غلام قادر روہیلہ
غلام قادر روہیلہ دا تعلق افغاناں دے قبیلے روہیلہ نال سی جہڑے روہیل کھنڈ دے رہن آلے سن ۔ ہندستان دی تریخ مغلاں تے پٹھاں دی لڑائیاں نال بھری ہوئی اے ۔ عظیم پشتو شاعر خوشحال خان خٹک دا کلام اس دا ثبوت اے ۔ شیر شاہ سوری نے وی ہمایوں نوں شکست دے کے ہندستان بدر کر دتا سی پر اس اولاد آخر ہمایوں دے ہتھوں ای موت دے گھاٹ اتری ۔
مغل بادشاہ شاہ عالم ثانی 1759ء توں 1806ء تک دلی دے تخت تے کٹھ پتلی حکمران رہئیا تے غلام قادر دے ہتھوں 1787ء چ انھا ہوئیا ۔ مغل سلطنت دا زوال اورنگزیب عالمگیر دے مرن نال ای ہو گئیا سی ، اسدے بعد جنا چر وی ایہہ سلطنت رہی اوہ برائے نام اے رہی ۔
غلام قادر روہیلہ برصغیر دی تریخ وچ اک انتہائی سفاک تے سنگدل شخص گزریا اے جس نے مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی دیاں اکھاں کڈوا دتیاں ۔
مرہٹیاں تے سکھاں نے اوس ویلے اتلے ہندستان چ قتل و غارت دا طوفان چکئییا ہوئیا سی ۔ مرہٹےآں دے ظلم جدوں حد توں ودھ گئے تے غلام قادر روہیلہ دا جرنیل دادا نجیب الدولہ اینہاں دے خلاف اٹھ کھڑا ہوئیا ۔ اس نے سوچئیا کہ مغل مرہےآں دے خلاف اسدا ساتھ دین گے کیونجے مرہٹے خود مغلیہ سلطنت لئی مشکلاں پیدا کر رہے سی ۔ پر دلی دے کٹھ پتلی بادشاہ نے بد نیتی دا مظاہرہ کر دے ہوئے الٹا مرہٹےآں دے نال مل کے نجیب الدولہ دے خلاف جنگاں لڑیاں ۔
اینہاں حالات چ نجیب الدولہ نے احمد شاہ ابدالی توں مدد منگی ، احمد شاہ نے مرہٹےآں نال پانی پت دے مقام تے جنگاں لڑیاں ، اینہاں چ سب توں مشہور جنگ پانی پت دی تیجی لڑائی اے ، جس چ 1761ء چ ابدالی نے غلام قادر روہیلہ دے دادا نجیب اللہ تے پیش ضابطہ خان دی مدد نال مرہٹیاں نوں شکست فاش دتی تے مرہٹیاں دی اصل طاقت ہمیشہ لئی ختم ہو گئی ۔
اس دے بعد وی نجیب اللہ دی مرہٹیاں تے سکھاں نال کشمکش جاری رہی تے اوہ 1770ء ج فوت ہو گئیا ۔ اس دے مرنے دے بعد مرہٹیاں نے روہیلےآں کولوں پانی پت دی شکست دا بوہت ای شرمناک انتقام لیئیا ۔ اس دے مرن دے 2 سال مگروں 1772ء چ مرہٹیاں نے مغلاں نال مل کے روہیلیاں دے خون دے دریا بہا دتے ، ایہو واقعہ غلام قادر روہیلہ دے انتقام دی وجہ بنئیا ۔
غلام قادر روہیلہ اوس ویلے 12 ، 13 سال دا بچہ سی ، اس نے اپنے قبیلے نوں مرہٹیاں دے نال نال اپنے مسلمان بھائیاں دے ہتھوں مردا ویکھئیا ، گل ایتھے تک ای رہندی تے شاید اوہ کم نا کردا جس دا اشرہ علامہ اقبال نے اپنی نظم " غلام قارد روہیلہ " ج کیتا اے ۔ پر ہوئیا اوہی جہڑا فاتح فوجاں ہمیشہ کردیاں نے ۔ مرہٹہ تے مغل فوج نے روہیلہ قبیلے دیاں عورتاں دی عصمت دری کیتی ۔ غلام قادر نے اوہ سب اپنیاں اکھاں نال ویکھئیا ۔ اس دی جان بچ گئی پر اوہ اس ظلم نوں کدی وی نئیں بھل سکئیا ، جہڑا اصل چ مغل بادشاہ شاہ غالم ثانی نے ای کیتا سی کیونجے مرہٹے کلے روہیلےآں نوں کدی وی فتح نئیں کر سکدے سی ۔
