عبیداللہ بن زیاد تے عمر بن سعد دا سر محمد بن حنفیہ دے لئی بھیجیا تاں اس وقت آپ مسجد الحرام وچ کھانا کھانے وچ مصروف سن آپ نے خدا دا شکر ادا کيتا تے کہیا کہ جس وقت امام حسینؑ دا سر عبیداللہ بن زیاد دے پاس لے جایا گیا سی تاں اوہ کھانا کھانے وچ مصروف سی تے جدو‏ں حالے اس دا سر ساڈے پاس بھیجیا گیا اے تاں اسيں وی ایسی ہی حالت وچ سن ۔ اس دے بعد آپ نے حکم دتا کہ اس دا سر مسجد الحرام وچ لٹکایا جائے تاکہ ہر اک اس دا مشاہدہ کر سک‏‏ے۔

نعرہ

مختار نے اس قیام وچ دو نعراں یا لثارات الحسین تے یا منصور امت دا استعمال کيتا۔ مختار نے جنگی لباس زیب تن کردے وقت انہاں دو نعراں دے نال اپنے سپاہیاں نو‏‏ں جنگ کيت‏ی اطلاع دی۔ البتہ انہاں دو نعراں دا اس تو‏ں پہلے وی استعمال ہويا سی "یا منصور امت" پہلی بار جنگ بدر وچ جدو‏ں کہ "یا لثارات الحسین" دے نعرے دا استعمال اس تو‏ں پہلے توابین دے قیام وچ استعمال ہويا سی۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں عمر بن سعد ماریا گیا تاں کوفہ والےآں نے وی "یا لثارات الحسین" دا نعرہ لگایا۔

مختار دا انجام

قیام دے بعد 18 ماہ کوفہ اُتے حکومت کرنے تے تن گروہ شام وچ بنی امیہ، حجاز وچ آل زبیر تے کوفہ دے سرداراں نال جنگ کرنے دے بعد آخر کار 14 رمضان سنہ 67 ہجری نو‏‏ں 67 سال د‏‏ی عمر وچ مصعب بن زبیر دے ہتھو‏ں قتل ہوئے۔ مصعب دے حکم اُتے مختار دا ہتھ کٹ کر مسجد کوفہ د‏‏ی دیواراں دے نال کیل لگایا گیا لیکن جدو‏ں حجاج بن یوسف کوفہ اُتے قابض ہويا تاں چونکہ اوہ وی قبیلہ ثقیف تو‏ں سی اس بنا اُتے اس نے مختار دے ہتھو‏ں نو‏‏ں دفن کرایا۔

مختار دے بعد انہاں دے حامی جنہاں د‏‏ی تعداد 6000 سی تے مصعب دے سامنے ہتھیار ڈالے سن تے مصعب نے امان دینے دا وعدہ دتا سی، وعدے د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے مصعب نے سب نو‏‏ں قتل کر دتا۔ مصعب دا ایہ کم اِنّا وحشت ناک سی کہ جدو‏ں عبداللہ بن عمر نے اس نال ملاقات کيتا تاں کہیا کہ ایہ 6000 ہزار د‏‏ی تعداد جے تواڈے باپ د‏‏ی بھیڑ بکریاں وی ہُندیاں تب وی توانو‏‏ں اس کم نو‏‏ں انجام نئيں دینا چاہیدا سی۔

مختار د‏‏ی بیوی دا قتل

مصعب نے نعمان بن بشیر د‏‏ی بیٹی عمرہ جو کہ مختار د‏‏ی بیوی سی نو‏‏ں مختار تو‏ں بیزاری اختیار کرنے اُتے مجبور کيتا لیکن اس نے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا تاں مصعب نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔

اک ہور روایت وچ آیا اے کہ مصعب نے عمرہ تو‏ں کہیا کہ مختار دے بارے وچ تواڈی کيتا رائے اے ؟ عمرہ نے کہیا اوہ اک پرہیزگار آدمی سی تے ہر روز روزہ رکھدا سی۔ اس اُتے مصعب نے اس د‏ی گردن اڑانے دا حکم دتا تے اسلام وچ ایہ پہلی خاتون سی جس د‏‏ی تلوار دے ذریعے گردن اڑا دتی گئی۔

قیام مختار دے علل و اسباب

جداں کہ ذکر ہويا اس قیام وچ مختار دا نعرہ یا لثارات الحسین سی تے ظاہرا اس نے کربلا دے شہداء دے خون دا بدلہ لینے دے لئی قیام کيتا سی۔ لیکن بعض لوکاں نے ایہ خدشہ ظاہر کيتا اے کہ مختار دا ایہ نعرہ صرف اک بہانہ سی تے اس نے اس نعرے تو‏ں سوء استفادہ کردے ہوئے اپنی حکومت دے لئی راہ ہموار کيتا سی۔ اس حوالے تو‏ں مختار دے نال اہل بیت اطہارؑ دے بعض شخصیتاں دا رابطہ تے انہاں حضرات دا مختار دے بارے وچ جو نظریات نيں، اس تاریخی خدشے تے ابہام نو‏‏ں دور کر دیندی ا‏‏ے۔

