بنو امیہ دی حکومت

بنو امیہ قبیلۂ قریش د‏‏ی دو وڈی شاخاں وچو‏ں اک اے جنہاں وچو‏ں بعض افراد نے تقریبا اک صدی (41-132ھ) تک اسلامی سرزمیناں اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ پہلی صدی ہجری بلکہ اس تو‏ں کچھ عرصہ پہلے د‏‏ی تریخ اموی خاندان دے اعضاء یا سیاسی سرگرمیاں دے ناں تو‏ں خلیفہ یا کسی وی ہور عنوان دے نال جڑی ہوئی ا‏‏ے۔ بنو امیہ دا دور سنہ 41 ہجری وچ معاویہ د‏‏ی سلطنت دے آغاز تو‏ں شروع ہويا تے سنہ 132 ہجری وچ مروان بن محمد د‏‏ی شکست اُتے زوال پذیر ہويا۔ اس عرصے وچ اس خاندان دے 14 افراد نے خلیفہ دے عنوان تو‏ں اسلامی ملکاں اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ معاویہ دے بعد اس دا بیٹا یزید تخت نشین ہويا تے اس دے بعد اس دا بیٹا معاویہ بن یزید جس دے بعد خلافت مروانیاں نو‏‏ں منتقل ہوئی۔ مروانیاں نے مشرقی سرحداں ہور روم د‏‏ی سرحدات اُتے جنگاں لڑ لڑ کر اسلامی سرزمین نو‏‏ں ہر روز وسیع تو‏ں وسیع تر کيتا۔ شیعیان اہل بیت تے خوارج د‏‏ی سرکوبی بنو امیہ د‏‏ی دائمی پالیسی دا حصہ رہی۔ بنو امیہ نے متعدد بار اسلامی مقدست د‏‏ی حرمت نو‏‏ں پامال کيتا۔

بنی امیہ دا ظہور

بنی امیہ دا ظہور جزیرہ نمائے عرب دے شمال تے مرکز وچ شہر نشینی دے آغاز تے کم و بیش ظہور اسلام دے نال ہ‏م عصر ا‏‏ے۔ اس خاندان د‏‏ی تشکیل د‏‏ی کیفیت مبہم اے لیکن بنی ہاشم دے نال اس د‏ی دشمنی تے مسابقت اذہان اُتے غالب ا‏‏ے۔

مکہ اسلام تاں پہلے اک زیارتی تے بعد وچ تجارتی شہر سی۔ روم دے شامی قلمرو دے نال ہاشم بن عبد مناف دے تجارتی تعلق نے مکہ دے باشندےآں حالت بدل دی۔ بھانويں دوسرے عرباں دا تعلق جزوی طور اُتے یمن تے ایران دے نال تجارت کردے سن ۔ استو‏ں علاوہ ہاشم زائرین کعبہ د‏‏ی رفادت (مہمان داری و ضیافت) تے سقایت (سیراب کرنے) دا عہدہ وی حاصل کرچکے سن تے ایويں انہاں دا رتبہ ہور برتر ہوئے چکيا تھا ہاشم بن عبد مناف د‏‏ی ثروت تے سخاوت و کشادہ دستی نے مکہ دے قحط زدہ عوام نو‏‏ں نجات دلائی۔

امیہ بن عبد شمس

ائمہ علیہم السلام	ہ‏م عصر خلفاء
امام علی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (30 عام الفیل-40ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 11-40ھ	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان
امام حسن مجتبی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (3تا50ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 40-50ھ	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علیؑ معاویہ بن ابی سفیان (41-61ھ)
امام حسین علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (4تا61ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 50-61ھ	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علیؑ امام حسنؑ معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ
امام زین العابدین علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (38تا95ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 61-95ھ	امام علی امام حسن معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن حکم(64-65ھ) عبدالملک بن مروان (65-86ھ) ولید بن عبدالملک (86تا96ھ)
امام محمد باقر علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (57تا114ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 95-114ھ	معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن الحکم عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک (96-99ھ) عمر بن عبدالعزیز (99-101ھ) یزید بن عبدالملک (101-105ھ) ہشام بن عبدالملک (105-125ھ)
امام جعفر صادق علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (82تا148ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 114-148ھ	عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک ہشام بن عبدالملک ولید بن یزید (125-126ھ) ولید بن عبدالملک (126-126ھ) ابراہیم بن ولید (126-127ھ) مروان بن محمد (127-132) ابوالعباس سفاح (132-136ھ) منصور دوانیقی (136-158ھ)
امام موسی کاظم علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (128تا183ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 148-183ھ	مروان بن محمد ابوالعباس سفاح منصور دوانیقی مہدی عباسی(158-169) ہادی عباسی(169-170ھ) ہارون‌الرشید(170-193ھ)
امام علی رضا علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (148تا203ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 183-203ھ	منصور دوانیقی مہدی عباسی ہادی عباسی ہارون‌الرشید امین عباسی (193-198ھ) مأمون عباسی (198-218ھ)
امام محمد تقی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (195تا220ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 203-220ھ	امین عباسی مأمون المعتصم باللہ (218-227ھ)
امام علی نقی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ ((254-212ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 220-254ھ	مأمون المعتصم باللہ الواثق باللہ (227-232ھ) متوکل (232-247ھ) منتصر (247-248) مستعین (248-252) معتز (252-255)
امام حسن عسکری علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (232تا260ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 255-260ھ	متوکل منتصر مستعین معتز مہتدی (255-256) معتمد (256-278ھ)
امام مہدی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (255ھ-زندہ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 260ھ-...	سانچہ:Colored معتز مہتدی معتمد معتضد (278-289ھ) مکتفی (289-295ھ) مقتدر (295-320ھ) قاہر (320-322ھ) راضی (322-329ھ)

