گول میز کانفرنس
جون 1929ء وچ برطانیہ دے عام انتخابات دے نتیجے وچ ریمزے میڈونلڈRamazy Mac Donald اوتھے دے وزیر اعظم مقرر ہوئے۔ ہندوستان دے بارے وچ نويں وزیر اعظم نے اپنے مشیراں دے نال صلاح مشورے دے بعد سر جان سائمن دی سفارش منظور کردے ہوئے فیصلہ کیتا کہ برطانوی ہند وچ آئینی تعطل نوں دور کرنے دے لئی ضروری اے کہ اوتھے دے لیڈراں نوں لندن مدعو کیتا جائے تاکہ اگرہو سکے تاں آئین دے بارے وچ انہاں دی باہمی رضامندی نوں حاصل کیتا جائے۔ یاد رہے کہ قائد اعظم محمد علی جناح نے وی نويں وزیر اعظم نوں کچھ کرنے دا مشورہ دتا سی کہ ہندوستان دے آئینی مسلئے نوں حل کرنے دے لئی متعلقہ فریقین دے درمیان وچ گل گل نوں ازسرنو شروع کیتا جانا چاہیے۔
ہندوستان دے اس وقت دے وائسرے لارڈ ارون Lord Irwinنے جدوں اس فیصلے دا اعلان کیتا تاں قائد اعظم تے آپ دے ہم خیال لیڈراں نے اس دا خیر مقدم کیتا جس دے نتیجے وچ کانگریس دی طرف توں اس اُتے نکتہ چینیاں شروع و گئياں۔ کانگریسی سورماواں نے اسنوں ’’لین دین‘‘ دے عمل وچ پہلے قدم توں تعبیر کيتا، لیکن کافی غور و خوص دے بعد کانگریسی لیڈر شپ نے مشروط طور اُتے حکومت دے نال تعاون کرنے دا فیصلہ کیتا تے مجوزہ کانفرنس وچ شرکت دے لئی مندرجہ ذیل شرائط پیش کيتیاں ۔
1۔ تمام سیاسی قیدیاں نوں رہیا کیتا جائے
2۔ مجوزہ گول میز کانفرنس وچ کانگریس نوں مؤثر نمائندگی دتی جائے۔
3۔ کانفرنس محض آئین دے بارے وچ اصول اُتے بحث کرنے دی بجائے اک نو آبادیاتی طرز دے آئین نوں مرتب کرنے اُتے اپنی توجہ مرکوز کرے۔
4۔ جِنّا جلد ممکن ہوئے سکے ہندوستان وچ اک نوآبادیاتی طرز دی حکومت دا قیام عمل وچ لیایا جائے۔
یاد رہے کہ کانگریس تے مسلم لیگ دے درمیان وچ آئین دے بارے وچ بنیادی اختلاف اس گل اُتے سی کہ کانگریسی راہنما اک ایداں دے آئین نوں وضع کرنا چاہندے سن جس دی رو توں زیادہ توں زیادہ اختیارات مرکزی حکومت دے پاس آ جاندے۔ لیکن اس دے برعکس مسلم لیگ دے زعماء اک ایداں دے آئین نوں چاہندے سن جس دی رو توں زیادہ توں زیادہ اختیارات صوبےآں نوں مل جاندے۔ دوسرے لفظاں وچ کانگریس اک مضبوط مرکزی حکومت جدوں کہ مسلم لیگ صوبائی خود مختاری دی خواہش مند سی۔ جتھے تک کانگریس دی شرائط دا تعلق رہیا۔ وائسرئے نے صرف اک شرط جو سیاسی قیدیاں دی رہائی توں متعلق سی نوں منظور کرنے اُتے اپنی رضامندی ظاہر کیتی تے باقی تمام شرائط نوں مسترد کر دتا۔ اس اُتے کانگریس نے ملک بھر وچ سول نافرمانی دی تحریک شروع کرنے دا فیصلہ کیتا۔ دوسری طرف آل انڈیا مسلم لیگ نے فروری 1930ء وچ گول میز کانفرنس دی تجویز دی منظوری دیندے ہوئے حکومت دے نال تعاون دا فیصلہ کیتا۔ گول میز کانفرنس دے تن دور ہوئے۔
پہلا دور سودھو
پہلا دور 10 نومبر 1930ء نوں شروع ہويا تے 19 جنوری 1931ء تک جاری رہیا۔ مسلماناں دی نمائندگی سر آغا خان، محمد علی جناح، سر محمد ظفر اللہ خان تے مولانا محمد علی جوہر وغیرہ نے کيتی۔ جدوں کہ کانگریس نے اس دور دا بائیکٹ کیتا۔ اس پہلے دور وچ طویل اجلاساں تے کاروائیاں دے بعد اس گل توں اتفاق کیتا گیا کہ ہندوستان دے لئی سب توں موزاں تے موثر نظام حکومت صوبےآں تے ریاستاں اُتے مشتمل وفاقی طرز حکومت اے اس دے علاوہ متعدد امور دے لئی کمیٹیاں تے سب کمیٹیاں وی تشکیل دتیاں گئیاں۔
آکسفورڈ ہسٹری آف انڈیا دے مطابق پہلے دور وچ انگریز سرکار نوں جو خاص کامیابی نصیب ہوئی اوہ ریاستاں دے نمائندےآں دا آل انڈیا فیڈریشن وچ شمولیت اُتے راضی ہونا سی ۔ اس دور وچ مولانا محمد علی جوہر دی اک تقریر جو آزادی کامل توں متعلق سی خاص اہمیت دی حامل اے۔ آپ نے فرمایا:
’’ماں تاں آزادی کامل نوں اپنا مسلک قرار دے چکيا ہون۔ وچ اس وقت تک اپنے غلام ملک وچ واپس نئيں جاواں گا۔ جدوں تک اپنے ہمراہ آزادی نوں لےکے نہ جاؤں۔ جے تسيں نے سانوں ہندوستان وچ آزادی نہ دتی تاں توانوں مینوں ایتھے قبر دی جگہ دینا ہوئے گی۔‘‘
اللہ نوں شاید ایہی منظور سی ۔ اس تقریر دے بعد مولانا دا لندن ہی وچ انتقال ہويا۔ آپ دے رفقا نے مناسب نہ سمجھیا کہ آپ دی وصیت دے برعکس آپ دا جسد خاکی غلام ہندوتان لے آئیاں ۔ لہٰذا آپ دا جسد خاکی بیت المقدس لے جا کے دفنایا گیا۔
دوسرا دور سودھو
دوسرا درو 7 ستمبر 1931ء نوں شروع ہويا تے یکم دسمبر 1931ء تک جاری رہیا۔ گاندھی۔ ارون معاہدے دے تحت گاندھی نے کانگریس دی نمائندگی کردے ہوئے اس دور وچ شرکت کيتی۔ دوسری طرف ڈاکٹر علامہ اقبال ہور مسلم زعماء وچ شامل ہوئے گئے۔ گاندھی تے مسلماناں دے نقطۂ نظر وچ زمین آسمان دا فرق سی ۔ گاندھی دا اصرار سی کہ کانگریس نوں سارے ہندوستانیاں دی واحد نمائندہ جماعت تسلیم کیتا جائے۔ لیکن مسلمان اس بے معنی منطق نوں مننے دے لئی قطعی طور اُتے تیار نہ سن ۔ ايسے طرح ایہ دوسرا دور وی بغیر کِسے کامیابی دے ختم ہويا۔ گاندھی نے کانفرنس دی ناکامی دی تمام تر ذمہ داری برطانیہ سرکار اُتے عائد کر دتی۔ اپنے مشن وچ ناکامی دے بعد اوہ جونہی ہندوتان لوٹے، انہاں نوں دوبارہ گرفتار کروا کے جیل وچ ڈال دتا گیا۔
ایتھے ایہ وضاحت ضروری اے کہ اس دوسرے دور دے بعد محمد علی جناح عارضی طور اُتے ہندوستانی سیاست توں کنارہ کش ہوئے گئے۔ تے لندن ہی وچ ٹھہرنے دا فیصلہ کیتا۔ لیکن اوتھے ٹھہرنے دے باوجود وی آپ اپنے ملک وچ سیاسی تبدیلیاں دا بغور جائزہ لیندے رہے۔ گول میز کانفرنس دے دوسرے دور دی ناکامی دے بعد برطانوی وزیر اعظم ریمزے میکڈونلڈ نے برطانوی ہند وچ اقلیتاں دے مسائل حل کرنے دے لئی انہاں دے حقوق نوں آئینی تحفظ فراہم کرنے دے لئی 4 اگست 1932ء نوں اک اہم فیصلے دا اعلان کیتا۔ جس نوں کیمونل ایورڈ دا ناں دتا گیا۔ اس ایوارڈ دے تحت اقلیتاں نوں جداگانہ انتخاگل کيتی رعایت دتی گئی۔ مرکزی اسمبلی وچ مسلماناں دے لئی اک تہائی نشستاں مخصوص کر دتی گئياں۔ ملازمتاں وچ مسلماناں دے لئی اک چوتھائی حصہ مقرر کر دتا گیا۔ ہور برآن سکھاں، عیسائیاں، اینگلو انڈین تے شودراں دے لئی وی نشستاں مقرر کر دتی گئياں۔
تیسرا دور سودھو
گول میز کانفرنس دا تیسرا تے آخری دور 17 نومبر 1932ء توں 24 نومبر 1932ء تک لندن وچ منعقد ہويا۔ اس دور وچ شرکاء دی تعداد پہلے ادوار دی نسبت کافی کم سی۔ کانگریس دا کوئی نمائندہ اس دور وچ شریک نہ ہويا۔ قائد اعظم محمد علی جناح نے وی اس آخری دور وچ شرکت نئيں فرمائی۔ اس دور دا زیادہ تر وقت ہندوستان وچ حکومتی ڈھانچے تے اقلیتاں نوں آئینی تحفظآت فراہم کرنے توں متعلق امور اُتے غور کرنے وچ گزریا۔ لیکن کانگریس دی عدم موجودگی دے باعث کِسے ٹھوس فارمولے اُتے اتفاق رائے نہ ہوئے سکیا۔
گول میز کانفرنس دے اختتام اُتے حکومت برطانیہ نے مختلف کمیٹیاں دی رپورٹاں، سفارشاں تے تجاویز اُتے مبنی اک وضاحتی قرطاس ایبض White paperمارچ 1933ء وچ شائع کر دتی۔ گول میز کانفرنس وچ ناکامی دے بعد حکومت برطانیہ نے اپنی طرف توں اک آئین نما قانون دی منظوری دتی جسنوں قانون حکومت ہند مجریہ 1935ء (Govt of India Act 1935)کا ناں دتا گیا۔ اس قانون دے تحت 1937ء وچ ہندوستان وچ عام انتخابات منعقد کروائے گئے۔ جنہاں وچ کانگریس تے مسلم لیگ دونے نے حصہ لیا۔ 1937ء دے انتخابات وچ کانگریس دا پلڑہ بھاری رہیا۔ انہاں انتخابات دے نتیجے وچ ہندوستان دی تریخ وچ پہلی مرتبہ کانگریسی وزارتاں قائم ہوئیاں۔