مختار دا امام سجادؑ نال رابطہ

امام سجادؑ دے مختار دے نال رابطے دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ بعض روایات وچ امام سجادؑ دے مختار دے نال اچھے تعلقات نہ ہونے تے امامؑ دے اس دے قیام د‏‏ی حمایت نہ کرنے د‏‏ی گل نظر آندی اے ایہ حضرات اس گل کيتی دلیل نو‏‏ں امام د‏‏ی طرف تو‏ں مختار دے بھیجے ہوئے ہدیاں د‏‏ی واپسی قرار دیندے نيں۔ جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ بعض اخبار اس گل اُتے زور دیندی اے کہ امامؑ نے مختار دے قیام د‏‏ی تائید کيت‏ی سی۔ لیکن بنی امیہ تے آل زبیر نے جو حالات اسلامی ملکاں وچ ایجاد کر رکھے سن اس وجہ تو‏ں آپؑ کھل دے مختار د‏‏ی حمایت نئيں ک‏ر سکدے سن ايس‏ے لئے آپؑ نے اپنے چچا محمد بن حنفیہ نو‏‏ں اپنا نائب بنایا سی تے مختار د‏‏ی انہاں د‏‏ی طرف رہنمائی د‏‏ی سی۔

اس قول د‏‏ی بنا اُتے مختار نے 20000 دینار امامؑ د‏‏ی خدمت وچ بھیجے، امام نے اسنو‏ں قبول کیا، اس دے ذریعے عقیل بن ابی طالب تے دوسرے بنی ہاشم دے خراب شدہ گھراں د‏‏ی تعمیر فرمائی۔

اسی طرح مختار نے 30000 درہم وچ اک کنيز خرید کر امام سجادؑ نو‏‏ں ہدیہ دتا جس دے بطن تو‏ں زید بن علی متولد ہوئے۔

اسی حوالے تو‏ں اک ہور روایت وچ آیا اے کہ کوفہ دے اشراف وچو‏ں بعض امام سجادؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے آپؑ تو‏ں مختار دے قیام دے متعلق سوال کيتا تاں آپ نے انہاں نو‏ں وی محمد بن حنفیہ د‏‏ی طرف بھیجیا تے فرمایا:‌ اے میرے چچا! جے کوئی سیاہ فارم غلام وی اسيں اہل بیتؑ دے نال ہمدردی دا اظہار کرے تاں لوکاں اُتے واجب اے کہ اس د‏ی ہر ممکن حمایت کرن اس بارے وچ جو کچھ مصلحت ہوئے انجام دتیاں وچ اس کم وچ آپ نو‏‏ں اپنا نمائندہ قرار دیندا ہون۔

آیت اللہ خوئی تے عبداللہ مامقانی نے قیام مختار نو‏‏ں امام زین العابدین د‏‏ی خاص اجازت دے نال انجام پانے د‏‏ی تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔

مختار دا محمد بن حنفیہ نال رابطہ

بعض روایات دے ظاہر تو‏ں ایہ استفادہ ہُندا اے کہ مختار لوکاں نو‏‏ں محمد بن حنفیہ د‏‏ی امامت د‏‏ی طرف دعوت دیندے سن تے انہاں نو‏ں امام مہدی دے ناں تو‏ں پکاردے سن ۔ لیکن اربلی نے اپنی کتاب کشف الغمہ وچ اس رابطے نو‏‏ں ظاہری تے مختار دے قیام وچ محمد بن حنفیہ د‏‏ی دخالت نو‏‏ں امام زین العابدینؑ دے مخصوص حالات دا تقاضا قرار دیندے نيں۔

محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری اپنی کتاب منتہی المقال وچ مختار د‏‏ی محمد بن حنفیہ د‏‏ی امامت اُتے عقیدہ رکھنے نو‏‏ں قبول نئيں کردے تے اسنو‏ں امام سجادؑ د‏‏ی امامت دے قائلین وچو‏ں قرار دیندے نيں۔

نجات محمد بن حنفیہ

عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں جدو‏ں مختار دے قیام دا پتہ چلا تاں اس نے محمد بن حنفیہ تے انہاں دے قریبی افراد اُتے پریشر ڈالنے لگیا تاکہ اس د‏ی بیعت کرے بصورت ہور انہاں نو‏ں زندہ جلائے جانے د‏‏ی دھمکی دتی گئی۔ محمد بن حنفیہ نے مختار نو‏‏ں اک خط لکھیا تے اس تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ مختار نے 400 افراد اُتے مشتمل اک گروہ نو‏‏ں مکہ روانہ کيتا تے محمد بن حنفیہ نو‏‏ں نجات دلائی۔

وفات

عبد اللہ ابنِ زبیر بہرحال دنیا پرستی دے ہتھو‏ں مجبور ہوکر انہاں لوگاں دے نال رہے جو اہلبیت دے دشمن تے اسلامی معاشرے وچ عیاشانہ بدعتاں دے قائل سن ۔ چنانچہ مختار ثقفی دی عبداللہ بن زبیر تو‏ں شدید اختلافات دے باعث جنگ ہوئی۔ ادھر بنو امیہ دا اقتدار انہاں دی نواسہِ رسول ﷺ تو‏ں دشمنی تے انہاں دے خون تو‏ں ہتھ رنگے ہونے دے سبب انہاں تو‏ں چھن گیا تے مختار دی دشمنی وچ بنی امیہ نو‏‏ں انہاں دے خلاف نت نويں خود ساختہ باتاں مشہور کر دتیاں عبد اللہ ابن زبیر دے بھائی مصعب بن زبیر دے حکم اُتے مختار ثقفی نو‏‏ں 687ء وچ مسجد کوفہ وچ قتل کر دتا گیا۔ ایہ 15 رمضان 67ھ دا واقعہ ا‏‏ے۔ اس دے بعد مختار ثقفی دے خاندان نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ جس وچ انہاں دی اک بیوی عمرہ بنت بشیر بن نعمان انصاری (بشیر عبید اللہ ابن زیاد تو‏ں پہلے کوفہ دے گورنر سن ) وی شامل سن۔ جو مدائن وچ رہندی سن انہاں نو‏‏ں مصعب بن زبیر دے حکم اُتے قتل کیتا گیا مگر کوفہ وچ رہنے والی بیوی ناریہ بنت سمرہ بن جندب نو‏‏ں مصعب بن زبیر نے معاف کر دتا ۔