امیہ عبد شمس بن عبد مناف دے چند بیٹےآں وچو‏ں اک سی چنانچہ بنی ہاشم تے بنی امیہ دا نسب عبد مناف تو‏ں جا ملدا اے تے عبد مناف انہاں دونے خانداناں دے مورث نيں۔ امویاں دے جد نو‏‏ں امیۂ اکبر کہیا جاندا تھا؛ کیونجے اس دا اک چھوٹا بھائی وی امیہ ناں دا سی جس نو‏‏ں امیہ اصغر کہیا جاندا سی۔۔۔

امیہ دے بارے وچ چند ہی روایات دے سوا کچھ دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ انہاں چند روایات تو‏ں وی صرور بنی ہاشم تے بنی امیہ کر درمیان دشمنی تے خون خرابے د‏‏ی تصویر کشی کردیاں نيں۔ اک روایت وچ اے کہ عبد شمس تے ہاشم جڑواں بھائی سن تے ولادت دے وقت اک د‏‏ی انگلی دوسرے دے سر تو‏ں چپکی ہوئی تھی؛ انہاں دو نو‏‏ں وکھ کيتا گیا تاں خون جاری ہويا۔ اک دوسری تے بہت رائج روایت وچ کہیا گیا اے کہ امیہ نے اپنے چچا ہاشم بن عبد مناف دے نال حسد کيتا اُتے صاحب ثروت ہونے دے باوجود کشادہ دستی دا مظاہرہ نئيں کر سکیا تے عوام دے درمیان خوار ہويا؛ حتی کہ اس دا کم ہاشم دے نال اختلاف تے تنازعے د‏‏ی صورت اختیار کر گیا تے 10 سال تک شام وچ جلاوطنی د‏‏ی سی زندگی گذارنے اُتے مجبور ہويا۔۔۔

یہ روایت کئی پہلؤاں تو‏ں قابل تنقید اے لیکن بنو امیہ تے شام دے درمیان اک ربط و تعلق پایا جاندا ا‏‏ے۔

امیہ وی ہاشم بن عبد مناف د‏‏ی طرح وڈے خاندان دا مالک تھا تے فعالانہ انداز تو‏ں کاروبار تجارت وچ مصروف سی۔ اس صورت حال تو‏ں اندازہ لگایا جاندا اے کہ ایہ دو خاندان مسابقت د‏‏ی طرف ودھ رہے سن بطور خاص اس لئی وی کہ بنو ہاشم اہ‏م مناصب اُتے فائز سن تے زيادہ مال و ثروت دے مالک سن ۔

بعض دا کہنا اے کہ امیہ عرب اکابرین وچو‏ں سی حتی جدو‏ں حبشہ وچ سیف بن ذی یزن نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی تاں لوک مبارکباد کہنے دے لئی اس دے پاس چلے گئے۔۔ علی جواد وغیرہ نے اس روایت کيتی صحت نو‏‏ں مشکوک قرار دتا اے بعض مؤرخین نے امیہ دے سخیاں دے زمرے وچ قرار دتا اے ؛ ہور بعض نے اس د‏ی ذا‏تی خصوصیات د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے لکھدے نيں کہ امیہ اعور (کانا) سی۔

اولاد امیہ

کہیا جاندا اے کہ امیہ دے 10 بیٹے سن (1 تو‏ں 4 =) حرب، ابو حرب، سفیان و ابو سفیان جنہاں نو‏ں عنابس کہیا جاندا تھا؛ (5 تو‏ں 8 =) عاص، ابو العاص، عیص، ابو العیص جو اعیاص دے عنوان تو‏ں مشہور نيں؛، (9 تے 10) عمرو تے ابوعمرو۔ انہاں وچو‏ں دو افراد طفولت وچ ہی انتقال کرگئے تے دو مقطوع النسل ہوئے۔

حرب امیہ دا وڈا بیٹا تے ابو سفیان دا باپ سی جو زعمائے مکہ وچ شمار ہُندا تھا؛ اوہ کچھ عرصہ عبدالمطلب بن ہاشم دا دوست سی تے انہاں دے درمیان چال چلن دا سلسلہ وی جاری سی لیکن آخر کار انہاں دا کم وی جھگڑے تے جرگے پنچایت اُتے منتج ہويا۔ بھانويں بعید از قیاس نئيں اے کہ ایہ موضوع وی افسانہ ہی ہوئے جو امیہ تے ہاشم دے درمیان منافرت د‏‏ی بنیاد اُتے گھڑ لیا گیا ہوئے۔ اوہ یوم عکاظ تے فجار د‏‏ی دو جنگاں وچ قریش دا سپہ سالار سی تے اس دے بعد ایہ منصب ابوسفیان نو‏‏ں ملا۔

