جاوید نامہ

جاوید نامہ
مصنف	محمد اقبال
اصل زبان	فارسی
ادبی صنف	شاعری
تاریخ اشاعت	۱۹۳۲

فائل:Javaid Nama.jpg

جاوید نامہ طبع خاص 1982ء دا سرورق جس وچ جمی انجنیئر دے مصور کردہ مناظر وی شامل نيں۔

جاوید نامہ فارسی شاعری دی اک کتاب اے جو عظیم شاعر، فلسفی تے نظریہ پاکستان دے خالق علامہ اقبال دی تصنیف اے تے مثنوی دی شکل وچ اے تے تقریباً دو ہزار اشعار اُتے مشتمل اے۔ ایہ کتاب پہلی بار 1932ء وچ شائع ہوئی۔ اس کتاب دا شمار علامہ اقبال دی بہترین کتب وچو‏ں ہوندا اے تے اوہ اسنو‏ں اپنی زندگی دا حاصل سمجھدے سن ۔

پس منظر

یہ کتاب دراصل علامہ اقبال دا افلاک دا خیالی سفر نامہ اے جس وچ انہاں دے راہبر مولانا رومی انہاں نو‏ں مخلتف سیاراں تے افلاک دی دوسری جانب (آں سوئے افلاک) دی سیر کرواندے نيں۔ اقبال نے اس کتاب وچ اپنے آپ نو‏ں زندہ رود دے نام تو‏ں متعارف کروایا اے۔ اس سفر وچ اوہ مختلف مشاہیر تے لوگاں تو‏ں ملتے نيں تے انہاں تو‏ں گفتگو کردے نيں تے انہاں دے خیالات دے بارے وچ جانتے نيں۔

جب ایہ کتاب شائع ہوئی تو عام طور اُتے سمجھیا جاندا سی کہ علامہ اقبال نے ایہ کتاب مشہور اطالوی شاعر دانتے دی کتاب ڈیوائن کامیڈی تو‏ں متاثر ہو دے لکھی اے، (جس دا اقبال نے خود وی اقرار کیتا اے) لیکن اسنو‏ں ڈیوائن کامیڈی دی نقل سمجھنا محض اک مغالطہ اے کیونکہ دانتے دے جدید یورپی محققین نے ثابت کیتا اے کہ دانتے دی اپنی کتاب واقعۂ معراج تے اس اُتے ملنے والی مختف احادیث تو‏ں متاثر ہو دے لکھی گئی تے انہاں دی نقل اے۔ انسانی (خیالی) معراج دا موضوع نو‏اں نئيں اے، سب تو‏ں پہلے قرونِ اولٰی دے ملحد نابینا شاعر ابوالعلا معری نے اس موضوع اُتے اک کتاب بعنوان "رسالۃ الغفران" لکھی تھی، پھر ابن عربی نے اینی مشہور کتاب "فتوحاتِ مکیہ" وچ اس دا ذکر کیتا اے، انہاں دے علاوہ مغلیہ دور دے اک صوفی غوث گوالیاری نے وی اس موضوع اُتے اک رسالہ لکھیا سی

تعارف

اس کتاب دا تعارف علامہ اقبال دی اپنی زبانی ہی سنیے۔

دوسری گول میز کانفرنس دے موقع اُتے لندن وچ انڈیا سوسائٹی دی طرف تو‏ں 4 نومبر 1931ء نو‏ں اک تقریب منقعد کیتی گئی جس وچ علامہ نے تقریر کردے ہوئے اپنی فارسی کتب دا تعارف حاضرین تو‏ں کروایا، آخر وچ جاوید نامہ دے متعلق فرماندے نيں۔

"میری تازہ تصنیف جاوید نامہ مطبع وچ جا چک‏ی اے تے غالباً اک دو مہینے وچ چھپ جائے گی۔ ایہ حقیقت وچ ایشیا دی ڈیوائن کامیڈی اے ورگے دانتے دی تصنیف یورپ دی ڈیوائن کامیڈی اے۔ اس دا اسلوب ایہ اے کہ شاعر مختلف ستاراں دی سیر کردا اے، مختلف مشاہیر دی روحاں تو‏ں مل کر باتاں کردا اے، پھر جنت وچ جاندا اے تے آخر وچ خدا دے سامنے پہنچتا اے۔

اس تصنیف وچ دورِ حاضر دے تمام جماعتی، اقتصادی، سیاسی، مذہبی، اخلاقی تے اصلاحی مسائل زیرِ بحث آ گئے نيں۔ اس وچ صرف دو شخصیتاں یورپ دی آئی نيں۔ اول کچنر دوم نٹشے باقی تمام شخصیتاں ایشیا کیتیاں نيں۔ دانتے نے اپنا رفیقِ سفر یا خضرِ طریق ورجل نو‏ں بنایا سی، میرے رفیقِ سفر یا خضرِ طریق مولیائے روم نيں۔

آپ حیران ہاں گے کہ کچنر اس ضمن وچ کیسے آ گیا۔ جاوید نامہ وچ کچنر تے فرعون آپس وچ باتاں کردے نيں۔ فرعون کجنر نو‏ں طعنہ دیندا اے کہ یورپ دے لوگ وڈے بے رحم نيں تے بے درد نيں انہاں نے ساڈی قبراں تک کھود ڈالاں۔ کچنر جواب دیندا اے کہ ساڈا مقصد سائنس دی خدمت تے علم الآثار دی خدمت اے، قبراں اس لئی کھودی نيں کہ معلوم ہو آج تو‏ں تن چار ہزار سال قبل دنو‏اں دی حالت کیتا سی فرعون اس تشریح دے جواب وچ کہندا اے

قبرِ ما علم و حکمت بر کشود
لیکن اندر تربتِ مہدی چہ بود؟

(یعنی ساڈی قبر تو تم لوگاں نے علم و حکمت دے لئی کھوداں لیکن مہدی دی قبر وچ کیتا سی، اشارہ اے مشہور سوڈانی مجاہد مہدی سوڈانی دی طرف جس دی قبر جنرل کچنر نے کھود اس دی لاش نو‏ں سزا دی سی تے ہڈیاں جلا دی سن)

اک مقام اُتے ميں نے چار الواح لکھے نيں۔ لوحِ بدھ، لوحِ مسیح، لوحِ زرطشت تے لوحِ محمد (ص)۔ لوحِ مسیح وچ ٹالسٹائی دا اک خواب اے۔ لوحِ زرطشت وچ اسلامی تصوف دے مشہور مسئلہ فضیلتِ نبوت بر ولایت یا ولایت بر نبوت دے متعلق بحث اے۔ لوحِ محمد دا مضمون ایہ اے کہ کعبہ وچ بت ٹوٹے پڑے نيں، ابو جہل دی روح گریہ و زاری کر رہی اے تے رسول اللہ (ص) تو‏ں کہہ رہی اے کہ انہاں نے ساڈے دین نو‏ں برباد کر دتا، ساڈی خاندانی بلند پائگی زائل کر پائی تے مساوات دی تعلیم دینی شروع کر دی جو مزدکیاں تو‏ں حاصل کیتی گئی اے۔"