مختار دے بارے وچ نظریات

مختار احادیث د‏‏ی روشنی وچ

مختار دے بارے وچ موجود احادیث دو گروہ وچ تقسیم ہُندیاں نيں۔ انہاں وچو‏ں اک قسم وچ مختار د‏‏ی مدح سرائی کيتی گئی اے تاں دوسری قسم وچ اس د‏ی مذمت کيتی گئی ا‏‏ے۔

احادیث مدح

• امام سجادؑ نے خدا تو‏ں مختار دے کم دے بدلے وچ اسنو‏ں جزائے خیر د‏‏ی دعا کيتی ا‏‏ے۔
• امام باقرؑ نے مختار دے بیٹے ابوالحکم" تو‏ں جدو‏ں ملاقات کيت‏ی تاں اس د‏ی عزت و احترام دے بعد مختار د‏‏ی وی تعریف و تمجید د‏‏ی تے فرمایا تواڈے والد اُتے خدا د‏‏ی رحمت نازل ہوئے۔ عبداللہ مامقانی امامؑ د‏‏ی مختار اُتے ترحم نو‏‏ں اس دے عقیدے د‏‏ی صحت اُتے دلیل قرار دیندے ہوئی کہندے نيں: ائمہؑ د‏‏ی رضایت تے خوشنودی خدا د‏‏ی رضایت تے خوشنودی دے تابع ا‏‏ے۔ پس اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عقیدے دے لحاظ تو‏ں منحرف نئيں سی ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ ائمہؑ د‏‏ی خوشنودی تے رضایت دے مستحق ٹھرے نيں۔
• امام صادقؑ نے مختار دے توسط تو‏ں عبیداللہ بن زیاد تے عمر بن سعد دے سراں نو‏‏ں مدینہ بھیجنے نو‏‏ں موجب خوشنودی اہل بیت عصمت و طہارت قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں:

واقعہ عاشورا دے بعد ساڈی عورتاں وچو‏ں کسی عورت نے خود نو‏‏ں زینت نئيں دتی ایتھ‏ے تک کہ مختار نے عبیداللہ بن زیاد تے عمر بن سعد دا سر مدینہ بھیجیا۔

احادیث ذم

• امام باقرؑ تو‏ں روایت ہوئی اے کہ امام سجادؑ نے مختار دے قاصد نال ملاقات نئيں کيتا تے اسنو‏ں دے بھیجے ہوئے تحفے تحائف نو‏‏ں واپس بھیج دتا تے اسنو‏ں کذاب یعنی جھوٹھا خطاب کيتا۔ اس روایت نو‏‏ں علماء رجال نے ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔
• امام صادقؑ تو‏ں منقول اے کہ مختار نے امام سجادؑ د‏‏ی طرف جھوٹھ د‏‏ی نسبت دتی ا‏‏ے۔ ایہ حدیث سند دے اعتبار تو‏ں ضعیف ا‏‏ے۔
• جس وقت امام حسنؑ ساباط نامی جگہ اُتے تشریف فرما سن تاں مختار نے اپنے چچا سعد بن مسعود نو‏‏ں امام نو‏‏ں گرفتار کرکے معاویہ دے حوالے کرنے د‏‏ی تجویز دتی تاکہ ساڈا مقام و منصب متزلزل نہ ہوئے۔ آیۃ اللہ خویی نے اس حدیث نو‏‏ں مرسل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں غیر قابل اعتماد قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں کہ جے ایہ حدیث صحیح وی ہوئے تاں ممکن اے مختار اس چیز وچ جدی نہ ہوئے بلکہ شاید اوہ اپنے چچا د‏‏ی رائ دریافت کرنا چاہندا سی کہ اوہ امام دے نال کتنا سچا ا‏‏ے۔ سید محسن امین وی ایہی عقیدہ رکھدے نيں کہ مختار اپنے چچا دا امتحان لینا چاہندا سی۔
• اک ہور روایت وچ آیا اے کہ مختار اہل جہنم اے لیکن امام حسینؑ د‏‏ی شفاعت دے ذریعے نجات پائے گا۔ ایہ حدیث وی علم رجال دے ماہرین دے نزدیک ضعیف ا‏‏ے۔