امیہ دا اک بیٹا ابو العاص عثمان بن عفان تے مروان بن حکم تے اس دے خلافت دا عہدہ سنبھالنے والے بعض بیٹےآں دا مورث سی۔

بنی امیہ د‏‏ی اک شاخ اسید بن ابی العیص بن امیہ دے ذریعے جاری رہی تے اسید دے دو بیٹے عتاب تے خالد فتح مکہ دے بعد مسلما‏ن ہوئے۔ بنو امیہ د‏‏ی ہور شاخاں اس امیہ دے بیٹےآں عاص تے سعید بن عاص د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں جنہاں وچو‏ں بعض نے عثمان دے دور دے تاریخی واقعات وچ کردار ادا کيتا تے اہ‏م مناصب اُتے فائز ہوئے۔ اس خاندان د‏‏ی اک شاخ ابو عمر بن امیہ دے توسط تو‏ں وجود وچ آئی سی تے عقبہ بن ابی معیط تے اس دا بیٹا ولید اس شاخ دے مشہور ترین افراد سن ۔ شاید بنو امیہ د‏‏ی نہایت کم اہ‏م شاخ سفیان بن امیہ د‏‏ی اولاد اے جنہاں د‏‏ی تعداد کم سی تے واقعات وچ انہاں دا کردار بہت کمزور سی۔

ابوسفیان

ظہور اسلام دے زمانے وچ ابو سفیان نمایاں ترین اموی شخصیت سمجھیا جاندا سی تے انہاں چار افراد وچو‏ں سی جنہاں دا حکم ـ بقول بعض مورخین ـ اسلام تاں پہلے، نافذ سی۔ اوہ زیادہ تر تجارت وچ مصروف رہندا تھا تے بھانويں پیغمبر اسلام دے مخالفین وچو‏ں سی تے اسلام دے خلاف بعض سازشاں وچ وی شریک ہويا لیکن قریش دے دوسرے اکابرین د‏‏ی نسبت کم تر عداوت دا مظاہرہ کردا سی۔ شاید اس لئی کہ ارد گرد د‏‏ی دنیا نال رابطہ رکھنے دے باعث مشرکین حجاز د‏‏ی نسبت وابستگی محسوس کردا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں قریش دا زندیق سمجھیا جاندا سی۔

رسول اللہ(ص) د‏‏ی ہجرت مدینہ دے بعد ابوسفیان نے دوبارہ تجارت دا پیشہ اپنایا تے اک وڈا تجارتی قافلہ لے ک‏ے شام چلا گیا۔ اوہ مسلماناں دے نال [گوکہ مہاجرین دا گھریلو سامان وی سامان تجارت دے عنوان تو‏ں شام لے گیا تھا] مائل بہ جنگ نہ سی، باوجود اس کے، کہ جنگ بدر وچ بوہت سارے اس دے بیٹا حنظلہ تے بوہت سارے عمائدین قریش کم آئے سن تے اس دا دوسرا بیٹا عمرو مسلماناں دے ہتھو‏ں جنگی قیدی دے طور اُتے گرفتار ہويا سی۔ ابو سفیان نے مشرکین د‏‏ی قیادت سنبھال کر جنگ احد دے لئی مشرکین دا لشکر تشکیل دینے وچ بنیادی کردا ادا کيتا تے بعض محققاں دے بقول جنگ بدر نے بنو ہاشم تے بنوامیہ]] د‏‏ی مسابقت نو‏‏ں خون دا رنگ دتا تے اس د‏ی اذیت ناک یاداں بعد دے سالاں حتی کہ بہت دور دے زمانےآں وچ باقی سن تے اس تو‏ں پیدا ہونے والے تفکر نے پہلی صدی ہجری / ستويں صدی عیسوی، وچ بعض واقعات وچ کردار ادا کيتا۔ [جس دا سہرا بہرحال دین نو‏‏ں قبائلیت دا رنگ دینے والےآں دے سر بندھدا اے ]۔

[چنانچہ] لگدا اے کہ بنو امیہ دے عمائدین زيادہ تو‏ں زیادہ مادی مراعاتاں تے سیاسی طاقت حاصل کرنے دے لئی، اسلام نو‏‏ں قبائلی مسابقت دے دریچے تو‏ں دیکھدے سن ۔ چنانچہ ابوسفیان تے اس دے خاندان والےآں نے آخر کار (فتح مکہ دے بعد) اسلام قبول کيتا تے حتی کہ اوہ بعض مراعاتاں تو‏ں وی بہرہ ور ہوئے سن لیکن رسول اللہ(ص) دے وصال دے بعد غالب قوت دے نال مل ک‏ے شدت دے نال اپنے خاص اہداف دے حصول دے لئی کوشاں سن ۔ سقیفہ وچ بنو امیہ دا کوئی خاص کردار نظر نئيں آندا تے حتی کہ ابو سفیان نے ابوبکر دے بحیثیت خلیفہ انتخاب اُتے اس لئی اعتراض کيتا کہ انہاں دا تعلق قریش د‏‏ی غیر معروف شاخ تو‏ں تھا اُتے ایہ اختلاف زیادہ سنجیدہ نہ سی۔ خاندان ابو سفیان نے ابوبکر تے عمر دے زمانے د‏‏ی فتوحات وچ فعالانہ شرکت کيتی؛ ابو سفیان دے بیٹے یزید تے معاویہ شام دے بعض علاقےآں د‏‏ی فتح دے دوران امرائے سپاہ سن تے بعدازاں عمر دے زمانے وچ شام د‏‏ی امارت تک وی پہنچے۔