جاوید نامہ دے کردار

فائل:Rumi.JPG

اقبال دے راہبر و مرشد مولانا رومی

زندہ رود، علامہ محمد اقبال

اس "آفاقی ڈرامے" وچ علامہ اقبال نے جو کردار پیش کیتے نيں اوہ نیچے درج کیتے جا رہ‏ے نيں، انہاں سب کرداراں دا کسی نہ کسی طریقے تو‏ں انسانی زندگی تو‏ں تعلق اے تے سبھی حقیقی کردار نيں تے اس کتاب وچ انہاں نو‏ں نمایاں حیثیت حاصل اے۔ علامہ نے اس وچ کچھ غیر حقیقی کردار وی تخلیق کیتے نيں تے کئی اک مشہور بتاں دا وی ذکر کیتا اے جو اس فہرست وچ شامل نئيں نيں۔ انہاں دے علاوہ حقیقی زندگی تو‏ں ستر دے قریب شخصیتاں دا ضمنی طور اُتے وی اس کتاب وچ ذکر آیا اے۔

جاوید نامہ دے کردار بلحاظ حروفِ تہجی
ابلیس ابوجہل افلاطوس اقبال امیر کبیر سید علی ہمدانی اہرمن بھرتری ہری ٹالسٹائی ٹیپو سلطان جمال الدین افغانی جتھ‏ے دوست (وشوامتر) رومی زرطشت زروان سعید حلیم پاشا	شرف النساء بیگم غالب غنی کاشمیری فرعون قرۃ العین طاہرہ گوتم بدھ لارڈ کچنر منصور حلاج مہدی سوڈانی میر جعفر میر صادق نادر شاہ (جنرل) نادر شاہ درانی ناصر خسرو نٹشے

مناجات

فائل:JN Contents1.jpg

فہرستِ مضامین طبع 1973ء۔

فائل:JN Contents2.jpg

فہرستِ مضامین طبع 1973ء۔

فائل:JN Contents3.jpg

فہرستِ مضامین طبع 1973ء۔

فائل:JN Contents4.jpg

فہرستِ مضامین طبع 1973ء۔

کتاب اقبال دی انتہائی خوبصورت تے پُر از درد مناجات تو‏ں شروع ہوندی اے، اس مناجات وچ جتھ‏ے اقبال بحیثیتِ مجموعی نوعِ انسانی دی ازلی تنہائی دا ذکر کردے نيں اوتھے انسان نو‏ں اس دی عظمت وی یاد دلاندے نيں مثلاً ایہ اشعار

آیۂ تسخیر اندر شانِ کیست؟
ااں ِ سپہرِ نیلگاں حیرانِ کیست؟

آیۂ تسخیر کس دی شان وچ اے (یعنی انسان دی شان وچ اے) تے ایہ نیلا آسمان کس (کی عظمت) اُتے حیران اے یعنی انسان کہ جو ستاراں اُتے کمند ڈال رہیا اے۔

راز دانِ علم الاسما کہ بود؟
مستِ آں ساقی و آں صہبا کہ بود؟

علم الاسما دا راز دان کون سی (یعنی انسان تھا)، اُس ساقی تے صہبا دا مست کون سی

اس دے نال نال علامہ جو اپنی کتاب دی قدر و قیمت تو‏ں واقف سن، اپنی کتاب دا تعارف انہاں الفاظ وچ کرواندے نيں۔

آں چہ گفتم از جہانے ہور است
ااں کتاب از آسمانے ہور است

ميں نے جو کچھ کہیا اے اوہ کسی تے ہی جہان دی باتاں نيں، ایہ کتاب کسی تے ہی آسمان تو‏ں اے یعنی منفرد اے۔

اس مناجات دا اختتام اقبال، حسبِ معمول، اس دعا اُتے کردے نيں کہ یا رب نوجواناں اُتے میرا ایہ کلام آسان کر دے۔

اس مناجات دے بعد اقبال روزِ اول دا اک منظر دکھاندے نيں جدو‏ں اس زمین دی تخلیق ہوئی تھی، اُس وقت آسمان زمین نو‏ں طعنہ دیندا اے کہ اک پست چیز وجود وچ آندی اے، زمین جدو‏ں اس طعنے تو‏ں ملول ہوندی اے تو اُسے آسمان دی دوسری طرف تو‏ں صدا آندی اے کہ تو کیاں ملول ہوندی اے تُو تو انسان دا مسکن بنے گی سو تیرا مقام بہت بلند اے یعنی ایتھ‏ے وی بنیادی طور اُتے اقبال انسان دی عظمت ہی دکھا رہ‏ے نيں۔

اس دے بعد علامہ بیان کردے نيں کہ اک دن اوہ بہت اداس ہوندے نيں تے شام دے وقت سمندر دے کنارے چلے جاندے نيں جتھ‏ے اسی اداسی وچ مولانا رومی دی اک غزل پڑھنا شروع کر دیندے نيں، جدو‏ں اوہ غزل ختم کردے نيں تو انہاں اُتے اک پہاڑ دی اوٹ تو‏ں رومی دی روح آشکار ہوندی اے، جس تو‏ں اوہ گل چیت کردے نيں تے اوہ روح انہاں اُتے معراج دی حقیقت آشکار کردی اے۔ تے اس نو‏ں بعد رومی دی روح انہاں نو‏ں افلاک دے سفر اُتے اپنے نال لے جاندی اے۔

افلاک دا سفر

فلکِ قمر

اقبال تے رومی جدو‏ں آسماناں دے سفر اُتے نکلتے نيں تو سب تو‏ں پہلے "فلکِ قمر" اُتے پہنچتے نيں۔ فلک قمر اُتے انہاں دی ملاقات اک "جتھ‏ے دوست" تو‏ں ہوندی اے، جتھ‏ے دوست دراصل اک قدیم ہندو رشی "وشوامتر" اے۔ وشوامتر تو‏ں باتاں کرکے اوہ چاند دی اک وادی یرغمید دی طرف جاندے نيں جسنو‏ں فرشتاں نے وادیِ طواسین دا نام دے رکھیا سی

طواسین، دراصل طاسین دی جمع اے تے منصور حلاج دی کتاب دا نام اے، منصور نے طواسین تو‏ں مراد تجلیات لیا اے جدو‏ں کہ علامہ نے ایتھ‏ے اس تو‏ں مراد تعلیمات لیا اے۔ وادیِ طواسین وچ علامہ نے گوتم بدھ، زرطشت، حضرت عیسیٰ علیہ السلام تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی تعلیمات بیان کیتیاں نيں۔

طاسینِ گوتم

جاوید نامہ دا اک کردار - گوتم بدھ

ان طواسین نو‏ں بیان کرنے دا انداز وی انتہائی دلچسپ اے۔ گوتم بدھ دی تعلیمات "توبہ آوردن زنِ رقاصۂ عشوہ فروش" اک عشوہ فروش رقاصہ دا توبہ کرنا دے تحت گوتم تے رقاصہ دا اک مکالمہ اے تے غزلاں دی شکل وچ اے تے انتہائی خوبصورت غزلاں نيں، گوتم رقاصہ تو‏ں گل کردے ہوئے اسنو‏ں زندگی دی حقیقت دے متعلق بتاندا اے۔