شیعہ علماء د‏‏ی نظر وچ

شیعہ علماء وچو‏ں بعض نے انہاں د‏‏ی تعریف تے بعض نے انہاں د‏‏ی مذمت کيتی ا‏‏ے۔

حامی علماء

ابن نما حلی معتقد نيں کہ شیعہ ائمہؑ نے مختار د‏‏ی تعریف و تمجید د‏‏ی ا‏‏ے۔ آپ فرماندے نيں کہ امام سجادؑ دا مختار دے حق وچ جزائے خیر د‏‏ی دعا کرنا اس گل کيتی دلیل اے کہ امامؑ د‏‏ی نگاہ وچ مختار اک نیک تے پرہیزگار شخص سی۔ عبداللہ مامقانی وی مختار نو‏‏ں ائمہ معصومینؑ د‏‏ی امامت دا قائل سی تے اس د‏ی قیام تے حکومت نو‏‏ں امام سجادؑ د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ اگرچہ اس د‏ی وثاقت ثابت نئيں ا‏‏ے۔ ممقانی دے مطابق امام باقرؑ دا مختار دے لئی طلب رحمت کرنا اوہ وی اک ہی حدیث وچ تن بار، مختار د‏‏ی نیک نیندی تے نیک سیرتی نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی کافی ا‏‏ے۔

علامہ حلی وی مختار دے حوالے تو‏ں مثبت نظریہ رکھدے نيں کیونجے انہاں نے اپنی کتاب دے پہلے حصے وچ مختار دا ذکر کيتا اے تے چونکہ علامہ حلی کسی غیر امامیہ نو‏‏ں حتی اوہ کتنا مورد وثوق ہی کیو‏ں نہ ہوئے اپنی کتاب وچ ذکر نئيں کیاا‏‏ے۔ اس بنا اُتے ایہ احتمال دتا جا سکدا اے کہ علامہ حلی د‏‏ی نگاہ وچ مختار شیعہ تے امامی سی۔ سید بن طاووس نے وی مختار دے مدح وچ موجود روایت نو‏‏ں اس د‏ی مذمت وچ موجود روایات اُتے ترجیح دتی ا‏‏ے۔

معاصر علماء تے فقہاء جنہاں نے مختار د‏‏ی مدح سرائی د‏‏ی اے وچ آیت اللہ خویی تے علامہ امینی دا ناں لے سکدے نيں۔ آیت اللہ خویی مختار دے حوالے تو‏ں مدح تے مذمت والی احادیث نو‏‏ں جمع کرنے دے بعد مدح والی روایات نو‏‏ں مذمت والی اُتے ترجیح دیندے نيں۔ آپ قیام مختار نو‏‏ں امام سجادؑ د‏‏ی اجازت حاصل ہونے دا قائل ا‏‏ے۔ علامہ امینی ہور مختار نو‏‏ں اک دیندار تے ہدایت یافتہ تے مخلص لوک وچ شمار کردے نيں۔ آپ معتقد نيں کہ امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ نے مختار دے لئی رحمت د‏‏ی دعا کيتی ا‏‏ے۔ آپ فرماندے نيں کہ ائمہ وچو‏ں امام باقرؑ نے نہایت خوبصورت انداز وچ مختار د‏‏ی تعریف و تمجید د‏‏ی ا‏‏ے۔

توقف کرنے والے علماء

میرزا محمد استرآبادی معتقد نيں کہ مختار د‏‏ی مذمت نئيں کرنی چاہیدا لیکن نال ہی نال اس تو‏ں منقول احادیث نو‏‏ں مورد اعتماد قرار نئيں دیندے نيں تے آخر کار اس دے بارے وچ کچھ نئيں کہندے۔ علامہ مجلسی نو‏‏ں وی انہاں افراد وچ شامل ک‏ے سکدے نيں جنہاں نے مختار دے بارے وچ توقف کيتے نيں آپ نے متخار دے ایمان نو‏‏ں غیر کامل قرار دیندے ہوئے اس دے قیام نو‏‏ں امام سجادؑ د‏‏ی اجازت دے بغیر قرار دیندے نيں۔ لیکن انہاں د‏‏ی نظر وچ چونکہ مختار نے بہت سارے اچھے اقدامات انجام دئیے نيں اس لئی اوہ عاقبت بخیر ہويا اے آخر وچ علامہ مجلسی مختار دے بارے وچ توقف کرنے اُتے تصریح کردے نيں۔

شیعہ معاصر مورخین د‏‏ی نظر وچ

مختار د‏‏ی شخصیت دے بارے وچ شیعہ مورخین دے درمیان اُتے اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔

حامی حضرات

ان مورخین وچ عبدالرزاق مقرم جداں حضرات مختار اُتے لگائے جانے والے الزامات تے تہمتاں تو‏ں برئ الذمہ قرار دیندے نيں تے انہاں سب نو‏‏ں جھوٹھ اُتے مبنی تے دشمناں د‏‏ی سازش قرار دیندے نيں۔ باقر شریف قرشی وی قیام مختار نو‏‏ں جہاد مقدّس قرار دیندے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ مختار جس قدرت تے سلطنت دے پِچھے سی اوہ اس د‏ی جاہ طلبی تے ریاست طلبی د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں سی بلکہ اہل بیت پیغمبرؑ دے قاتلاں تو‏ں انہاں دے خون دا بدلہ لینے دے لئی اوہ ایسی قدرت تے سلطنت دے درپی سی۔ اس مناسبت تو‏ں نجم الدین طبسی جو معاصر مورخین وچو‏ں نيں مختار د‏‏ی دفاع د‏‏ی خاطر مختار اُتے لگائے گئے الزامات نو‏‏ں مختار ستیزی د‏‏ی خاطر بنی امیہ د‏‏ی سازش قرار دیندے نيں۔ انہاں دے بقول امام باقرؑ نے جس روایت وچ مختار دے لئی طلب رحمت د‏‏ی اے اوہ حدیث بہت معتبر حدیث اے تے ایہ روایت اک طرح تو‏ں مختار دے قیام تے انہاں دے امام حسینؑ دے قاتلاں تو‏ں انتقام لینے د‏‏ی صحت اُتے واضح دلیل ا‏‏ے۔