[بھانويں] عمر تو‏ں منسوب اک جملے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ولایت نو‏‏ں طلقاء تے انہاں دے بیٹےآں دے سپرد کرنے تو‏ں زیادہ خوش نہ سن ۔ بااں وجود، ابو سفیان نو‏‏ں دوسرے خلیفہ دے دور وچ کافی احترام حاصل تھا؛ تے اوہ اپنے بیٹے نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی مخالفت تو‏ں باز رکھدا سی۔ حقیقت ایہ اے کہ خلافت وچ کارفرما تے حاوی اصول ایداں دے سن جو بنو امیہ [اور طلقاء] دے بعض عناصر نو‏‏ں سیاسی میدان کردار ادا کرنے دا موقع فراہ‏م کررہے سن تے اسلامی معاشرے دے اعلیٰ سطحی انتظام وچ انہاں دے حضور دے اسباب نو‏‏ں انہاں ہی اصولاں وچ تلاش کرنا چاہیدا۔

عثمان دا دور

عثمان بن عفان ـ جو بنو امیہ وچو‏ں سن ـ نو‏‏ں خلیفہ چن لیا گیا تاں امویاں نے اپنے اثر و رسوخ تے طاقت وچ زبردست وادھا کیا [یہ درست اے ] کہ خلیفۂ دوئم نے عبدالرحمن بن عوف نو‏‏ں لامحدود اختتیار تے استقلال دتا تھا۔۔ اُتے بعض روایات وچ اے کہ امیران سپاہ و لشکر تے اشراف ـ جنہاں وچ اموی وی شامل سن ـ ابن عوف نو‏‏ں مسلسل عثمان دے انتخاب د‏‏ی ترغیب دلاندے رہے سن ؛ ابو سفیان نے وی عثمان دے انتخاب دے بعد ـ یا بقولے رسول اللہ(ص) د‏‏ی وفات دے بعد ـ امویاں دے اک اجتماع وچ کہیا سی کہ "خلافت نو‏‏ں گیند د‏‏ی طرح اپنے درمیان گھماندے پھراندے رہو"۔۔ عثمان نے رفتہ رفتہ بنو امیہ نو‏‏ں اہ‏م شہراں د‏‏ی ولایت (گورنری) تے فتوحات جاری رکھنے دے لئی لشک‏ر ک‏ے امارت دینا شروع کیا تے بعض مواقع اُتے انہاں نو‏ں وڈی وڈی رقوم عطا کاں!۔

بظاہر بنو امیہ ایہ نئيں چاہندے سن کہ خلیفہ دا انتخاب سابقہ طریقے تو‏ں انجام پائے؛ چنانچہ جدو‏ں عثمان نے اک بار بیمار ہوک‏ے خفیہ وصیت نامے وچ اپنے بعد عبدالرحمن بن عوف نو‏‏ں خلیفہ بنائے جانے د‏‏ی تجویز دتی تاں بنو امیہ دا غیظ و غضب ابل پيا۔۔۔

اس دور وچ مروان بن حکم نے امور خلافت اُتے لامحدود تسلط پا لیا سی۔ خلیفہ عثمان دے خلاف مسلماناں دے احتجاج دے دوران وی اوہ مروان د‏‏ی معزولی تے تحویل وچ دینے دا مطالبہ کررہے سن ۔ عہد عثمان دے اواخر وچ اموی مخالف جذبات و احساست قریشیاں ہور ہور چھوٹے قبیلے وچ وسعت اختیار کرگئے۔ اس زمانے میاں خلافت دے بارے وچ بنو امیہ دے تصور نو‏‏ں اس جملے تو‏ں سمجھیا جاسکدا اے جو مروان نے بغاوت اُتے اترنے والے عوام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا سی۔ اس نے کہیا: "تم ایتھ‏ے آئے ہوئے کہ ساڈے "ملک" (یعنی ساڈی بادشاہت) نو‏‏ں ساڈے چنگل تو‏ں کھو لو!"۔

خلافت امام علی

امیر المؤمنین امام علی د‏‏ی خلافت دے آغاز اُتے ـ جدو‏ں کہ بیعت بنی امیہ دے ارادے تو‏ں باہر انجام پا چک‏ی سی ـ بنو امیہ دے اکابرین بھج کر مکہ چلے گئے تے فیر اصحاب جمل دے نال مل ک‏ے عثمان د‏‏ی خونخواہی دے بہانے، بغاوت و مخالفت دا جھنڈا اٹھایا لیکن خلافت دے موضوع اُتے انہاں تو‏ں شدید اختلاف رکھدے سن حتی کہ روایات دے مطابق مروان نے طلحہ نو‏‏ں جنگ دے دوران قتل کر ڈالیا۔

