غلام قادر روہیلہ (نظم)
علامہ محمد اقبال دے مجموعۂ کلام بانگِ درا دی اک نظم دا عنوان جس وچ علامہ نے اک تاریخی واقعے دی طرف اشارہ کیتا اے، جس وچ غلام قادر روہیلہ دی بربریت دکھادی اے کہ اس نے مغل بادشاہ دیاں اکھاں نکالنے دے بعد اس دے حرم دی عورتاں نوں رقص دا حکم دتا سی ۔ لیکن روہیلہ نے جدوں ایہ دیکھیا کہ اوہ شریف بیبیاں کس طرح اس دے حکم اُتے عمل در آمد کر رہیاں نيں تاں اسنوں کچھ شرم آئی، اپنی تلوار تے خنجر کھول کر رکھ دتے تے ایويں ظاہر کیتا کہ اوہ سو گیا اے، آخر اٹھا تے انہاں عورتاں توں کہیا کہ سونے دا تاں بہانہ سی، ميں نے تواناں موقع دتا سی کہ میرے خنجر توں ہی میرا خاتمہ کردو، لیکن افسوس خاندانِ تیمور توں غیرت ختم ہوئے چکی۔ اقبال نظم دا اختتام اس شعر اُتے کردے نيں۔
مگر ایہ راز آخر کھل گیا سارے زمانے پر
حمیت نام ہے جس کا گئی تیمور کے گھر سے
بظاہر ایہی لگدا اے کہ ایہ نظم غلام قادر روہیلہ دی بربریت دکھانے دے لئی اے، لیکن اس دا اختتام سانوں فکر و جستجو دی دعوت دے کے چھڈ جاندا اے کہ جدوں تک تمام تاریخی واقعات سامنے نہ ہون، قاری پیچ و تاب وچ ہی مبتلا رہندا اے تے ایہ وی اقبال دے کلام دا اک خاصہ اے۔
تاریخی پس منظر
سودھو مکھ لیکھ لئی ویکھو: غلام قادر روہیلہ |
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: شاہ عالم ثانی |
غلام قادر روہیلہ، دا تعلق افغاناں دے قبیلہ روہیلہ توں سن جو روہیل کھنڈ دے باسی سن ۔ ہندوستان دی تریخ، مغلاں تے پٹھاناں دی نبرد آزمایاں توں بھری پئی اے۔ عظیم پٹھان شاعر، خوشحال خان خٹک دا کلام اس دا واضح ثبوت اے۔ شیر شاہ سوری نے وی ہمایاں نوں شکست دے کے ہندوستان بدر کر دتا سی لیکن اس دی اولاد آخر ہمایاں دے ہتھوں ہی موت دے گھاٹ اتری۔
اس نظم وچ جس مغل بادشاہ دا ذکر اے، اس دا ناں مرزا عبداللہ تے لقب شاہ عالم ثانی سی، اوہ 1759ء توں لےکے اپنی وفات 1806ء تک تخت دہلی اُتے کٹھ پتلی حکمران رہیا۔ غلام قادر روہیلہ دے ہتھوں 1787ء وچ اَنھّا ہويا۔ مغل سلطنت دا زوال اورنگزیب عالمگیر دی وفات دے نال ہی ہوئے گیا سی، اس دے بعد جِنّا عرصہ وی ایہ سلطنت رہی، اوہ ہاتھی والی اس مثال دے مصداق اے کہ اوہ مردے مردے وی کافی عرصہ لگیا دیندا اے۔ اس واقعے دے پس منظر وچ دیکھو تاں اس وقت طاقت دے ڈرامے وچ کئی کردار سن : مغل خود، مرہٹے، سکھ، انگریز تے حملہ آور۔ مرہٹاں تے سکھاں نے اس زمانے وچ شمالی ہندوستان وچ طوفان اٹھایا ہويا سی تے حکمراناں دے لئی مسلسل دردِ سر بنے ہوئے سن ۔
مرہٹاں دی چیرہ دستیاں تے مظالم جدوں حد توں ودھ گئے تو، غلام قادر روہیلہ دا جرنیل دادا، نجیب الدولہ انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا۔ اس نے ایہ سوچیا کہ مغل، مرہٹاں دے خلاف اس دا نال دین گے کہ مرہٹے خود، مغل سلطنت دے لئی مسلسل پریشانیاں کھڑی کر رہے سن، لیکن خاندانِ تیموریہ تے انہاں دے وزراء نے کمال بد طیندی دا مظاہرہ کردے ہوئے، الٹا مرہٹاں دے نال مل کے نجیب الدولہ نوں محصور کر دتا تے اس توں پے در پے جنگاں لڑاں۔