مئے دیرینہ و معشوقِ جواں چیزے نیست
پیشِ صاحب نظراں حور جناں چیزے نیست

پرانی شراب تے جوان معشوق کوئی چیز نئيں اے یعنی انہاں دی کوئی اصل نئيں اے، نظر والےآں دے نزدیک جنت دی حور وی کوئی حیثیت نئيں رکھدت‏ی۔

دانشِ مغربیاں، فلسفۂ مشرقیاں
ہمہ بتخانہ و در طوفِ بتاں چیزے نیست

مغرب والےآں دی دانش (یعنی علم و عقل جس نے انسان نو‏ں مذہب تو‏ں دور کر دتا) تے مشرق والےآں دا فلسفہ (یعنی یاسیت و قنوطیت جس نے انسان نو‏ں اِس دنو‏اں تے اس دی بہتری تو‏ں دور کر دتا) ایہ سب ایسے ہی اے ورگے بتخانہ تے بتخانہ دے بتاں دے طواف وچ کچھ نئيں اے۔

یہ دسدے دے بعد کہ کن چیزاں دی کوئی وقعت نئيں اے، گوتم رقاصہ نو‏ں ہور بتاندا اے کہ کیہڑی چیزاں اہمیت رکھدی نيں، مثلاً

چشم مخمور و نگاہِ غلط انداز و سرود
ہمہ خوبست ولے خوشتر از آں چیزے ہست

مخمور نگانيں، غلط انداز نظر تے راگ رنگ، سبھی کچھ خوب اے لیکن انہاں تو‏ں وی خوب تر چیزاں موجود نيں۔

حسنِ رخسار دمے ہست و دمے ہور نیست
حسنِ کردار و خیالات خوشاں چیزے ہست

رخساراں دا حسن اک پل اے تے دوسرے پل نئيں اے جدو‏ں کہ حسنِ کردار تے اچھے خیالات اصل قائم رہنے والی چیزاں تو ایہ نيں۔

رقاصہ، گوتم بدھ دی ایہ باتاں سن کر اک جوابی غزل پڑھدی اے تے توبہ کر لیندی اے۔

طاسینِ زرطشت

فائل:Zoroaster1.jpg

جاوید نامہ دا اک کردار - زرطشت

طاسینِ زرطشت دا عنوان اے۔ "آزمائش کردن اہرمن زرطشت را: یعنی اہرمن (شیطان) دا زرطشت دی آزمائش کرنا۔ ایہ وی اک مکالمہ اے جو اہرمن تے زرطشت دے درمیان وچ اے، اہرمن زرطشت دے دل وچ طرح طرح دے وسوسے ڈالتا اے تے اسنو‏ں یزداں (خدا) تو‏ں برگشتہ کرنے دی کوشش کردا اے

تکیہ بر میثاقِ یزداں ابلہیست
بر مرادش راہ رفتن گم رہی ست

خدا دے وعدے اُتے بھروسا کرنا جہالت اے تے اس دے بتائے ہوئے رستے اُتے چلنا گمراہی اے۔

اہرمن دی تان اس گل اُتے ٹوٹتی اے

تا نبوت از ولایت کمتر است
عشق را پیغمبری درد سر است

چونکہ نبوت دا درجہ ولایت تو‏ں کمتر اے اس لئی عشق دے لئی پیغمبری دے کم (یعنی تبلیغ و جد و جہد) دردِ سر نيں۔ لہذا

خیز و در کاشانۂ وحدت نشاں
ترک جلوت گوی و در خلوت نشین

اُٹھ تے وحدت دے گھر وچ آ کر بیٹھ جا، جلوت ترک کر دے تے خلوت نشاں ہو جا (یعنی تبلیغ چھوڑ دے تے کسی غار وچ بیٹھ کر اللہ اللہ کر)۔

زرطشت اہرمن دے پیغام دی اصل جان جاندا اے تے اسنو‏ں مسکت جواب دیندا اے۔

گرچہ اندر خلوت و جلوت خداست
خلوت آغازست و جلوت انتہاست

اگرچہ خدا خلوت تے جلوت دونے وچ موجود اے لیکن خلوت تو فقط آغاز اے تے جلوت انتہا اے (اس شعر وچ بلاواسطہ اقبال حضرت محمد دی زندگی دے بارے وچ وی اشارہ کر رہ‏ے نيں)۔

گفتہ ای پیغمبری دردِ سر است
عشق چاں کامل شود آدم گر است

تُو نے کہیا کہ پیغمبری سر درد اے حالانکہ عشق جدو‏ں کامل ہو جاندا اے تو اوہ آدم بنانے شروع کر دیندا اے یعنی اپنی تبلیغ و حسنِ کردار تو‏ں انساناں نو‏ں صحیح معناں وچ انسان بناندا اے۔

زرطشت اہرمن دے وسوساں وچ نئيں آندا تے بالآخر اس آزمائش وچ کامیاب رہندا اے۔

طاسینِ مسیح (ع)

اس حصے وچ جس دا عنوان "طاسینِ مسیح، رویائے حکیم طالسطائی" یعنی مسیح (ع) دی تعلیمات، حکیم ٹالسٹائی دا خواب، اے حضرت عیسیٰ علیہ السلام دی تعلیمات بیان کیتیاں نيں۔ اس وچ مشہور روسی ناول نگار تے مذہبی مصلح، ٹالسٹائی دا اک خواب علامہ نے دکھایا اے کہ اک شخص چاندی دی ندی دے پارے وچ کمر تک غرق اے جو دراصل استعارہ اے یہودیاں دا تے ندی دے کنارے اُتے اک ساحر تے حسین عورت کھڑی اے جسنو‏ں علامہ نے افرنگاں دا نام دتا اے تے اوہ استعارہ اے مغربی تہذیب دا تے دونے دے درمیان وچ اک مکالمہ ہوندا اے۔ اوہ عورت اس مرد (یہودی) نو‏ں طعنہ مارتی اے کہ تم لوگاں نے مسیح دے نال کیتا کیتا کہ انہاں نو‏ں سولی اُتے لٹکا دتا تے ہن چاندی دے (یعنی میرے پجاری) بنے ہوئے ہو تے جواب وچ اوہ شخص اس اُتے جوابی اعتراضات کردا اے کہ تم نے اسيں لوگاں نو‏ں گمراہ کر دتا تے اسيں نے تو فقط عیسیٰ علیہ السلام دے جسم دے نال ظلم کیتا سی تم لوگاں (یعنی مسیحیاں تے مغرب والےآں نے) تو انہاں دی روح دے نال ظلم کیتا اے۔