غلام قادر نے 1787ء چ جدوں اسدی عمر کوئی 27 ورہے سی دلی تے حملہ کیتا تے اسنوں فتح کر لئیا ۔ جدوں اس نے شاہ عالم نوں پھڑئیا تے کہئیا اگرچہ تیرا جرم اینا وڈا اے کہ تیرا جوڑ جوڑ علیحدہ کر کے کاواں ، ایلاں نوں کھلائیا جائے پر ایہہ میری خدا ترسی اے کہ تینوں جیوندا چھڈ رہئیا آں ۔ ہاں اس چ کوئی شک نئیں توں غوٹ گڑھ چ جہڑی بدسلوکی میریاں ماواں تے بہناں نال کیتی اسدا دا میں پورا پورا بدلہ لے لئیا وا تے اس دے بعد حنجر نال اسدیاں دونے اکھاں کڈ دتیاں ۔ اس واقعے دے اک سال مگروں ای غلام قادر 1788ء چ مرہٹیاں دے خلاف لڑدا ہوئیا مارئیا گئیا۔
کہندے نیں شاہ عالم دیاں اکھاں کڈن دے بعد اس نے مغل حرم دیاں عورتاں نوں رقص کرن دا حکم دتا جدوں اس نے دیکھئیا کہ ایہہ شریف بیبیاں کس طراں اس دے حکم تے عمل درآمد کر رہئیا ں نے تے اس نوں کجھ شرم آئی تے اس نے اپنی تلوار تے خنجر کھول کے رکھ دتے تے آپ اینج ظاہر کیتا کہ اوہ سوں گئیا اے ۔ آخر اٹھئیا تے اوہناں عورتاں نوں کہئیا کہ سوں دا تے بہانہ سی میں تاں تھوانو موقعہ دتا سی کہ میرے ای خنجر نال مینوں مار دیؤ پر افسوس تیمور دے خاندان توں غیرت مک چکی اے ۔
اشعار وچ
سودھوعلامہ اقبال اپنی نظم دا خاتمہ وی اس شعر تے کردے نیں ۔
مگر یہ راز کھل گیا سارے زمانے پر ۔ حمیت نام ہے جس کا کئی تیمور کے گھر سے ۔
شاعر مشرق علامہ محمد اقبال نے 'بانگ درا' وچ اپنی نظم ”غلام قادر روہیلہ“ وچ اقوام دے عروج و زوال دے اہم اسباب وچوں اک اہم سبب اُتے روشنی پائی اے ايسے لئی انہاں نوں ”دانائے راز“ کہیا جاندا اے:
علامہ اقبال نے برصغیر دی تریخ دے اہم دردناک واقعے دی طرف اشارہ کے دتا اے، جدوں غلام قادر روہیلہ نے لال قلعہ دے دیوان خاص وچ جتھے کدی شہاب الدین محمد شاہجہان تے اورنگزیب عالمگیر تخت طاؤس اُتے بیٹھ کر ہندوستان دی تقدیر دے فیصلے کردے سن، ايسے دیوان خاص وچ اس نے مغل شہزادیاں نوں ناچنے دا حکم دے دتا تے خود خنجر پاس رکھ دے سوندا بنا لیکن مغل شہزادیاں ناچکی رہیاں۔ اس وقت غلام قادر روہیلہ نے ایہ تاریخی جملہ بولا:
”میرا خیال سی کہ تیمور دی بیٹیاں وچ کچھ غیرت و حمیت باقی رہ گئی ہوئے گی تے اوہ مینوں سوندا سمجھ کر میرے خنجر توں قتل کرنے دی کوشش کرن گی لیکن انہاں نے ایسا نئيں کيتا۔ ہن مغل شہنشاہیت نوں مٹنے توں کوئی نئيں بچا سکدا۔“
تعارف