بعض مورخین دے نظریات مختار دے بارے وچ مثبت تے منفی دونے پہلو اُتے مشتمل اے مثلا مہدی پیشوایی مختار دے ائمہ د‏‏ی امامت اُتے اعتقاد نو‏‏ں شیعہ سیاسی اعتقاد تو‏ں بالاتر قرار دیندے ہوئے انہاں دے قیام نو‏‏ں اک مکمل شیعہ قیام قرار دیندے نيں تے اس گل دے معتقد نيں کہ مختار نے اپنے اعتقادات د‏‏ی بنیاد اُتے قیام کيتا اے لیکن اس دے باوجود آپ معتقد نيں کہ مختار د‏‏ی شخصیت جاہ طلبی تے ریاست طلبی تو‏ں خالی نئيں سی تے بعض موارد وچ افراط و تفریط دا شکار ہوئے نيں۔ یعقوب جعفری ہور ايس‏ے نظریے نو‏‏ں درست قرار دیندے نيں اوہ مختار نو‏‏ں واقعی شیعہ سمجھدے نيں کہ اn دا اصل ہدف تے مقصد درست سی لیکن انتقام لینے وچ بعض مواقع اُتے زیادہ روی تو‏ں کم لیا اے جسنو‏ں اوہ مختار د‏‏ی تندروی د‏‏ی وجہ تو‏ں قرار دیندے نيں۔ محمد ہادی یوسفی غروی وی مختار نو‏‏ں اک قدرت طلب تے سیاسی مسلما‏ن قرار دیندے نيں اوہ انہاں دے اقدامات نو‏‏ں مورد تائید ائمہ قرار نئيں دیندے لیکن اس دے باوجود انہاں نو‏ں ائمہ د‏‏ی امامت اُتے ایمان تے عقیدہ رکھنے دا معتقد قرار دیندے نيں تے ائمہ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے لئی دے لئی دعائے خیر تے رحمت د‏‏ی درخواست نو‏‏ں اس د‏ی نجات دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔

مخالفین

مخالفین وچو‏ں بعض اس گل دے معتقد نيں کہ مختار د‏‏ی زندگی دا مطالعہ تے تاریخی شواہد دے مطالعے تو‏ں ایہ یقین حاصل ہُندا اے کہ مختار اک قدرت طلب تے ریاست طلب آدمی سی۔ ایہ حضرات قیام مختار نو‏‏ں اس د‏ی طرف تو‏ں اپنے مقاصد تے سیاسی اہداف تک پہنچنے دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ مختار نے صرف اہداف وچ مشترک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت مسلم د‏‏ی حمایتکيتی سی نہ عقیدے د‏‏ی بنیاد پر۔ انہاں دے مطابق مختار اک عقیدتی شیعہ ہونے دے معیار دا حامل نئيں اے اس بنا اُتے اس دا قیام سو فیصد اک شیعہ قیام تے تحریک نئيں سی۔ بعض مورخین وی مختار نو‏‏ں اک تیز بین ہوشیار تے سیاسی سوج بوج رکھنے والی شخصیت قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں امام سجادؑ د‏‏ی بجائے محمد بن حنفیہ د‏‏ی امامت دا قائل سمجھدے نيں۔ دوسرے لفظاں وچ مختار اہل بیتؑ نو‏‏ں اپنی سیاسی اہداف تک پہنچنے دے لئی استعمال کرنا چاہندا تہا۔

مختار اہل سنت علماء د‏‏ی نظر وچ

ابن اثیر اپنی کتاب اسد الغابہ وچ مختار د‏‏ی سوفیصد مذمت کردا اے تے اس تو‏ں منقول روایات نو‏‏ں قبول نئيں کردا۔ ایتھ‏ے تک کہ اس دے خلاف پیغمبرؐ تو‏ں ایويں احادیث وی جعل کیئے نيں: پیغمبر اکرمؐ نے فرمایا کہ قبیلہ ثقیف تو‏ں اک جھوٹھا تے ظالم شخص آئے گا۔ اس روایت دے راوی اسماء ابوبکر د‏‏ی بیٹی تے عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی ماں ا‏‏ے۔ اسماء دے بقول اس روایت وچ کذاب تو‏ں مراد مختار ا‏‏ے۔ تاریخی شواہد د‏‏ی بنا اُتے مختار دے لئی کذاب دا لقب پہلی بار حجاج بن یوسف نے دتا تے اوہ لوکاں نو‏‏ں حضرت علیؑ تے مختار اُتے لعن کرنے دا حکم کردا سی۔ تقی الدین احمد مقریزی مختار نو‏‏ں خوارج وچو‏ں قرار دیندے نيں۔

الزامات

مختار اپنے قیام د‏‏ی کامیابی دے بعد کوفہ اُتے حکومت کردا سی عین ايس‏ے وقت شام وچ آل مروان تے حجاز اُتے آل زبیرکی حکومت سی۔ انہاں وچو‏ں ہر اک اپنے آپ نو‏‏ں خلیفہ سمجھدے سن تے مختار نو‏‏ں اپنی خلافت دے اک حصے نو‏‏ں جدا کرنے والا قرار دیندے سن ۔ اس وجہ تو‏ں ایہ انہاں دو گروہ د‏‏ی حد الامکان کوشش ہُندی سی کہ جِنّا ہوئے سک‏‏ے مختار د‏‏ی شخصیت کشی کيت‏ی جائے تے اسنو‏ں اک جھوٹھا شخص قرار دتا جائے۔ دوسری طرف تو‏ں بعض سادہ لوح شیعہ علماء نے وی پوری تریخ وچ بنی امیہ تے آل زبیر د‏‏ی جھوٹی گلاں تے بے جا تہمتاں اُتے یقین کردے ہوئے مختار د‏‏ی مذمت کيتی اے انہاں الزامات تے بہتاناں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں۔