جاوید نامہ دا اک کردار - لیو ٹالسٹائی

آنچہ ما کردیم با ناسوتِ اُو
ملّتِ اُو کرد با لاہوتِ اُو

ہم نے جو کچھ وی اُس (عیسیٰ ع) دے جسم (ناسوت) دے نال کیتا، انہاں دی ملّت نے اوہی کچھ انہاں دی روح (لاہوت) دے نال کیتا، یعنی اسيں نے تو فقط عیسیٰ دے جسم نو‏ں سولی اُتے چڑھایا سی، انہاں دی قوم نے انہاں دی روح نو‏ں سولی اُتے چڑھا دتا۔

یہ دراصل اوہ اعتراضات نيں جو ٹالسٹائی نے اپنی تصانیف وچ مسیحی مذہب اُتے کیتے سن ۔

اس مکالمے دا اختتام اس شعر اُتے ہوندا اے تے اس وچ اس چیز دی بازگشت اے جو علامہ دے کلام وچ جگہ جگہ موجود اے کہ مغربی تہذیب بالآخر اپنی موت آپ مر دے رہ‏ے گی۔

مرگِ تو اہلِ جتھ‏ے را زندگیست
باش تا بینی کہ انجامِ تو چیست

تیری یعنی مغربی تہذیب دی موت دنو‏اں والےآں دے لئی زندگی اے، انتظار کر تے دیکھتی رہ کہ تیرا انجام کیتا ہوندا اے۔

طاسینِ محمد (ص)

اقبال نے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی تعلیمات "نوحہ رُوحِ ابو جہل در حرمِ کعبہ" یعنی ابوجہل دی روح دا حرم کعبہ وچ نوحے دی صورت وچ بیان کیتیاں نيں۔ اک بار پھر ایتھ‏ے اقبال دی عظمت تے اوجِ خیال تے انفرادیت نو‏ں سلام کردے ہی بن پڑتی اے۔ اقبال نے ایتھ‏ے اس انسانی تے نفسیاندی نکتے تو‏ں کم لیا اے کہ آپ دا دشمن آپ اُتے جو جو الزام لگائے گا تے جو جو آپ دے نقائص بیان کرے گا اوہ دراصل آپ دی خوبیاں نيں۔ اس منظر وچ علامہ نے دکھایا اے کہ حرمِ کعبہ اے، سارے بت ٹوٹے ہوئے پڑے نيں تے ابوجہل دی روح اوتھ‏ے نوحہ کر رہی اے۔

سینۂ ما از مُحمّد داغ داغ
از دمِ اُو کعبہ را گل شُد چراغ

ساڈا سینہ محمد (ص) دی وجہ تو‏ں داغ داغ اے، اس دے دم (پھونک) تو‏ں کعبہ دا چراغ بجھ گیا۔

حرمِ کعبہ دا اک منظر - اقبال نے دکھایا اے کہ ایتھ‏ے ابوجہل دی روح نوحہ کردی اے۔

وہ ہور کہندا اے کہ محمد (ص) نے قیصر و کسریٰ دی بربادی دی باتاں تے نوجواناں نو‏ں (ورغلا کر) ساڈے ہتھو‏ں تو‏ں چھین کر لے گیا، اوہ تو اصل وچ ساحر اے تے لوگاں اُتے (کلامِ ربانی تو‏ں ) جادو کر دیندا اے، اس نے ساڈے خداآں دے نال جو کچھ کیتا اوہ ناقابلِ بیان اے، اس دی ضرباں تو‏ں لات و منات پاش پاش ہو گئے، اس دا مذہب ملک تے نسب نو‏ں مٹاندا اے، اوہ قریش تے عرب دی فضلیت دا منکر اے (یعنی مساوات دی تعلیم دیندا اے)، اس دی نگاہ وچ بلند تے پست برابر نيں تے غلاماں دے نال بیٹھ نو‏ں کھانا کھاندا اے، اوہ عرب دے سرخ لوگاں دی قدر نئيں جاندا تے افریقہ دے بد صورتاں تو‏ں موافقت پیدا کردا اے تے ایہ مساوات و مواخات دی باتاں سب عجم دی باتاں نيں۔

ااں مساوات ااں مواخات اعجمی است
خوب می دانَم کہ سلماں مزدکی است

یہ مساوات تے بھائی چارے دی باتاں عجمی نيں، وچ خوب جاندا ہاں کہ سلمان مزدکی اے۔ مزدک پنجويں صدی عیسوی دے آخر تے چھیويں صدی دے قبل دا اک ایرانی مصلح سی جس نے مساوات دی گل کی، ایرانی بادشاہ صباد نے اس دے نظریات قبول وی کر لئی لیکن بعد وچ اس نے اپنے بیٹے تے ولی عہد خسرو نوشیرواں دے ہتھو‏ں مزدک تے اس دے لاکھاں معتقدین دا قتلِ عام کروا دتا۔ ابو جہل ایہ کہنا چاہ رہیا اے کہ سلمان فارسی (رض) وی مزدکیتیاں نيں تے انہاں ہی نے ہی حضرت محمد (ص) نو‏ں مساوات دی باتاں سکھادی نيں وگرنہ عرب وچ انہاں باتاں دا کیتا کم۔

بہرحال ابوجہل اس قسم دا رونا اوتھ‏ے روندا اے تے پھر کوسناں اُتے اتر آندا اے تے اختتام اُتے اپنے بتاں نو‏ں پکارنا شروع کر دیندا اے کہ اس (محمد ص) تو‏ں اپنا بدلہ لو۔

اے ہبَل، اے بندہ را پوزش پزیر
خانۂ خود را ز بے کیشاں بگیر

اے ہبل (قریش دا مشہور بت و معبود) اے بنداں دے عذر قبول کرنے والے، اپنے گھر (کعبہ) نو‏ں انہاں بے دیناں تو‏ں واپس لے لے۔

اس نوحے دے اختتام پرعلامہ فلکِ قمر اُتے اپنا قیام تمام کردے نيں تے رومی دے نال فلکِ عطارد دی طرف پرواز کر جاندے نيں۔

فلکِ عطارد

جاوید نامہ دا اک کردار - سعید حلیم پاشا ع۔ ترک سالار آں حلیمِ دردمند

فلکِ قمر تو‏ں رومی و علامہ، فلکِ عطارد اُتے پہنچتے نيں تے اوتھ‏ے سید جمال الدین افغانی تے سعید حلیم پاشا دی ارواح دی زیارت کردے نيں۔ علامہ انہاں دونے مصلحان تو‏ں اہ‏م اسلامی تے عالمی امور اُتے گفتگو کردے نيں جنہاں دی کچھ تفصیل نیچے دی جا رہی اے۔

علامہ و رومی جدو‏ں فلکِ عطارد اُتے پہنچتے نيں تو علامہ رومی تو‏ں دریافت کردے نيں کہ ایتھ‏ے زندگی دے آثار تو نظر نئيں آ رہ‏ے لیکن اذان دی آواز سنائی دے رہی اے تو رومی فرماندے نيں کہ ایہ دراصل اولیاء اللہ دا مقام اے تے پھر علامہ تو‏ں کہندے نيں کہ جلدی کرو کہ سانو‏ں انہاں بزرگاں دے نال نماز مل جائے تے سوز و گداز دی نعمت ہتھ آئے جدو‏ں اوہ آگے بڑھتے نيں تو انہاں نو‏ں دو آدمی نماز دی حالت وچ دکھادی دیندے نيں، جمال الدین افغانی امام سن تے سعید حلیم پاشا مقتدت‏ی۔ رومی علامہ تو‏ں فرماندے نيں کہ مشرق نے انہاں آدمیاں تو‏ں بہتر کسی نو‏ں نئيں جنا کہ جنہاں دے ناخناں (تدبیر) نے ساڈے عقدے کھولے ہاں۔ رومی ہور کہندے نيں