سودھوغلام قادر روہیلہ، دا تعلق افغاناں دے قبیلہ روہیلہ توں سن جو روہیل کھنڈ دے باسی سن ۔ ہندوستان دی تریخ، مغلاں تے پٹھاناں دی نبرد آزمایاں توں بھری پئی اے۔ عظیم پٹھان شاعر، خوشحال خان خٹک دا کلام اس دا واضح ثبوت اے۔ شیر شاہ سوری نے وی ہمایوں نوں شکست دے کے ہندوستان بدر کر دتا سی لیکن اس دی اولاد آخر ہمایوں دے ہتھوں ہی موت دے گھاٹ اتری۔
اقبال دی نظم وچ جس مغل بادشاہ دا ذکر اے، اس دا ناں مرزا عبد اللہ تے لقب شاہ عالم ثانی سی، اوہ 1759ء توں لےکے اپنی وفات 1806ء تک تخت دہلی اُتے کٹھ پتلی حکمران رہیا۔ غلام قادر روہیلہ دے ہتھوں 1787ء وچ اَنھّا ہويا۔ مغل سلطنت دا زوال اورنگزیب عالمگیر دی وفات دے نال ہی ہوئے گیا سی، اس دے بعد جِنّا عرصہ وی ایہ سلطنت رہی، اوہ ہاتھی والی اس مثال دے مصداق اے کہ اوہ مردے مردے وی کافی عرصہ لگیا دیندا اے۔ اس واقعے دے پس منظر وچ دیکھو تاں اس وقت طاقت دے ڈرامے وچ کئی کردار سن : مغل خود، مرہٹے، سکھ، انگریز تے حملہ آور۔ مرہٹاں تے سکھاں نے اس زمانے وچ شمالی ہندوستان وچ طوفان اٹھایا ہويا سی تے حکمراناں دے لئی مسلسل دردِ سر بنے ہوئے سن ۔
مرہٹاں دی چیرہ دستیاں تے مظالم جدوں حد توں ودھ گئے تو، غلام قادر روہیلہ دا جرنیل دادا، نجیب الدولہ انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا۔ اس نے ایہ سوچیا کہ مغل، مرہٹاں دے خلاف اس دا نال دین گے کہ مرہٹے خود، مغل سلطنت دے لئی مسلسل پریشانیاں کھڑی کر رہے سن، لیکن خاندانِ تیموریہ تے انہاں دے وزراء نے کمال بد طیندی دا مظاہرہ کردے ہوئے، الٹا مرہٹاں دے نال مل کے نجیب الدولہ نوں محصور کر دتا تے اس توں پے در پے جنگاں لڑیاں۔
ان حالات وچ جدوں نجیب الدولہ نے دیکھیا کہ ہن کوئی چارہ نئيں اے تاں اس نے احمد شاہ ابدالی توں مدد منگی۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے قاضی توں فتوٰی طلب کيتا تاں قاضی نے کہیا کہ مرہٹاں دے خلاف نجیب الدولہ دی مدد جائز اے۔ لہذا احمد شاہ ابدالی نے مرہٹاں توں پانی پت دے مقام اُتے جنگاں لڑیاں۔ تے انہاں وچ سب توں مشہور پانی پت دی تیسری لڑیائی اے۔ جو 1761ء وچ ہوئی تے اس وچ ابدالی نے غلام قادر روہیلہ دے دادا نجیب الدولہ تے والد ضابطہ خان دی مدد توں مرہٹاں نوں شکستِ فاش دتی جس توں مرہٹاں دی اصل طاقت ہمیشہ دے لئی ختم ہوئے گئی۔ ابدالی دے سامنے اس وقت دہلی دا تخت خالی پيا ہويا سی، لیکن ایہ وی تریخ دی ستم ظریفی اے ہا فیر انسان دا مقدر کہ ہُندا اوہ نئيں اے جسنوں چاہیا جاندا اے۔ ابدالی بجائے دہلی پہ قابض ہونے دے واپس چلا گیا۔