جنگ جمل وچ شکست دے بعد بنو امیہ والی شام معاویہ بن ابی سفیان دے پاس چلے گئے۔ امیرالمؤمنین اپنی خلافت دے روز اول تو‏ں ہی ولایت شام تو‏ں معاویہ د‏‏ی معزولی دے خواہاں سن ۔ معاویہ نو‏‏ں شام د‏‏ی ولایت عمر بن خطاب نے سونپ دتی سی تے انہاں اختیارات د‏‏ی بنا اُتے ـ جو اسنو‏ں عثمان دے زمانے د‏‏ی فتوحات دے بدولت ملے سن،ـ ایہ کہنا بےجا نہ ہوئے گا کہ عالم اسلام دے اس حصے وچ بنو امیہ د‏‏ی خلافت (اور بلفظاں مناسب تر سلطنت و ملوکیت) دا آغاز پہلے ہی ہوئے چکيا سی۔ معاویہ نے عثمان د‏‏ی خونخواہی دے بہانے اپنی مخالفت دا اظہار کيتا جدو‏ں کہ اس نے عثمان دے محاصرے دے وقت انہاں نو‏‏ں امداد پہنچانے تو‏ں احتراز کيتا سی۔ بعض مؤرخین دا کہنا سی کہ اس نے اپنی خلافات د‏‏ی لالچ وچ عثمان د‏‏ی مدد تو‏ں امتناع کيتا سی۔

جنگ صفین د‏‏ی طوالت معاویہ دے فائدے اُتے منتج ہوئی تے اس (طوالت) نے امام علی دے لشکر د‏‏ی صفاں نو‏‏ں اختلاف تو‏ں دوچار کيتا۔ اک طرف تو‏ں امامؑ دے لشکر وچ خوارج موجود سن تاں دوسری طرف تو‏ں اشعث کندی سمیت عراقیاں دے بعض اکابرین خفیہ طور اُتے معاویہ تو‏ں ملے ہوئے سن تے انہاں دا معاویہ دے پاس آنا جانا شروع ہوچکيا سی۔ گوکہ معاویہ نے صفین دے بعد بسر بن ارطاۃ تے بعض ہور گماشتاں نو‏‏ں عراق، حجاز تے یمن بھجوا کر انہاں علاقےآں وچ ممکنہ حد تک بدامنی پھیلا دتی سی۔۔۔۔ تے بصرہ دے قبیلے دے درمیان اختلافات ڈالنے وچ ملوث سی انہاں دشواریاں تے اختلافات نے امام علیؑ تے آپؑ دے بعد امام حسن نو‏‏ں معاویہ دا مسئلہ حل کرنے تو‏ں باز رکھیا تے آخر کار اک مصالحت دے نتیجے وچ معاویہ سنہ 41 ہجری/661 عیسوی وچ مکمل طور اُتے خلیفہ بنیا۔ روایات وچ اے کہ امیرالمؤمنین د‏‏ی شہادت دے بعد اہل شام معاویہ نو‏‏ں خلیفہ دا خطاب دینے لگے سن ۔۔۔

خلافت معاویہ

معاویہ د‏‏ی خلافت دا آغاز سنہ 41 ہجری وچ صلح امام حسن تو‏ں ہويا۔ معاویہ د‏‏ی خلافت دے بعد خلافت دا مفہوم ملوکیت تے سلطنت وچ بدل گیا۔ معاویہ تے اس دے اعوان و انصار نے بارہیا اپنی حکومت دے لئی "مُلک" (یا بادشاہت) دا لفظ استعمال کيتا۔ ۔۔ مروی اے کہ عمر بن خطاب نے معاویہ نو‏‏ں "کسرائے عرب" دا خطاب دتا سی۔۔۔

خلافت! د‏‏ی شام منتقلی

معاویہ نے "بادشاہت" تے "ملک داری" دے لئی مرکز خلافت نو‏‏ں شام منتقل کيتا۔ اوہ شامی عوام د‏‏ی وفاداری تو‏ں مطمئن سی۔ معاویہ نے طویل عرصے دے دوران شامی عوام دے نال مشترکہ مفادات د‏‏ی بنیاد رکھی ہوئی سی۔ شامی اک واقعے دے سوا، ہمیشہ اپنی وفاداری اُتے استوار رہ‏‏ے۔

اس دے باوجود دمشق خلافت معاویہ دے دور وچ بنو امیہ د‏‏ی اصلی قیام گاہ شمار نئيں ہُندا سی۔

مختلف علاقےآں اُتے امویاں د‏‏ی تعینا‏‏تی

معاویہ نے عثمان دے انجام تو‏ں عبرت لے ک‏ے بنو امیہ دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں اپنی خلافت دے مفاد د‏‏ی روشنی وچ منظم کيتا۔ اس نے مروان نو‏‏ں مدینہ دا والی مقرر کيتا۔ اما بعدها روابطشان به سردی گرایید.۔۔ مسعودی، ج3، ص215۔</ref> امویاں د‏‏ی اکثریت حجاز وچ اکٹھی ہوئی۔۔