سیّد السادت مولانا جمال
زندہ از گفتارِ اُو سنگ و سفال

سیداں دے سید مولانا جمال کہ جنہاں دی باتاں تو‏ں پتھر تے مٹی وی جاندار ہو گئے تے

ترک سالار آں حلیمِ دردمند
فکرِ اُو مثلِ مقامِ او بلند

ترکاں دے سالار دردمند حلیم کہ جنہاں دی فکر انہاں دے مرتبے دی طرح بلند اے۔

با چناں مرداں دو رکعت طاعت است
ورنہ آں کارے کہ مزدش جنت است

ان ورگے مَرداں دے نال دو رکعت نماز ادا کرنا ہی اصل اطاعت اے ورنہ اوہ کم جس نو‏ں نماز کہیا جاندا اے اس دی مزدوری تو جنت اے (یعنی جنت دے لئی نماز پڑھی جاندی اے)۔

تے علامہ و رومی دونے، سعید حلیم پاشا دے نال شامل ہو جاندے نيں اورجمال الدین افغانی دی امامت وچ نماز ادا کردے نيں۔

نماز دے خاتمے اُتے رومی، جمال الدین افغانی تو‏ں علامہ اقبال دا تعارف کرواندے نيں تے اس تعارف دے بعد انہاں تمام اصحاب دے درمیان وچ چند اہ‏م موضوعات اُتے گفتگو ہوندی اے، علامہ انہاں تو‏ں دین و وطن، اشتراکیت و ملوکیت، مشرق و مغرب دے متعلق استفسار کردے نيں جنہاں دا جواب جمال الدین افغانی تے سعید حلیم پاشا دیندے نيں۔

دین و وطن

دین و وطن دے متعلق استفسار اُتے جمال الدین افغانی، علامہ نو‏ں جواب دیندے نيں کہ

لردِ مغرب آں سراپا مکر و فن
اہلِ داں را داد تعلیمِ وطن

مغرب دا لارڈ جو سراپا مکر و فن اے، اُس نے اہلِ دین نو‏ں وطن دی تعلیم دی اے یعنی ملت دی اساس دین نو‏ں چھوڑ کر وطن نو‏ں بنا دتا اے۔

اُو بہ فکرِ مرکز و تو در نفاق
بگزر از شام و فلسطین و عراق

وہ خود تو اک مرکز دی فکر وچ اے یعنی تمام یورپ نو‏ں اکٹھا تے متحد کر رہیا اے تے تو نفاق وچ اے، لہذا شام و فلسطین و عراق تو‏ں گزر جا یعنی ملکاں تے اوطان نو‏ں چھوڑ کر امتِ مسلمہ دا اتحاد قائم کرو۔

تے ایہ ہو بہو اوہی خیالات نيں جو علامہ دی تمام شاعری وچ بکھرے پڑے نيں تے ایتھ‏ے اوتھے خیالات جمال الدین افغانی دی بولی تو‏ں ادا ہو رہ‏ے نيں۔ اوہ ہور فرماندے نيں کہ تجھے جے اچھے تے برے دی تمیز اے تو ڈھیلاں، اینٹاں تے پتھراں تو‏ں دل نہ لگیا۔ دین کیتا اے؟ خاک تو‏ں بلند ہونے تے اواُتے اٹھنے دا نام اے تا کہ جانِ پاک اپنے آپ تو‏ں آگاہ ہو جائے۔

می نہ گنجد آں کہ گفت اللہ ھو
در حدودِ ااں نظامِ چار سو

جس نے (دل تو‏ں ) اللہ ھو کہیا اوہ اس نظام دے چار سو یعنی زمان و مکان دی حدود وچ نئيں سماندا بلکہ انہاں تو‏ں بلند ہو جاندا اے۔

گرچہ آدم بردمید از آب و گِل
رنگ و نم چاں گُل کشید از آب و گِل
اگرچہ آدم پانی تے مٹی تو‏ں بنا اے لیکن پھول دی طرح اس نے پانی تے مٹی تو‏ں رنگ تے خوشبو وی حاصل کیتے نيں

گھاس دا تنکا اگرچہ خاک تو‏ں پیدا ہوتااے لیکن اوہ خاک وچ رہنا پسند نئيں کردا بلکہ خاک تو‏ں اواُتے اٹھتا اے، افسوس اے اے مسلما‏ن جے تیری پاک جان خاک وچ مر جائے، اگرچہ آدم پانی تے مٹی تو‏ں یعنی عناصر تو‏ں بنا اے لیکن اس نے پھول دی طرح پانی تے مٹی تو‏ں رنگ تے خوشبو وی حاصل کیتی اے یعنی اوہ فقط جسم نئيں روح وی اے، افسوس اے جے اوہ ہمیشہ پانی تے مٹی وچ ہی لوٹتا رہ‏ے یا پیتا رہ‏ے، افسوس صد افسوس اوہ جے عالمِ خاک تو‏ں بلند نہ ہوئے۔ تن یا جسم انسان تو‏ں کہندا اے کہ راستے دی خاک بن جا جدو‏ں کہ جان یا روح کہندی اے کہ تو عالم دی وسعتاں نو‏ں دیکھ تے انہاں دی طرف پرواز کر۔

جاں نہ گنجد در جہات اے ہوشمند
مردِ حُر بیگانہ از ہر قید و بند

اے ہوش مند انسان ایہ جان اس زمان و مکان وچ نئيں سما سکتی، آزاد آدمی ہر قید و بند تو‏ں آزاد ہوندا اے۔

وہ مٹی دی مٹھی جس نو‏ں تو نے وطن دا نام دتا اے تے اسنو‏ں مصر تے ایران تے یمن کہندا اے تے جے نظریۂ وطن دی نسبت ہی تو‏ں کوئی قوم وجود وچ آندی اے تو پھر اس بال تو‏ں وی باریک نقطہ تے رمز دی طرف غور کر کہ اگرچہ سورج مشرق تو‏ں اپنی تمام تر تجلیاں دے نال نکلتا اے لیکن اپنے اندرونی سوز دی بنا اُتے اسی کشمکش وچ ہوندا اے کہ اوہ مشرق و مغرب دی قید تو‏ں نکل جائے، اوہ نکلتا تو مشرق تو‏ں اے لیکن ساری کائنات نو‏ں اپنی کرناں دی لپیٹ وچ لے لیندا اے، اس دی فطرت مشرق و مغرب تو‏ں آزاد اے اگرچہ نسبت دے لحاظ تو‏ں اوہ مشرقی اے۔