اس دے بعد وی نجیب الدولہ دی مرہٹاں تے سکھاں توں کشمکش جاری رہی لیکن اوہ 1770ء وچ فوت ہوئے گیا۔ اس بہادر جرنیل دی تعریف اپنے پرائے سب ہی کردے نيں، ایتھے تک کہ انتہائی متعصب ہندو مصنف جادو ناتھ سرکار، جس نے تاریخِ مغلیہ تے تاریخِ ہند اُتے کئی کتاباں تصنیف کيتیاں نيں تے جو مسلماناں دے خلاف زہر توں بھری پئی نيں، اس نے وی نجیب الدولہ دی معاملہ فہمی تے جرنیلی دی تعریفاں کيتیاں نيں۔
نجیب الدولہ دے مرنے دے بعد، مرہٹاں نے روہیلاں توں پانی پت دی شکست دا انتہائی شرمناک انتقام لیا۔ اس دی وفات دے دو سال بعد ہی 1772ء وچ مرہٹاں نے مغلاں دے نال مل کے روہیلاں دے خون دے دریا بہا دتے تے اایہی واقعہ غلام قادر روہیلہ دے انتقام دا محرک اے۔
غلام قادر روہیلہ اس وقت کوئی 12، 13 سال دا بچہ سی، اس نے اپنے قبیلے نوں مرہٹاں دے نال نال اپنے مسلمان بھائیاں دے ہتھوں مردے دیکھیا۔ گل ایتھے تک رہندی تاں شاید اوہ ایہ فعل شعنیہ نہ کردا جس دی طرف علامہ نے اپنی نظم وچ اشارہ کيتا اے۔ لیکن ہويا ااوہی جو فاتح فوجاں ہمیشہ کردیاں نيں، مرہٹاں تے مغل فوج نے روہیلہ قبیلے دی عورتاں دی عصمت دری کيتی۔ غلام قادر نے ایہ سب کچھ اپنی اکھاں توں دیکھیا، جان تاں اس دی بچ گئی لیکن اوہ اس ظلم نوں کدی نہ بھلا سکیا جو اصل وچ مغل بادشاہ شاہ عالم ثانی نے ہی کيتا سی کہ مرہٹے اکیلے روہیلاں نوں فتح نئيں کرسکدے سن
غلام قادر نے 1787ء وچ جدوں اس دی عمر کوئی 27 سال سی، دہلی اُتے حملہ کيتا تے اسنوں فتح کر ليا تے ایہ واقع رو پزیر ہويا۔ جدوں اس نے شاہ عالم ثانی نوں پھڑیا تاں اس نے کہیا۔ اگرچہ تواڈا جرم تاں اس دا متقاضی اے کہ تواڈا بند بند جدا کرکے تواڈا گوشت چیل کوواں نوں کھلا دتا جائے لیکن ایہ میری خدا ترسی اے کہ وچ تواناں زندہ چھڈے دیندا ہون، ہاں اس وچ شک نئيں کہ ميں نے تسيں توں غوث گڑھ دی اس بد سلوکی دا جو تسيں نے میری ماں بہناں دے نال روا رکھی، پورا پورا انتقام لے لیا اے تے اس دے بعد خنجر توں اس دی دونے اکھاں کڈ دتیاں اس واقعہ دے اک سال بعد ہی غلام قادر 1788ء وچ مرہٹاں دے نال لڑدا ہويا ماریا گیا۔
اب اس تمام واقعے توں اک گل تاں ظاہر ہُندی اے دی غلام قادر نے جو کچھ وی کیہ اوہ انتقام دے جذبے وچ سی کہ مغلاں تے مرہٹاں نے اس دی خاندان دی عورتاں دی خود تے اپنی فوجاں توں آبروریزی کروائی، لیکن غلام قادر نے فتح دے باوجود اس حد تک بربریت نئيں دکھادی جس دا مظاہرہ مغل و مرہٹہ فوجاں نے کيتا سی بلکہ اس نے غیرت کھا دے مغل عورتاں نوں موقع وی دتا کہ اسنوں قتل کر دتیاں۔
اایہی وجہ اے کہ اقبال نے اپنی نظم دا آغاز تاں غلام قادر روہیلہ دی بربریت توں کيتا اے، لیکن نظم دے اختتام پہ نہ صرف غلام قادر اُتے لعن طعن نئيں کيتی بلکہ مغلاں نوں ہی تنقید دا نشانہ بنایا اے کہ انہاں وچ غیرت و حمیت ختم ہوئے گئی سی۔