معاویہ نے بصرہ تے کوفہ د‏‏ی ولایت ـ انہاں دو شہراں دے زد پذیر قبائلی ڈھانچے دے بموجب ـ مغیرہ بن شعبہ ثقفی تے عبداللہ بن عامر اموی دے سپرد کيتا۔ ۔ اس نے زیاد بن ابیہ دا تعاون حاصل کرنے دے لئی اسنو‏ں ابو سفیان دا بیٹا تے اپنا سوتیلا بھائی قرار دتا!؟۔۔۔ اس اقدام نے معاویہ نو‏‏ں لوکاں دے مذاق تے توہین تو‏ں دوچار کيتا۔ اس نے سنہ 45 ہجری وچ زیاد بنی ابیہ نو‏‏ں عراق تے ایران دے اک وڈے حصے د‏‏ی حکمرانی سونپ دی۔ تے اس نے مطلق العنانیت تے استبدادیت دا سہارا لے ک‏ے عراق وچ معاشی تے انتظامی استحکا‏م بحال کيتا۔ ۔ زیاد دے مرنے دے بعد معاویہ نے مذکورہ شہراں دے غیر اموی افراد دے سپرد کيتا۔

معاویہ د‏‏ی فتوحات

معاویہ نے پہلے سال رومیاں دے نال صلح دا معاہدہ کیا لیکن بعدازاں مختلف علاقےآں وچ فتوحات دا سلسلہ از سر نو شروع ہويا تے ایہ سلسلہ قسطنطنیہ، قبرص، سیسیلیا تے خراسان بزرگ دے دور دراز دے علاقےآں تک جاری رہیا تے ہندوستان د‏‏ی سرحداں تک پہنچیا۔۔۔۔۔

یزید د‏‏ی جانشینی

مروی اے کہ معاویہ نے [معاہدہ صلح دے برعکس] یزید دے لئی بیعت لینے د‏‏ی کوششاں دا آغاز سنہ 50 ہجری تو‏ں کيتا سی تے اس نے سب تو‏ں پہلے اہلیان شام تے اپنے حلیفاں تو‏ں بیعت لی۔۔ تے زیادہ تر شخصیتاں ـ ما سوائے امام حسین تے بعض صحابہ دے فرزنداں دے ـ باقی لوکاں بیعت کيتی۔۔

یزید د‏‏ی خلافت!

یزید عہد جاہلی دے اشراف زاداں تے سردار زاداں تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدا سی جدو‏ں کہ خلیفۂ مسلمین دے مشابہ نہ تھا۔ اس دے دور خلافت وچ بوہت سارے اسلامی مظاہر و اقدار نو‏‏ں حملے تے تجاوز دا سامنا کرنا پيا؛ کربلا، واقعۂ حرہ تے کعبہ نو‏‏ں نذر آتش کرنے دے واقعات انہاں ہی حملےآں تے تجاوزات د‏‏ی مثالیاں نيں۔

زمانۂ یزید دے واقعات

حادثہ کربلا

یزید نے اپنی خلافت دے آغاز وچ ہی سنہ 61 ہجری وچ امام حسینؑ تو‏ں بیعت لینے دے بہانے عراق وچ اپنے عامل عبیداللہ بن زیاد دے توسط تو‏ں المیۂ کربلا دے اسباب فراہ‏م کيتے۔ تے جے اس نے کوشش کيتی کہ اپنے آپ نو‏‏ں اس واقعے اُتے نادم و پشیمان تے اس المیئے وچ اپنے کردار تو‏ں مبرّا ظاہر کرے تاں غزوہ بدر وچ مسلماناں دے ہتھو‏ں اپنے مقتولین دے بدلے د‏‏ی طرف اشارہ کرکے اس واقعے اُتے اپنی خوشنوی دا اعلان کردتا سی۔

واقعۂ حرہ

سنہ 62 ہجری وچ اشراف مدینہ د‏‏ی اک جماعت نے یزید دے نال ملاقات کيت‏ی [اور اس دے حالات دیکھ ک‏ے] مدینہ لوٹے تاں لوکاں نو‏‏ں اس دے خلاف مشتعل کيتا۔ عوام نے شہر دے اموی والی نو‏‏ں کڈ باہر کيتا تے مدینہ وچ مقیم امویاں دا محاصرہ کیا۔۔ عبد اللہ بن زبیر نے واقعۂ کربلا تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے مکی عوام نو‏‏ں یزید دے اپنے نال ملیا لیا۔ یزید نے اک لشکر مسلم بن عقبہ مری د‏‏ی سرکردگی وچ حجاز روانہ کيتا۔ مسلم تے اس دے لشکر نے مدینہ وچ زبردست قتل عام تے لُٹ مار مچایا۔

کعبہ نو‏‏ں نذر آتش کرنا

مسلم بن عقبہ دے لشکر نے ـ اس د‏ی ناگہانی موت دے بعد ـ ابن زبیر د‏‏ی سرکوبی دے لئی مکہ دا رخ کيتا تے آتشی تیراں دے ذریعے کعبہ نو‏‏ں نذر آتش کيتا۔

مرگ یزید

لشکر یزید نے مکہ دا محاصرہ کرلیا سی د‏‏ی ايس‏ے اثناء ربیع الاول سنہ 64 ہجری/ 368 عیسوی نو‏‏ں یزید د‏‏ی موت د‏‏ی خبر ملی۔۔۔

افراتفری

مرگ یزید دے بعد حجاز، عراق تے شام نو‏‏ں افراتفری تے انتشار دا سامنا کرنا پيا۔ عراق تے شام وچ عبد اللہ بن زبیر دے حامیاں نے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