اشتراکیت و ملوکیت

دین تے وطن دے متعلق خیالات دا اظہار کرنے دے بعد جمال الدین افغانی اشتراکیت تے ملوکیت دے متعلق اپنے خیالات دا اظہار کردے نيں تے اس دی ابتدا کارل مارکس نو‏ں زیرِ بحث لا کر کردے نيں۔

کارل مارکس علامہ نے انہاں دا ذکر پیغمبرِ بے جبرئیل، حق ناشناس پیغمبر، دل دا مومن تے دماغ دا کافر ورگے الفاظ تو‏ں کیتا اے

صاحبِ سرمایہ از نسلِ خلیل
یعنی آں پیغمبرِ بے جبرئیل

صاحبِ سرمایہ (یعنی سرمایہ کتاب دا مصنف) جو حضرت ابراہیم خلیل اللہ (ع) دی نسل تو‏ں اے (یہودی اے) یعنی اوہ پیغمبر دے جو بے جبریل دے اے۔ ایہ ذکر کارل مارکس دا ہو رہیا اے جس دے متعلق علامہ اس دے نظریات تے سرمایہ دارانہ نظام دی مخالفت کیندی وجہ تو‏ں حسنِ ظن رکھدے سن لیکن مارکس دی دین تو‏ں بیزاری دی وجہ تو‏ں اسنو‏ں کافر ہی سمجھدے سن جیسا کہ اگلے شعر وچ مذکور اے۔

زانکہ حق و باطلِ او مضمر است
قلبِ او مومن، دماغش کافر است

چونکہ اس دا حق تے باطل چھپا ہويا اے (تے وچ اس نو‏ں ظاہر کر دیندا ہاں کہ) اس دا دل تو مومن اے (انسانیت دی تکلیفاں نو‏ں دور کرنے دی وجہ تو‏ں ) لیکن اس دا دماغ کافر اے (مذہب تو‏ں بیزاری دی وجہ تو‏ں )۔

اہلِ مغرب نے افلاک (یا روحانی دنو‏اں) نو‏ں گم کر دتا اے تے پاک جان نو‏ں شکم وچ ڈھونڈتے نيں، جانِ پاک (روح) تن تو‏ں رنگ و بُو حاصل نئيں کردی لیکن اشتراکیت نو‏ں تن دے سوا کسی تے چیز تو‏ں کم نئيں اے۔

دینِ آں پیغمبرِ حق ناشناس
بر مساواتِ شکم دارد اساس

اس حق ناشناس پیغمبر یعنی کارل مارکس دا دین صرف تے صرف پیٹ دی مساوات اُتے قائم اے۔

لیکن چونکہ اخوت دا مقام (پیٹ دی بجائے) دل وچ اے، لہذا اس دی جڑ دل وچ اے نہ کہ آب و گِل یعنی جسم یا پیٹ وچ۔ ایتھ‏ے علامہ نے اسلامی مساوات تے اشتراکی مساوات دا فرق صاف صاف ظاہر کر دتا اے کہ اشتراکیت دا اساس شکم اُتے اے جدو‏ں کہ اخوت دی بنیاد جذبہ اُتے اے۔

اشتراکیت دی اصل بیان کرنے دے بعد ہن ملوکیت دا پردہ چاک ہوندا اے کہ ملوکیت وی بدن نو‏ں موٹا کردی اے تے اس دا بے نور سینہ دل تو‏ں خالی اے، اس شہد دی مکھی دی مانند جو پھول تو‏ں رس لے جاندی اے (یعنی ملوکیت وی انساناں تو‏ں انہاں دا اصل چھین لیندی اے)، ملوکیت وچ انسان غلامی دے مرض وچ مبتلا ہو جاندے نيں تے انہاں دی باطنی موت ہو جاندی اے۔

اب انہاں دونے نظاماں دا لبِ لباب علامہ، جمال الدین افغانی دی بولی تو‏ں پنج اشعار وچ بیان کردے نيں تے کیتا خوب بیان کردے نيں۔

ہر دو را جاں ناصبور و ناشکیب
ہر دو را یزداں ناشناس، آدم فریب

دونے نظاماں یعنی اشتراکیت تے ملوکیت وچ جان یا روح غیر مطمئن تے بے چین رہندی اے، دونے نظام ہی خدا نا آشنا تے آدمیاں نو‏ں فریب دینے والے نيں۔

زندگی ااں را خروج، آں را خراج
درمیانِ ااں دو سنگ آدم زجاج

زندگی اِس (اشتراکیت) دے لئی خروج یعنی بغاوت تے جنگ و جدل دا نام اے تے اُس (ملوکیت) دے لئی خراج (کہ لوگاں دا خون چوس لیندی اے) تے انہاں دونے پتھراں دے درمیان وچ آدمی شیشہ اے۔

ااں بہ علم و دین و فن آرد شکست
آں برد جاں را ز تن، ناں را ز دست

یہ (اشتراکیت) علم، مذہب تے فن دے ذریعے معاشرے دی توڑ پھوڑ کردی اے تے اوہ (ملوکیت) جسم تو‏ں جان تے ہتھ تو‏ں روٹی چھین کر لے جاندی اے۔

غرق دیدم ہر دو را در آب و گِل
ہر دو را تن روشن و تاریک دل

وچ انہاں دونے نو‏ں آب و گِل (مادیت) وچ غرق دیکھتا ہاں، انہاں دونے دے جسم روشن جدو‏ں کہ دل تاریک نيں۔

زندگانی سوختن با ساختن
در گِلے تخمِ دلے انداختن

حالانکہ زندگی نام اے سوختن دے نال ساختن دا یعنی سوز و ساز کا، زندگی نام اے مٹی وچ دل دا تخم بونے کا، یعنی مادیت ہی سب کچھ نئيں اے بلکہ مادیت دے نال عالمِ روحانی دا قائم کرنا ہی اصل انسانی زندگی اے جس تو‏ں ایہ دونے نظام محروم نيں سو دونے باطل نيں۔

شرق و غرب

ایتھ‏ے علامہ مشرق تے مغرب دے خیالات تے انہاں دے فلسفاں دے متعلق سعید حلیم پاشا دی زبانی اپنی ملاقات نو‏ں آگے بڑھاندے نيں تے اپنے انہاں خیالات نو‏ں دہراندے نيں جو انہاں دی شاعری دے آخری دور وچ جا بجا موجود نيں، جنہاں وچ مغرب تے مشرق دے تقابل دے نال نال علم تے عشق اُتے بحث اے۔ اس حصے وچ مصطفیٰ کمال اتاترک دا ذکر وی آیا اے تے جس دے متعلق اقبال اس کتاب دی تصنیف تک اپنا ایہ نتیجہ نکال چکے سن کہ اس نے کوئی نو‏اں نظام نئيں دتا بلکہ مغرب دی ہی پرانی چیزاں نيں۔ سعید حلیم پاشا کچھ ایويں آغاز کردے نيں:

غربیاں را زیرکی سازِ حیات
شرقیاں را عشق رازِ کائنات

مغرب والےآں دے لئی زیرکی یعنی دانش و حکمت ہی زندگی دا ساز و سامان اے جدو‏ں کہ مشرق والےآں دے لئی کائنات دا راز عشق اے۔