مذہب دی آڑ وچ غلام قادر روہیلہ دے مظالم
سودھوغلام قادر روہیلہ، شاہ عالم دا اس لئی دشمن ہوئے گیا سی کہ شاہ عالم نے اس دے والد ضابطہ خاں نوں عدول حکمی دی بنا اُتے اس دے عہدے توں محروم کر دتا سی۔ غلام قادر اپنے والد دی معزولی دا انتقام لینا چاہندا سی تے اس دے علاوہ ایہ وی چاہندا سی کہ لٹی ہوئی سلطنت دے سربراہ دے محل وچ جو مال و دولت وی مل سکے گا اس اُتے قبضہ کر ليا جائے۔ لیکن ایہ ہُندا آیا اے کہ اقتدار دے دیواناں دے اصل مقاصد کچھ تے ہُندے نيں تے دکھانے دے مقاصد کچھ تے ہُندے نيں۔ چنانچہ غلام قادر نے ایہ حیلہ تراشا کہ اس دا مقصد شاہ عالم نوں ہٹا کر اسلامی حکومت قائم کرنا اے۔ چنانچہ ”اسلام دی خدمت“ دے اس جذبے توں سرشار ہوکے غلام قادر نے اپنے دوست اسماعیل دے نال فوج تے سامان جنگ توں لیس ہوکے دلی اُتے چڑھائی کردتی۔ غلام قادر دیاں فوجاں یکم جولائی 1877ء نوں دلی دے آلے دوالے وچ پہنچیاں تے انہاں نے اسلامی حکومت قائم کرنے دی بجائے پرت مار، قتل و غارت گری شروع کردتی۔ مہاراجا سندھیا نے خود مصائب وچ مبتلا ہونے دے باوجود اپنی افواج دا کچھ حصہ شاہ عالم دی مدد دے لئی بھیجیا۔ شاہ عالم دی فوج نے افلاس زدہ ہونے دے باوجود مقابلہ کيتا لیکن اسنوں کيتا کیجیے کہ خود شاہ عالم دے معتمد اعلیٰ افسران غلام قادر توں مل گئے سن ۔ انہاں نے نہ صرف شاہی افواج نوں غلط راستہ دکھایا بلکہ سندھیا دی بھیجی ہوئی فوج دی وی حوصلہ افزائی نہ کی، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ سندھیا دی فوج نے دلی توں کوچ کيتا تے شاہ عالم بے یارو مدد گار رہ گیا۔ غلام قادر دی فوجاں نے چار ہفتے تک دلی تے اطراف وچ قتل و غارت کيتا جس دی مثال صرف احمد ابدالی دے حملےآں دے دوران وچ ہی مل سکدی اے۔ آخر کار 30 جولائی نوں غلام قادر محل شاہی دے دروازے اُتے آیا تے درخواست کيتی کہ اوہ شہنشاہ دی خدمات وچ باریابی دا خواہش اے۔ غلام قادر نے قرآن کریم دی قسم کھادی کہ اس دا مقصد صرف مغل شہنشاہ توں اظہارِ وفاداری اے۔ محل شاہی دے پاسباناں نے شاہ عالم نوں سمجھانے دی کوشش کيتی کہ ایہ دھوکھا اے، فریب اے۔ غلام قادر نوں محل دے اندر نہ آنے دتا جائے، لیکن شاہ عالم دے بعض مشیر ایداں دے وی سن جنہاں نے ایہ مشورہ دتا کہ غلام قادر نے قرآن حکیم دی قسم کھادی اے لہٰذا اس اُتے اعتبار نہ کرنا اسلامی نظریات دے خلاف ہوئے گا اس لئی اسنوں اندر آنے دی اجازت دے دتی جائے۔ معلوم نئيں انہاں مشیراں دی رائے انہاں دے بھولپن اُتے مبنی سی یا سازش پر، لیکن شاہ عالم نے اس رائے اُتے عمل کيتا تے غلام قادر نوں اندر آنے دی اجازت دے دتی گئی۔ جاں ہی محل دے دروازے کھل گئے، نہ صرف غلام قادر داخل ہويا بلکہ اس دے نال دو ہزار سپاہی وی شاہی محل وچ داخل ہوئے گئے۔ غلام قادر دی فوج دے محل وچ داخل ہونے اُتے کہرام مچ گیا۔ شہزادہ اکبر نے کہیا کہ یا تاں مینوں لڑ کر مرجانے دی اجازت دیجیے ورنہ وچ خودکشی کرلاں گا۔ شاہ عالم نے بہ مشکل اسنوں روکیا تے کہیا کہ مشیت ایزدی دے سامنے سر تسلیم خم کرنا چاہیے۔ غلام قادر دربارِ عام توں ہُندا ہويا دربارِ خاص وچ پہنچیا تے شہنشاہ توں مطالبہ کيتا کہ اسنوں روپے دی ضرورت اے لہٰذا جِنّی دولت محل وچ اے اوہ اسنوں دے دتی جائے۔ شہنشاہ نے کہیا کہ میرے پاس جو کچھ سی اوہ وچ دے چکيا ہون، ہن میرے پاس کچھ نئيں اے۔ غلام قادر اس جواب توں مطمئن نئيں ہويا۔ چنانچہ شہنشاہ نوں اک مسجد وچ قید کر دتا گیا تے محل دی تلاشی دا کم شروع کر دتا گیا۔ دوسرے دن شہنشاہ نوں مسجد توں ہٹا کر محل دے اس حصے وچ قید کر دتا گیا جتھے مجرماں نوں رکھیا جاندا سی۔ غلام قادر دے سپاہیاں نے ہن محل دے حرم دی تلاشی شروع کيتی۔ محل دے فرش، دیواراں تے چھتاں نوں توڑیا گیا لیکن اس وچ اوہ خزانہ نہ ملیا جس دی غلام قادر نوں تلاش سی۔ شہنشاہ دی بیگمات تے کنیزےآں دی تلاشی لی گی لیکن چند زیورات دے علاوہ کچھ نہ ملا۔ اگلے دن محل دے در و دیوار چیخ و پکار توں گونج اٹھے۔ شہنشاہ دے ملازمین نوں ہولناک اذیتاں دتی جارہیاں سن۔ انہاں نوں اگ اُتے اُلٹا لٹکایا جارہیا سی۔ انہاں دے ہتھوں اُتے کھولدا ہويا پانی ڈالیا جارہیا سی۔ لیکن اس دے باوجود افلاس زدہ محل وچ اوہ خزانہ نہ ملیا جس دی غلام قادر نوں تلاش سی۔ آخر جدوں اذیت رسانی دے تمام طریقے ناکام ہوئے گئے تاں غلام قادر نے شہنشاہ توں کہیا کہ اوہ جس طرح وی ہوئے خزانے دا پتہ دتاں۔ شاہ عالم نے کہیا کہ تسيں نے سارا محل دیکھ گیا اے۔ کیہ تسيں سمجھدے ہوئے کہ خزانہ میرے پیٹ وچ اے ؟ غلام قادر نے کہیا کہ جے ضرورت ہوئی تاں حقیقت دی تلاش وچ خنجر نوں وی استعمال کرنا پئے گا۔ تے آخر کار غلام قادر نے شہنشاہ دے جسم اُتے خنجر وی استعمال کيتا جس دے محل وچ اوہ قرآن حکیم دی قسم کھا کر داخل ہويا سی۔ غلام قادر نے خنجر کِداں استعمال کيتا اس دی مختصر داستان مشہور انگریز مصنف مائیکل ایڈورڈز نے اس طرح بیان کيتی اے۔ ”10 اگست دے دن جدوں غلام قادر، شاہ عالم دے بیان توں مطمئن نئيں ہويا تاں اس نے اپنے سپاہیاں نوں حکم دتا کہ اس کمینے نوں زمین اُتے گرا دو تے اسنوں اَنھّا کردو۔ چنانچہ مغل شہنشاہ نوں ٹھوکر مار دے تخت توں گرایا گیا تے اس دی اکھاں وچ سوئیاں پائی گئياں۔ شہنشاہ درد و کرب توں چیختا رہیا۔ آخر جدوں سوئیاں اس دی اکھاں وچ اچھی طرح پیوست ہوگئياں تاں غلام قادر نے شہنشاہ توں پُچھیا: ”کہو ہن توانوں کچھ دکھادی دیندا اے !“ شہنشاہ نے جواب دتا: ”ہاں مینوں تواڈے تے اپنے درمیان وچ قرآن دکھادی دیندا اے ۔“ دوسرے دن غلام قادر نے اک درباری مصور نوں بلا بھیجیا تے اسنوں حکم کہ اوہ اک منظر دی تصویر کشی کرے۔ اوہ منظر کيتا سی؟ غلام قادر نے منظر ایہ پیش کيتا کہ اپنے اک کمانڈر توں کہیا کہ اوہ خنجر دے ذریعے شاہ عالم دیاں اکھاں کڈے۔ چنانچہ خنجر دے ذریعے مغل دی دونے اکھاں کڈ دتیاں گئیاں۔
دہلی اُتے روہیلاں دا قبضہ
سودھودہلی دے بادشاہ ”شاہ عالم“ نوں صرف اس گل توں غرض سی کہ لال قلعہ وچ جو بادشاہی خوابگاہ اے، اوتھے اسنوں سکون توں رہنے دتا جائے، خواہ ملک دا حال کچھ وی ہو، لیکن تریخ دا سبق ایہ اے کہ سکون لبھن والے حکمراناں نوں سب توں زیادہ تکلیف دہ نشیب و فراز تے خلشاں دا سامنا کرنا پيا اے، لہذا شاہ عالم دے نال وی اایہی ہويا۔ سلطنت دی ابتدا وچ عماد الملک دے خوف توں اسنوں دس بارہ سال صوبہ بہار وچ خود اختیار کردہ جلاوطنی دی زندگی گزارنی پئی۔ احمد شاہ ابدالی نے محض ایہ خیال کرکے اسنوں دہلی دا حکمراں تسلیم کر ليا سی کہ تے کوئی مناسب خاندانی بادشاہ موجود نہ سی۔ انگریزاں توں معاہدہ دے بعد اس دی حیثیت اک برائے ناں وظیفہ خوار حکمراں دی رہ گئی سی۔ اگرچہ ابدالی دے ہتھوں شکست فاش دے بعد مرہٹاں دی قوت برباد ہوچکی سی، لیکن بادشاہ دہلی نوں کٹھ پتلی بنانے دے لئی انہاں دے پاس کافی دم خم موجود سی۔
1788ء وچ روہیلاں نے دہلی اُتے حملہ کرکے بادشاہ نوں قیدی بنالیا تے امرا دی سازش توں اسنوں اَنھّا کر دتا، ایويں اپنی زندگی دے آخری کئی سال شاہ عالم نے معذوری تے محتاجی وچ گزارے۔ جس تخت اُتے اک اَنھّا بیٹھیا ہو، اوتھے توں کس قسم دی حکمرانی کيتی امید کيتی جاسکدی اے ؟۔ حقیقت ایہ اے کہ اس وقت دی مقتدر قوتاں (انگریز، مرہٹے تے روہیلے وغیرہ) نوں وی ايسے قسم دا اَنھّا، بیمار تے محتاج بادشاہ تخت دہلی اُتے زیادہ موزاں معلوم ہُندا سی۔ دہلی اُتے روہیلہ حملے تے اس دے نتیجے وچ شاہی خاندان اُتے آنے والی آفت دے اثرات ہندوستان بھر وچ محسوس کیندے گئے۔ جس طرح پہلے مغلیہ سلطنت اُتے کاری ضرب لگانے والا بظاہر اک مسلم فاتح (نادرشاہ) سی، اس مرتبہ وی ایہ کردار اک مسلم سردار نے ادا کيتا تے خاندان مغلیہ دی رہی سہی عزت خاک وچ مل گئی۔