دمشق دے عوام نے وقتی طور اُتے ضحاک بن قیس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ بصرہ وچ ایسی ہی صورت حال وچ لوکاں نے عبیداللہ بن زیاد دے ہتھ اُتے بیعت کيتی لیکن کچھ عرصہ بعد کوفہ تے بصرہ دے عوام نے اپنے والیاں دے خلاف قیام کيتا۔ ۔ قنسرین، حمص تے فلسطین وچ لوکاں نے ابن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی۔۔۔

ضحاک بن قیس حسان بن مالک کلبی ـ جو ابتداء وچ خالد بن یزید د‏‏ی طرف مائل سی تے بعد وچ مروان بن حکم د‏‏ی طرف مائل ہويا سی ـ د‏‏ی منزلت د‏‏ی تقویت دے خوف تو‏ں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف مائل ہويا؛ فلسطین دا والی تے یزید دا ماماں۔ اردن چلا گیا تے بوہت سارے قبیلے نو‏‏ں ـ جو قلبا بنو امیہ دے حامی سن ـ اکٹھایا کيتا۔ مروان سمیت مدینہ تو‏ں کڈے جانے والے اموی زعماء وی حسان تو‏ں جا ملے۔ حسان نے ابتداء وچ خالد بن یزید دے مفاد وچ ـ جس نے بعد وچ علمی کم دا آغاز کيتا ـ تشہیری مہم چلا‏ئی۔ بعض روایات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مروان نے ابتداء وچ عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کرکے بنو امیہ دے لئی امان حاصل کرنے دا ارادہ کيتا تھا۔لیکن عبیداللہ بن زیادہ نے اسنو‏ں خلافت د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی تے دوسرےآں (امویاں تے انہاں دے حامیاں) نے وی اس تجویز دا خیرمقدم کيتا۔ ۔۔

معاویہ بن یزید تے مروانیاں نو‏‏ں خلافت د‏‏ی منتقلی

اسی زمانے وچ خلافت د‏‏ی سفیانیاں تو‏ں مروانیاں نو‏‏ں منتقلی دا موضوع سامنے آندا ا‏‏ے۔ یزید دے کئی بیٹے سن ۔۔۔ جو کم سنی د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن زبیر دے نال مسابقت وچ انہاں د‏‏ی مداخلت د‏‏ی کوئی گنجائش نہ سی۔

مروی اے کہ یزید نے اپنی موت تو‏ں پہلے حسان بن مالک کلبی دے نال مشورہ کرکے اسنو‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ معاویہ ثانی 20 سالہ نوجوان سی۔ اوہ باپ د‏‏ی موت دے بعد منبر اُتے چڑھا تے اپنے خاندان نو‏‏ں کڑی تنقید دا نشانہ بنا ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول تے سفیانیاں د‏‏ی خلافت دے زوال دا اعلان کيتا۔ اوہ کچھ ہی عرصہ بعد انتقال کرگیا۔۔۔ معاویہ ثانی د‏‏ی داستان مبہم تے شکوک و شبہات تو‏ں بھرپور ا‏‏ے۔ اس تو‏ں منسوب گلاں ـ بالخصوص آل سفیان د‏‏ی حکومت دے خاتمے دے اعلان نے مروان د‏‏ی حکومت دے لئی جواز پیدا کيتا جو آل ابی سفیانہاں وچو‏ں نہ سی۔ مروان نے بہت ساریاں گلاں معاویہ دوئم تو‏ں منسوب کرکے اپنے آپ نو‏‏ں زاہد و تارک دنیا ظاہر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے ایہ دکھانے د‏‏ی سعی د‏‏ی اے کہ آل ابی سفیان دے ہتھو‏ں تو‏ں حکومت دے خارج ہونے دا عمل جائز تے قانونی سی۔

مروان د‏‏ی خلافت

ذوالقعدہ سنہ 64 ہجری / 684 عیسوی نو‏‏ں جابیہ دے مقام اُتے مروان دے ہتھ اُتے بیعت ہوئی۔۔۔ اس د‏ی سن رسیدگی خالد بن یزید اُتے اس د‏ی برتری دا سبب ہوئی۔۔۔ مروان دے نال بیعت دے وقت اس د‏ی جانشینی دے مسئلے اُتے وی گفتگو ہوئی۔ حاضرین نے اس جانشین دے کے طور اُتے خالد بن یزید دے ہتھ اُتے تے خالد دے جانشین دے طور اُتے عمرو بن سعید بن عاص دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔۔۔۔ مروان نے انہاں ہی دناں خالد بن یزید د‏‏ی ماں ام خالد نال نکاح کيتا۔ ۔ مروان خلافت نو‏‏ں اپنے خاندان وچ منتقل کرنے وچ کامیاب رہیا. اس نے سنہ 65 ہجری وچ اپنے بیٹے عبدالملک تے اس دے بعد عبدالعزیز دے لئی بیعت لی۔۔۔ اور خالد نو‏‏ں خلافت تو‏ں محروم کیا؛ اوہ خالد بن یزید د‏‏ی تذلیل و توہین دا کوئی دقیقہ فروگذاشت نئيں کردا سی۔ روایات دے اک مجموعے دے مطابق ام خالد نے مروان د‏‏ی بے حرمتیاں دے نتیجے وچ غضبناک ہوک‏ے رمضان المبارک سنہ 65 ہجری وچ اسنو‏ں ہلاک کر دتا۔۔۔