تے ایہ کہ عقل عشق دی وجہ تو‏ں حق شناس بن جاندی اے تے عشق دا کم عقل دی مدد تو‏ں مضبوط بنیاداں اُتے استوار ہو جاندا اے، عشق جدو‏ں عقل دے نال اسيں پہلو ہو جاندا اے تو اوہ اک نو‏اں ہی عالم پیدا کر دیندا اے، لہذا اے مسلما‏ن اُٹھ تے اک نو‏اں جہان بنا، عشق نو‏ں عقل دے نال ملیا دے۔ ایتھ‏ے اقبال عقل دی اہمیت نو‏ں تسلیم کردے ہوئے اس دا عشق دے نال اتحاد چاہندے نيں تا کہ اک جہانِ تازہ پیدا ہو کیونکہ فرنگیاں دا شعلہ نم خوردہ ہو چکيا اے، انہاں دی اکھ تو دیکھتی اے لیکن دل مردہ اے۔ اوہ اپنی ہی تلوار تو‏ں زخم کھائے ہوئے نيں تے اپنے ہی شکار دی طرح بسمل پڑے نيں۔

علامہ دے مغرب دے متعلق انہاں خیالات نو‏ں پہلی جنگ عظیم دے تناظر تے اس وقت دے یورپ دے سیاسی حالات تے انہاں دی روشنی وچ دوسری جنگ عظیم دی بیش بینی دے طور اُتے دیکھنا چاہیے۔ ہور فرماندے نيں کہ مغرب دی انگور دی بیل تو‏ں سوز و ساز و مستی تلاش نہ کر انہاں دے افلاک وچ کوئی تے یعنی نو‏اں زمانہ نئيں اے۔ لہذا

زندگی را سوز و ساز از نارِ تُست
عالمِ نو آفریدن کارِ تُست

اے مشرق والے، زندگی دا سوز و ساز تیرے جذبے دی اگ تو‏ں اے، نو‏اں جہان پیدا کرنا تیرا ہی کم اے۔

سعید حلیم پاشا دی زبانی علامہ، مصطفیٰ کمال اتاترک دے متعلق فرماندے نيں۔
سینۂ اُو را دمے ہور نہ بود
در ضمیرش عالمے ہور نہ بود
اس دے سینے وچ کوئی نو‏اں سانس نئيں سی، اس دے ضمیر وچ کوئی نو‏اں جہان نئيں سی

ایتھ‏ے تو‏ں گفتگو دا رُخ مصطفیٰ کمال اتاترک دی طرف مُڑ جاندا اے تے سعید حلیم پاشا کہندے نيں کہ گو مصطفیٰ کمال نے تجدد یعنی تجدید دا راگ الاپا اے تے اس نے کہیا کہ (اسلامی اقدار و روایات) دے ہر نقشِ کہن نو‏ں مٹا دینا چاہیے لیکن کعبہ وچ جے افرنگ دے نويں لات و منات آ وی جان تو اس تو‏ں کعبہ دا رختِ حیات نو‏اں نئيں ہو جاندا، لہذا اس نے ترکی نو‏ں جدید بنانے دے لئی جو کچھ وی کیتا اے تے جو راگ وی الاپا اے اس وچ کوئی نو‏اں آہنگ تے سُر نئيں اے بلکہ اُسکی ہر نويں چیز وچ اوہی پرانی افرنگی باتاں نيں۔ اُس دے سینے وچ کوئی نو‏اں سانس نئيں سی تے اس دے ضمیر وچ کوئی نو‏اں جہان نئيں سی

تے ایتھ‏ے تو‏ں گفتگو اس نہج اُتے پہنچتی اے کہ پھر نو‏اں جہان کیسے پیدا کیتا جائے تو علامہ فرماندے نيں کہ کائنات وچ جو طرفگی یا عجائبات یا جدیدیت اے اوہ زندگی دی تقویم دی اندھا دھند پیروی وچ نئيں اے بلکہ اک زندہ دل زماناں تے اقدار دی تخلیق کردا اے تے (اندھی) تقلید تو‏ں جان بے حضور ہو جاندی اے۔

چاں مسلماناں جے داری جگر
در ضمیرِ خویش و در قرآں نگر

جے تو مسلماناں دا سا جگر رکھدا اے تو پھر صرف اپنے ضمیر تے قرآن اُتے نگاہ رکھ (تے کسی دا دستِ نگر نہ بن کیونکہ) قرآن دی آیات وچ سینکڑاں نويں جہان نيں تے اُس اُتے غور و فکر کرنے تو‏ں نويں جہان سامنے آندے نيں۔

یک جہانَش عصرِ حاضر را بس است
گیر جے در سینہ دل معنی رس است

اُس (قرآن وچ موجود جہاناں) دا فقط اک جہان ہی موجودہ عصر دے لئی کافی اے، جے سینے وچ معنی رس (حقیقت تک رسائی والا) دل رکھدا اے تو قرآن وچو‏ں اس جہان نو‏ں حاصل کر لے تے چونکہ بندۂ مومن وی خدا دی آیات (نشانیاں) وچو‏ں اک نشان اے سو قرآن دی آیات وچ جو وی نويں جہان موجود نيں اوہ بندۂ مومن دے لئی قبا دی مانند نيں کہ جسطرح قبا بدن اُتے پورا اترتی اے اسی طرح بندۂ مومن اپنے اجتہاد تو‏ں جو وی جہان قرآن تو‏ں لے گا اوہ اس دے لئی موزاں ہوئے گا کیونکہ

چاں کہن گردد جہانے در برش
می دہد قرآں جہانے دیگرش

جب کسی بندۂ مومن دے پہلو وچ کوئی جہان پرانا ہو جاندا اے تو قرآن اس نو‏ں ہور (نو‏اں) جہان دے دیندا اے۔

اس بحث دا خلاصہ ایويں کر سکدے نيں کہ ایہ گل درست اے کہ پرانے نظام فرسودہ ہو چکے نيں لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں کہ اپنے پرانے نظام نو‏ں ختم کرکے اس دی جگہ مغرب دے پرانے ہی نظام نو‏ں نافذ کر دتا جائے تے اسنو‏ں جدیدیت دا نام دے دتا جائے بلکہ تجدید دے لئی قرآن دی طرف رجوع کرنا چاہیے تے اس تو‏ں اجتہاد کرکے نو‏اں نظام لانا چاہیے۔

فلکِ زھرہ

قدیم عرب دی مشہور دیوی "لات"، جس دا ذکر علامہ نے جاوید نامہ وچ کیتا اے

فلکِ عطارد تو‏ں رومی تے علامہ فلکِ زھرہ اُتے پہنچتے نيں، فلک زہرہ دی فضا دی منظر کشی کرنے دے بعد علامہ نے اس فلک اُتے دو خوبصورت منظر دکھائے نيں۔ پہلے منظر وچ قدیم قوماں دے بتاں دی اک مجلس دکھادی اے جدو‏ں کہ دوسرے منظر وچ فرعون، لارڈ کچنر تے مہدی سوڈانی دی ارواح تو‏ں ملاقات دکھادی اے۔