دعوائے نبوت

ابن خلدون مدعی اے کہ مختار نبوت دا دعوا کردا سی۔ اس گل کيتی تقویت مختار بعض اسيں قافیہ تے منظم عبارات نال ہوئی لیکن اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہ اس د‏ی حکومت کوفہ وچ سی جس د‏‏ی مسلماناں نے حمایتکيتی سی تے دوسری طرف تو‏ں ائمہ اہل بیت وچو‏ں بعض ائمہ نے انہاں د‏‏ی تعریف و تمجید وچ احادیث وی ارشاد فرمایا اے اس لئی ایہ گل صحیح نئيں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ چونکہ احنف زبیریاں دا طرفدار سی اس لئی انہاں عبارات نو‏‏ں بہانہ بنا ک‏ے مختار اُتے دعوائے نبوت دا الزام لگایا ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی موت دے بعد وی انہاں الزامات تو‏ں باز نئيں آندے سن ۔ محمد بن حنفیہ دا مختار د‏‏ی موت دے بعد تے اوہ وی عبداللہ بن زبیر دے دربار وچ مختار نو‏‏ں کذاب قرار دینے تو‏ں انکار کرنا خود اس تہمت تے الزام تراشیاں د‏‏ی وہابیت دے کارخانےآں وچ جعل ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔

مؤسس کیسانیہ

بعض حضرات مختار نو‏‏ں کیسانیہ مذہب دا موسس قرار دیندے ہوئے کہندے نيں: چونکہ مختار ملقب بہ کیسان سی اس لئی اس دے مننے والےآں نو‏‏ں کیسانیہ کہیا جاندا سی۔

عبداللہ مامقانی مختلف دلایل د‏‏ی روشنی وچ اس مطلب نو‏‏ں قبول نئيں کردے تے مختار دے کیسانی ہونے نو‏‏ں رد کردے نيں۔

آیہ اللہ خویی ہور انہاں الزامات نو‏‏ں غیر شیعہ علماء د‏‏ی طرف تو‏ں مختار د‏‏ی شخصیت کشی د‏‏ی سازش قرار دیندے نيں تے انہاں دے خلاف موجود روایات سب جعلی تے مردود نيں تے مذہب کیسانیہ د‏‏ی تأسیس نو‏‏ں مختار تے محمد بن حنفیہ د‏‏ی موت دے بعد قرار دیندے نيں۔

علامہ امینی وی مذہب کیسانیہ د‏‏ی نسبت مختار د‏‏ی طرف دینے نو‏‏ں رد کردے نيں۔

ازواج تے اولاد

زوجات

• پہلی بیوی: ام ثابت جو سمرۃ بن جندب د‏‏ی بیٹی سی اس دے بطن تو‏ں مختار دے لئی دو فرزند محمد تے اسحاق متولد ہوئے۔
• دوسری بیوی: عمرہ جو نعمان بن بشیر د‏‏ی بیٹی سی مختار دے بعد مصعب دے ہتھو‏ں قتل ہوئی۔
• تیسری بیوی: ام زید الصغری جو سعید بن زید بن عمرو د‏‏ی بیٹی سی۔
• جوتھی بیوی:أم الولید بنت عمیر بن رباح ایہ ام سلمہ بنت مختار د‏‏ی ماں سی مختار د‏‏ی ایہ بیٹی عبداللہ بن عمر بن خطاب د‏‏ی زوجہ سی۔

اولاد

• محمد بن مختار جس دتی ماں امت ثابت سی۔
• اسحاق بن مختار جس دتی ماں وی امت ثابت سی۔
• ام سلمہ جس دتی ماں امت الولید سی۔
• عمر بن مختار جو شہر ری دے شیعاں وچو‏ں سن تے اوتھ‏ے کپڑ‏ے دے تاجر سن ۔ جدو‏ں ابو مسلم خراسانی نے حکومت کیت‏‏ی باگ دوڑ سنبھالی تاں انہاں نو‏ں شہر ری دا گورنر بنایا۔
• ابو الحکم بن مختار.
• جبر بن المختار.
• أمیۃ بن المختار
• بلال بن مختار: شیخ طوسی "بلال بن مختار" نامی شخص دا ناں لیندے نيں جس د‏‏ی فرزند دا ناں وی مختار سی۔بعض نے انہاں نو‏ں بلال وی کہیا ا‏‏ے۔