ان حالات وچ جدوں نجیب الدولہ نے دیکھیا کہ ہن کوئی چارہ نئيں اے تاں اس نے احمد شاہ ابدالی توں مدد منگی۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے قاضی توں فتوٰی طلب کیتا تاں قاضی نے کہیا کہ مرہٹاں دے خلاف نجیب الدولہ دی مدد جائز اے۔ لہذا احمد شاہ ابدالی نے مرہٹاں توں پانی پت دے مقام اُتے جنگاں لڑاں۔ تے انہاں وچ سب توں مشہور پانی پت دی تیسری لڑائی اے۔ جو 1761ء وچ ہوئی تے اس وچ ابدالی نے غلام قادر روہیلہ دے دادا نجیب الدولہ تے والد ضابطہ خان دی مدد توں مرہٹاں نوں شکستِ فاش دتی جس توں مرہٹاں دی اصل طاقت ہمیشہ دے لئی ختم ہوئے گئی۔ ابدالی دے سامنے اس وقت دہلی دا تخت خالی پيا ہويا سی، لیکن ایہ وی تریخ دی ستم ظریفی اے ہا فیر انسان دا مقدر کہ ہُندا اوہ نئيں اے جسنوں چاہیا جاندا اے۔ ابدالی بجائے دہلی پہ قابض ہونے دے واپس چلا گیا۔
اس دے بعد وی نجیب الدولہ دی مرہٹاں تے سکھاں توں کشمکش جاری رہی لیکن اوہ 1770ء وچ فوت ہوئے گیا۔ اس بہادر جرنیل دی تعریف اپنے پرائے سب ہی کردے نيں، ایتھے تک کہ انتہائی متعصب ہندو مصنف جادو ناتھ سرکار، جس نے تاریخِ مغلیہ تے تاریخِ ہند اُتے کئی کتاباں تصنیف کيتیاں ناں تے جو مسلماناں دے خلاف زہر توں بھری پئی نيں، اس نے وی نجیب الدولہ دی معاملہ فہمی تے جرنیلی دی تعریفاں کيتیاں ناں۔
نجیب الدولہ دے مرنے دے بعد، مرہٹاں نے روہیلاں توں پانی پت دی شکست دا انتہائی شرمناک انتقام لیا۔ اس دی وفات دے دو سال بعد ہی 1772ء وچ مرہٹاں نے مغلاں دے نال مل کے روہیلاں دے خون دے دریا بہا دتے تے ایہی واقعہ غلام قادر روہیلہ دے انتقام دا محرک اے۔
غلام قادر روہیلہ اس وقت کوئی 12، 13 سال دا بچہ سی، اس نے اپنے قبیلے نوں مرہٹاں دے نال نال اپنے مسلمان بھائیاں دے ہتھوں مردے دیکھیا۔ گل ایتھے تک رہندی تاں شاید اوہ ایہ فعل شعنیہ نہ کردا جس دی طرف علامہ نے اپنی نظم وچ اشارہ کیتا اے۔ لیکن ہويا اوہی جو فاتح فوجاں ہمیشہ کردیاں نيں، مرہٹاں تے مغل فوج نے روہیلہ قبیلے دی عورتاں دی عصمت دری کيتی۔ غلام قادر نے ایہ سب کچھ اپنی اکھاں توں دیکھیا، جان تاں اس دی بچ گئی لیکن اوہ اس ظلم نوں کدی نہ بھلا سکیا جو اصل وچ مغل بادشاہ شاہ عالم ثانی نے ہی کیتا سی کہ مرہٹے اکیلے روہیلاں نوں فتح نئيں کرسکدے سن
غلام قادر نے 1787ء وچ جدوں اس دی عمر کوئی 27 سال سی، دہلی اُتے حملہ کیتا تے اسنوں فتح کر ليا تے ایہ واقع رو پزیر ہويا۔ جدوں اس نے شاہ عالم ثانی نوں پھڑیا تاں اس نے کہیا۔ اگرچہ تواڈا جرم تاں اس دا متقاضی اے کہ تواڈا بند بند جدا کرکے تواڈا گوشت چیل کوواں نوں کھلا دتا جائے لیکن ایہ میری خدا ترسی اے کہ وچ تواناں زندہ چھڈے دیندا ہون، ہاں اس وچ شک نئيں کہ ميں نے تسيں توں غوث گڑھ دی اس بد سلوکی دا جو تسيں نے میری ماں بہناں دے نال روا رکھی، پورا پورا انتقام لے لیا اے تے اس دے بعد خنجر توں اس دی دونے اکھاں کڈ دتیاں اس واقعہ دے اک سال بعد ہی غلام قادر 1788ء وچ مرہٹاں دے نال لڑدا ہويا ماریا گیا۔
اب اس تمام واقعے توں اک گل تاں ظاہر ہُندی اے دی غلام قادر نے جو کچھ وی کیہ اوہ انتقام دے جذبے وچ سی کہ مغلاں تے مرہٹاں نے اس دی خاندان دی عورتاں دی خود تے اپنی فوجاں توں آبروریزی کروائی، لیکن غلام قادر نے فتح دے باوجود اس حد تک بربریت نئيں دکھادی جس دا مظاہرہ مغل و مرہٹہ فوجاں نے کیتا سی بلکہ اس نے غیرت کھا دے مغل عورتاں نوں موقع وی دتا کہ اسنوں قتل کر دتیاں۔
ایہی وجہ اے کہ اقبال نے اپنی نظم دا آغاز تاں غلام قادر روہیلہ دی بربریت توں کیتا اے، لیکن نظم دے اختتام پہ نہ صرف غلام قادر اُتے لعن طعن نئيں کيتی بلکہ مغلاں نوں ہی تنقید دا نشانہ بنایا اے کہ انہاں وچ غیرت و حمیت ختم ہوئے گئی سی۔