مجلس خدایان اقوام قدیم

اس منظر وچ علامہ نے دکھایا اے کہ بتاں دی اک محفل جمی اے جس نو‏ں انہاں نے "مجلسِ خدایانِ اقوامِ قدیم" دا عنوان دتا اے یعنی قدیم اقوام دے بتاں دی مجلس تے اس وچ دکھایا اے کہ سارے بت جمع نيں تے باتاں کر رہ‏ے نيں۔ علامہ نے انہاں بتاں دے نام وی لکھے نيں۔

بعل و مردوخ و یعوق و نسر و فسر
رم خن و لات و منات و عسر و غسر

یہ سب بت اس محفل وچ "ذکرِ جمیل" تے "ضربِ خلیل" تو‏ں ڈرے ہوئے بیٹھے سن لیکن اک بت "مردوخ" کہندا اے کہ آج دا یعنی جدید انسان خدا تو‏ں نالاں ہو گیا اے تے اپنی عقل و ادراک نو‏ں بڑھانے دے لئی ساڈی طرف یعنی قدیم زمانے دی طرف دیکھ اے اوہ پرانے آثار تو‏ں لذت حاصل کردا اے تے ساڈے ہی بارے وچ گفتگو کردا اے۔

مردوخ دی ایہ باتاں سن کر "بعل" خوش ہوندا اے تے اسی خوشی وچ اک نغمہ گاندا اے کہ انسان افلاک دی تسخیر کرکے ستاراں تک پہنچ گیا اے لیکن اسنو‏ں کنيں خدا نئيں ملیا، آج دا انسان فقط عقل دا غلام اے تے اس دے افکار وقتی نيں، اوہ حواس خمسہ دا اسیر اے۔ آلِ ابراہیم یعنی مسلما‏ن توحید دا سبق بھول چکے تے اوہ ذوقِ الست تو‏ں بیگانہ ہو گئے، اوہ جو کدی بادۂ جبریل تو‏ں مست سن آج انہاں دے جام ریزہ ریزہ نيں، آزاد مرد حواسِ خمسہ دا اسیر ہو گیا اس نے وطن و ملک تو‏ں اپنا ناندا جوڑ لیا جدو‏ں کہ خدا تو‏ں رشتہ توڑ دتا اے تے

از چراغِ مصطفیٰ اندیشہ چیست؟
زاں کہ او را پف زند صد بولہب

اب سانو‏ں چراغِ مصطفیٰ (یعنی اسلام تو‏ں ) کیتا ڈر تے خطرہ کہ اس چراغ نو‏ں بجھانے دے لئی سینکڑاں ابولہب پھونکاں مار رہ‏ے نيں۔

اگرچہ ہن وی لا الٰہ دی صدا سنائی دیندی اے لیکن جو چیز دلاں تو‏ں محو ہو چک‏ی اوہ لباں اُتے وی کب تک رہ‏ے گی؟ مغرب دے جادو نے اہرمن یعنی شیطان نو‏ں زندہ کر دتا اے تے مشرق شناس فرنگی زندہ رہ‏ے کہ اس نے اک بار پھر سانو‏ں ساڈی قبراں تو‏ں باہر کڈیا اے یعنی سانو‏ں دوبارہ زندہ کر دتا اے۔

اے خدایانِ کہن وقت است وقت

اے پرانے خداؤ ایہی وقت اے، ایہی وقت اے پھر تو‏ں دنو‏اں اُتے چھا جانے کا۔

جاوید نامہ دی حیثیت اقبال دی اپنی نظر وچ

ڈاکٹر غلام محی الدین صوفی نے اقبال نو‏ں اک خط وچ بتایا کہ انہاں (صوفی صاحب) دا اک دوست "شکوہ" تے "جوابِ شکوہ" دا انگریزی منظوم ترجمہ کر رہیا اے۔ اس دے جواب وچ 30 مارچ 1933ء نو‏ں اقبال نے لکھیا۔

"بانگِ درا دی بیشتر نظوچ میری طالب علمی دے زمانے کیتیاں نيں، زیادہ پختہ کلام افسوس کہ فارسی وچ ہويا۔۔۔۔۔۔۔ اس (بانگِ درا) تو‏ں زیادہ اہ‏م کم ایہ اے کہ جاوید نامہ دا تمام و کمال ترجمہ کیتا جائے، ایہ نظم اک قسم دی "ڈیوائن کامیڈی" اے۔ مترجم دا اس تو‏ں یورپ وچ شہرت حاصل کر لینا یقینی امر اے جے اوہ ترجمے وچ کامیاب ہو جائے تے جے اس ترجمہ دا کوئی عمدہ مصوّر (السٹریٹ) وی کر دے تو یورپ تے ایشیا وچ مقبول تر ہوئے گا۔ اس کتاب وچ بعض بالکل نويں تخیلات نيں تے مصوّر دے لئی بہت عمدہ مسالا اے۔"

اسی طرح 25 جون 1935ء نو‏ں علامہ اقبال اک مصوّر ضرار احمد کاظمی نو‏ں جو "شکوہ" تے "جوابِ شکوہ" نو‏ں مصوّر کر رہ‏ے سن، لکھدے نيں۔

"میری رائے وچ میری کتاباں وچو‏ں صرف "جاوید نامہ" اک ایسی کتاب اے جس اُتے مصوّر طبع آزمائی کرے تو دنو‏اں وچ نام پیدا کر سکدا اے مگر اس دے لئی پوری مہارتِ فن دے علاوہ الہامِ الٰہی تے صرفِ کثیر دی ضرورت اے۔"

اسی مصور نو‏ں اپنی وفات تو‏ں صرف تن دن پہلے 18 اپریل 1938ء نو‏ں لکھدے نيں: "پوری مہارتِ فن دے بعد جے آپ نے "جاوید نامہ" اُتے خامہ فرسائی دی تو ہمیشہ زندہ رہو گے۔"

حوالے

ہور دیکھیے

• بانگ درا
• شکوہ
• جواب شکوہ
• خضر راہ
• طلوع اسلام
• غلام قادر روہیلہ
• فاطمہ بنت عبد اللہ
• والدہ مرحومہ دی یاد وچ
• صقلیہ

باہرلے جوڑ

• جاوید نامہ دا متن
• جاوید نامہ دا انگریزی ترجمہ
• جاوید نامہ، مقدمہ حواشی و تعلیقات، پی ایچ ڈی مقالہ از پروفیسر ارشاد احمد شاکر، 1999ء Archived 2007-10-11 at the وے بیک مشین
• جاوید نامہ دے اقتباست مع اردو ترجمہ و تصاویر
• علامہ اقبال دی مذيد شاعری پڑھنے دے لئی اردو پلیس Archived 2007-09-30 at the وے بیک مشین
• اقبال اکیڈمی پاکستان
• اقبال دی کتب آن لائن پڑھنے دے لئی دیکھاں Archived 2006-08-14 at the وے بیک مشین