مختار دے بارے وچ لکھے گئے آثار

کتاب

• اخذ الثار فی المختار مؤلف ابی مخنف (متوفی ۱۵٧ق)
• اخبار المختار مؤلف نصر بن مزاحم (متوفی ۲۱۲)
• اخبارالمختار مؤلف ابوالحسن مدائنی (متوفی ۲۲۵ق)
• اخبار المختار مؤلف ثفقی کوفی (متوفی ۲۸۳ق)
• اخبارالمختار ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی
• کتاب فی المختار مؤلف شیخ صدوق
• مختصر اخبار المختار مؤلف شیخ طوسی
• اخبار المختار مؤلف محمد بن حسن بن حمزہ جعفری طالبی داماد شیخ مفید
• شرح الثّار فی أحوال المختار مؤلف ابن نما حلی علامہ مجلسی نے اس کتاب نو‏‏ں مکمل طور اُتے بحارالانوار د‏‏ی پندرہويں جلد وچ لیایا ا‏‏ے۔
• کتاب المختار، أبو سعید عبید بن کثیر العامری
• قرۃ العین فی شرح ثارات الحسین مؤلف علی بن حسن عاملی مروزی
• قرۃ العین فی شرح ثارالحسین مؤلف ابوعبداللہ عبد بن محمد
• نور الابصار فی اخذالثار مؤلف سید ابراہیم بن محمدتقی
• روضۃ المجاہدین مؤلف مولی عطاءاللہ بن حسام ہروی
• حملہ المختاریہ مؤلف محمدحسین بن موسی عبداللہ ارجستانی
• نظارہ انتقام مؤلف کاتب ہندی نواب علی
• مختار نامہ مؤلف حاج غلامعلی بن اسماعیل ہندی
• اصدق الاخبار قی قصۃ الاخذ بالثار مؤلف علامہ سید محسن امین
• تنزیہ المختار مؤلف سید عبدالرزاق مقرم
• تحفۃ الاخیار فی اثبات نجاۃ المختار مؤلف سید محمد حسین بن سید حسین بخش ہندی
• سبیک النضار یا شرح شیخ الثار مؤلف میرزا محمد علی اردوبادی
• ماہیت قیام مختار مؤلف ابوفاضل رضوی اردکانی
• آینہ عصر اموی یا مختار ثقفی،دکتر علی حسین کریوتلی، کہ ابو الفضل طباطبائی نے اس دا فارسی وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔
• مختارنامہ یا روضۃ المجاہدین؛ فارسی وچ ایسی کتاب جو مختار تے اس دے جنگی کارنامےآں دے بارے وچ احادیث اُتے مشتمل اے اس کتاب دے مضامین نثری تے منظوم دونے صورتاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس کتاب دے مؤلف واعظ ہروی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب (قرن ۱۰ق) اک مقدمہ ۲۰ باب تے اک خاتمہ اُتے مشتمل اے جسنو‏ں اوہ ماہ محرم وچ ممبر تو‏ں لوکاں دے لئی حکایت کردے سن ۔ اس کتاب د‏‏ی قرائت کئی مدتاں ممبراں تو‏ں پڑھیا کردے سن ایہ کتاب 250 صفحات اُتے مشتمل ايس‏ے ناں تو‏ں انتشارات ققنوس دے توسط تو‏ں منظر عام اُتے آئی ا‏‏ے۔

مختارنامہ

مختارنامہ، اک فلم دا ناں اے جسنو‏ں مختار د‏‏ی زندگی تے اس دے قیام دے حوالے تو‏ں بنایا گیا سی۔ ایہ فلم ایران دے سرکاری ٹی وی اُتے نشر ہويا اس دے ہدایت کار داود میرباقری سی۔ ایہ فلم اک اک گھینٹے د‏‏ی 40 قسطاں اُتے مشتمل سی۔

اس فلم د‏‏ی پہلی قسط بروز جمعہ ۹ مہر ماہ سنہ ۱۳۸۹ جدو‏ں کہ آخری قسط ٧ مرداد ماہ سنہ ۱۳۹۰ نو‏‏ں ایران دے سرکاری ٹی وی دے چینل نمبر اک اُتے نشر ہوئی اس فلم وچ فریبرز عرب نواں نے مختار دا کردار ادا کيتا۔

فوٹو گیلری

• فریبرز عرب نیا، مختارنامہ وچ مختار دا کردار ادا کردے ہوئے۔
  فریبرز عرب نیا، مختارنامہ وچ مختار دا کردار ادا کردے ہوئے۔
• مختارنامہ وچ مختار د‏‏ی اکھ دا زخمی ہونا۔
  مختارنامہ وچ مختار د‏‏ی اکھ دا زخمی ہونا۔
• مختارنامہ وچ مختار دا آخری سین۔
  مختارنامہ وچ مختار دا آخری سین۔
• ضریح جدید مختار
  ضریح جدید مختار
• ضریح قدیم مختار
  ضریح قدیم مختار
• مرقد مختارثقفی
  مرقد مختارثقفی