احمد شاہ ابدالی مرہٹاں نوں شکست دینے دے بعد اک روہیلہ افغان سردار نجیب الدولہ نوں بادشاہ دہلی دا وزیر اعظم مقرر کر دتا گیا سی۔ ایہ اک لائق منتظم سی تے شاہ عالم دی راجگڑھ توں غیر حاضری دے دس بارہ برساں وچ ااوہی عملاً دہلی دا حکمراں سی۔ 1770ء وچ اس دے انتقال دے بعد شاہ عالم دہلی واپسی اُتے آمادہ ہويا۔ ايسے دور وچ شمالی ہندوستان وچ روہیلہ افغاناں نے بہت زور پھڑیا تے مرہٹاں توں انہاں دی جھڑپاں ہونے لگياں۔ دسری طرف تخت دہلی مرہٹاں دے زیر اثر آچکيا سی تے شاہ عالم مرہٹہ سردار سندھیا دے زیر تحفظ سی۔ سندھیا نوں مغل دربار وچ ”وکیل المطلق“ دا خطاب دتا گیا تے اوہ دربار دا طاقتور ترین امیر بن گیا۔ ایہ صورت حال روہیلاں دے لئی قابل قبول نہ سی، چنانچہ سابق وزیر اعظم نجیب الدولہ دے پوتے غلام قادر روہیلہ دی قیادت دتی ميں روہیلہ افغاناں نے مغل سلطنت دے خلاف بغاوت دی تے دہلی اُتے حملہ کيتا۔ ایہ حملہ اِنّی تیزی توں ہويا کہ مرہٹہ سردار نوں اسنوں روکنے دا موقع ہی نہ مل سکیا تے روہیلے قلعہ اُتے قابض ہوکے شاہی محل وچ داخل ہوئے گئے۔ ایہ واقعہ 1788ء دا اے۔ غلام قادر روہیلہ نے تلوار دی نوک اُتے اپنے آپ نوں بادشاہ دہلی دا وزیر اعظم مقرر کر ليا،
اس دے بعد اس نے بادشاہ اُتے مرہٹاں دے نال ساز باز دا الزام لگاکے اسنوں محل دے اک گوشہ وچ محبوس کر دتا تے خاندان تیموریہ دے اک گمنام شہزادہ نوں بیدار بخت دے خطاب توں جانشین بنادتا، جدوں شاہ عالم نوں تلوار دی نوک اُتے مجبور کيتا کہ اوہ نويں بادشاہ دے سامنے آداب بجالائے۔ بادشاہ تے اس دے خاندان نوں تن دن تے تن راتاں بھُکھا پیاسا اک جگہ قیدر کھا گیا۔ اس دوران وچ پورے شاہی محل وچ خزانےآں تے جواہرات پرتن دے لئی تلاشی مہم جاری رہی۔ اس دا خیال سی کہ بادشاہ دہلی دے پاس بہت وڈا خزانہ اے، جسنوں کسی خفیہ جگہ چھپا رکھیا اے، چنانچہ اس خزانہ تے دولت نوں حاصل کرنے دے لئی اس نے مغل بادشاہ تے اس دے حرم اُتے بے پناہ ظلم و ستم کیندے۔ بالآخر خزانہ دی تلاش وچ ناکام غلام قادر، معزول شاہ عالم دے پاس گیا تے اس توں کہیا کہ اوہ خفیہ خزانہ دا پتہ دتاں۔
کمزور تے ضعیف شاہ عالم نے تنگ آکے جواب دتا ”جے تسيں سمجھدے ہوئے کہ خزانہ ميں نے کدرے چھپا رکھیا اے تاں فیر اوہ اندر ہُندا، میرے پیٹ نوں پھاڑکر دیکھ لو تاکہ تواناں تسلی ہوئے جائے“۔ تن دن تک محل دے تمام کمرےآں دے فرش کھودے گئے، لیکن کوئی دفینہ یا خزانہ ہتھ نہ آیا۔ اس دے بعد غلام قادر نے غضبناک ہوکے دیوان خاص وچ شاہ عالم نوں اپنے سامنے طلب کيتا تے اک بار فیر اس توں خفیہ خزانہ دے بارے وچ پُچھیا، لیکن شاہ عالم نے ااوہی پہلے والا جواب دتا۔ اس اُتے غلام قادر نے کہیا ”تو فیر دنیا وچ تواڈا کوئی فائدہ نئيں، لہذا تواناں اَنھّا کرنا ضروری اے “۔ ایويں بادشاہ دہلی نوں پٹھاناں نے اَنھّا کر دتا تے محل دی عورتاں دی چیخاں تے رونے دی آوازاں دے درمیان وچ اسنوں سلیم گڑھ منتقل کر دتا۔