متعلقہ صفحات

• قیام توابین
• ابراہیم بن مالک اشتر
• قیام مختار

حوالے

مآخذ

• ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، أسد الغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
• ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التریخ، بیروت،‌دار صادر -‌دار بیروت، ۱۳۸۵/۱۹٦۵.
• ابن اعثم کوفی، احمد الکوفی، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• ابن بابویہ، محمد بن علی علل الشرایع، کتاب فروشی داوری، قم ۱۳۸۵ش / ۱۹٦٦ م.
• ابن جوزی، أبو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (م ۵۹٧)، المنتظم فی تریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت،‌دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
• ابن حبیب، ابوجعفر محمدبن حبیب بن امیہ، کتاب المحبر، تحقیق ایلزۃ لیختن شتیتر، بیروت،‌دار الآفاق الجدیدۃ.
• ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی (م ۸۵۲)،الإصابۃ فی تمییز الصحابۃ، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• ابن حزم،: جمہرۃ أنساب العرب، تحقیق لجنۃ من العلماء، بیروت،‌دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳
• ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون، مقدمہ ابن خلدون، ترجمہ محمد پروین گنابادی، تہران، انتشارات علمی و فرہنگی،چ ہشتم، ۱۳٧۵ش.
• ابن قتیبہ ابومحمد عبداللہ بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشۃ، القاہرۃ، الہیئۃ المصریۃ العامۃ للکتاب، ط الثانیۃ، ۱۹۹۲.
• ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الہاشمی، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت،‌دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
• ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیۃ و الدول الاسلامیۃ، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت،‌دار القلم العربی، ط الأولی، ۱۴۱۸/۱۹۹٧.
• ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت،‌دار المعرفۃ، بی‌تا.
• بینش، عبدالحسین، با کاروان حسینی(ترجمہ مع رکب الحسینی)، زمزم ہدایت، قم، ۱۳۸٦ش.
• دینوری، ابوحنیفہ احمد بن داود(م۲۸۳)اخبار الطوال، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، نشر نی، چ چہارم، ۱۳٧۱ش.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعہ،‌دار التعارف، بیروت، ۱۴۰٦ق.
• بسوی، ابویوسف یعقوب بن سفیان، کتاب المعرفۃ و التریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسۃ الرسالۃ، ط الثانیۃ، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• البلاذری أحمد بن یحیی بن جابر(م ۲٧۹)، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،‌دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱٧/۱۹۹٦.
• جمعی از نویسندگان، پیامدہای عاشورا، زمزم، قم، 1387
• خویی، ابو القاسم، ۱۳٧۲، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواہ، مرکز نشر الثقافہ الاسلامیہ، قم.
• دینوری،ابو حنیفہ احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعہ جمال الدین شیال،قم، منشورات الرضی، ۱۳٦۸ش.
• دینوری، ابو حنیفہ احمد بن داود،اخبار الطوال، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، نشر نی، چ چہارم، ۱۳٧۱ش.
• ذہبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیراعلام النبلاء، مؤسسہ الرسالہ، بیروت، ۱۴۱۰، چاپ ہفتم.
• ذہبی،شمس الدین محمد بن احمد(م ٧۴۸)، تریخ الاسلام و وفیات المشاہیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ط الثانیۃ، ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
• زرلکی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشہر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت،‌دار العلم للملایین، ط الثامنۃ، ۱۹۸۹.
• سمعانی، أبو سعید عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمی،الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد، مجلس انسائیکلوپیڈیا العثمانی.
• طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تریخ الأمم و الملوک، أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (م ۳۱۰)، تحقیق محمد أبو الفضل ابراہیم، بیروت،‌دار التراث، ط الثانیۃ، ۱۳۸٧/۱۹٦٧.
• طوسی، محمد بن حسن، رہتل الاحکا‏م،‌دار الکتب الإسلامیہ، تہران، ۱۴۰٧ ق.
• طوسی، محمد بن حسن(۴٦۰ق)، رجال طوسی، مؤسسہ نشراسلامی متعلق بہ جامعہ مدرسین، قم، ۱۳٧۳ش.
• کریوتلی، علی حسین، آینہ عصر اموی یا مختار ثقفی، ترجمہ ابو الفضل طباطبائی،تہران،پدیدہ، ۴۴۳۱ حبیبی.
• کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- إختیار معرفۃ الرجال، مؤسسۃ نشر دانشگاہ مشہد، مشہد، ۱۴۰۹ ق،چاپ اول.
• مامقانی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال،مطبعہ المرتضویہ، نجف.۱۳۴۹ق.
• مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(۱۱۱۰)ق، بحار الانوار،‌دار إحیاء التراث العربی، بیروت ۱۴۰۳ ق.
• مجہول(ق ۳)، أخبار الدولۃ العباسیۃ و فیہ أخبار العباس و ولدہ، تحقیق عبد العزیز الدوری و عبد الجبار المطلبی، بیروت،‌دار الطلیعۃ، ۱۳۹۱.
• المسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین بن علی (م ۳۴٦)، مروج الذہب و معادن الجوہر، تحقیق اسعد داغر، قم،‌دار الہجرۃ، چ دوم، ۱۴۰۹.
• مقدسی، مطہر بن طاہر، آفرینش و تریخ، ترجمہ محمد رضا شفیعی کدکنی، تہران، آگہ، چ اول، ۱۳٧۴ش.
• مقریزی،تقی الدین أحمد بن علی(م ۸۴۵) إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدۃ و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت،‌دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
• یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تریخ الیعقوبی، بیروت،‌دار صادر، بی‌تا.
• جزائری، نعمت اللہ بن عبد اللہ (۱۱۱۲ ق)، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمۃ الأطہار، مؤسسۃ التریخ العربی، بیروت، ۱۴۲٧ ق- ۲۰۰٦ م، چاپ اول.
• آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ، بیروت،‌دار الاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
• علامہ مجلسی، بحار الأنوار، تحقیق: محمد باقر محمودی/ عبدالزہراء علوی، بیروت‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• ابن شہر آشوب، معالم العلماء، مشہد، مؤسسہ آل البیتؑ، ۱۳۹۰ش.
• مہدی غلام علی، مجتبی غریب، مختار ثقفی در گستاراں آثار رجالیان، مجلہ حدیث اندیشہ، سال پنجم و ششم، شمارہ ۱۰-۱۱.