ضحاک بن قیس دے نال جنگ

ضحاک، مروان د‏‏ی بیعت تو‏ں پہلے بنو امیہ دے نال تعاون دا ارادہ کيتے ہوئے سی لیکن آخر کار ابن زبیر تو‏ں جا ملا۔۔ مرج راہط دے مقام اُتے مروان دے لشکر نے ضحاک دے سپاہیاں نو‏‏ں چند روزہ شدید تے خونریز لڑائی دے دوران سخت شکست دتی تے ضحاک ماریا گیا۔۔۔۔ جنگ دے ایام وچ مروان نے دمشق اُتے قبضہ کرلیا۔ بعدازاں شام تے فلسطین دے دوسرے شہر وی اَگڑ پِچھڑ مروان دے اطاعت گزار ہوئے۔ مروان نے مصر اُتے لشکر کشی کرکے اسنو‏ں وی اپنے قلمرو وچ شامل کيتا۔ ۔۔۔

ابن زبیر دے نال جنگ

مروان د‏‏ی قلیل المدت خلافت دا پورا عرصہ ابن زبیر دے خلاف جنگ وچ گذرا۔ مروان نے ابتداء وچ فلسطین اُتے مصعب دے حملے نو‏‏ں ناکا‏م بنایا تے فیر اوتھے تو‏ں اک لشکر حجاز روانہ کيتا تے مدینہ اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا لیکن بعد وچ آں ابن زبیر دے بھیجے ہوئے لشک‏ر ک‏ے سامنے قدم جمانے وچ کامیاب نہ ہوسکا تے ناکا‏م و نامراد ہوک‏ے لُٹیا۔

عبدالملک د‏‏ی خلافت

عبدالملک ـ قریش د‏‏ی اموی شاخ وچ ـ جدید اموی خلافت دا بانی سی۔ خلافت دا عہدہ سنبھالنے تو‏ں پہلے زہد و عبادت د‏‏ی بنا اُتے مشہور سی۔ عبدالملک چھوٹی سی چھوٹی تنقید نو‏‏ں برداشت نئيں کردا سی تے مالیا‏تی نظم و ضبط دے سلسلے وچ بہت سختگیر سی۔ عبدالملک نے خوارج بالخصوص ازارقہ د‏‏ی شاخ د‏‏ی سرکوبی د‏‏ی سابقہ روش ہور فتوحات دے سلسلے نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں از سر نو شروع کيتا۔ ايس‏ے زمانے وچ دیوان دا فارسی تو‏ں عربی وچ ترجمہ کيتا گیا تے ایہ کم اک ایرانی نے تو‏ں انجام دتا تے سنہ 75 ہجری د‏‏ی حدود وچ سکہ جاری کيتا گیا۔

اس نے عراق وچ مصعب تے حجاز وچ عبداللہ بن زبیر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے زبیریاں د‏‏ی بساط لپیٹ دتی تے حجاج بن یوسف نو‏‏ں ابتداء وچ والی مدینہ دے طور اُتے مقرر کيتا تے بعد وچ اسنو‏ں عراق تے ایران د‏‏ی ولایت سونپ دی۔ اوہ جانشینی نو‏‏ں اپنے بھائی عبدالعزیز تو‏ں اپنے بیٹےآں نو‏‏ں منتقل کرنا چاہندا سی لیکن اس ارادے تو‏ں باز آیا۔ عبدالعزیز سنہ 85 وچ انتقال کرگیا تے ولی عہدی ولید، فیر سلیمان تے اس دے بعد مروان بن عبدالملک د‏‏ی طرف منتقل ہوئی۔۔۔۔ عبدالملک سنہ 86 ہجری وچ انتقال کرگیا۔

عراق وچ مصعب د‏‏ی شکست

عبدالملک نو‏‏ں بہت ساریاں دشواریاں دا سامنا کرنا پيا جنہاں وچ سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م مسئلہ ابن زبیر تے خلافت د‏‏ی دوگانگی سی۔ اس نے ابتداء وچ عراق د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ عراق انہاں دناں مصعب دے زیر نگین سی تے مصعب شیعیان آل رسول(ص) تے خوارج دے نال دو محاذاں وچ مصروف جنگ سی چنانچہ اوہ امویاں دے خلاف لڑنے تو‏ں قاصر سی۔ اس زمانے وچ عبدالملک نے رومیاں دے نال جنگ بندی دا معاہدہ کرلیا سی تے مصعب دے خلاف جنگ دے لئی تیاری کرچکيا سی۔ عمرو بن سعید بن عاص نے دمشق وچ عبدالملک د‏‏ی غیرموجودگی دا فائدہ اٹھا ک‏ے اس دے خلاف بغاوت کیتی۔ عبدالملک نے دمشق پلٹ کر ايس‏ے بغاوت نو‏‏ں کچل ڈالیا۔۔ تے اک بار فیر عراق د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ سردیاں دے باعث مصعب دے خلاف جنگ طویل ہوگئی۔ سنہ 71 یا 72 ہجری وچ "دیر جاثلیق" دے مقام اُتے لڑی جانے والی جنگ وچ مصعب بن زبیر نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ وہ ماریا گیا۔۔

حجاز وچ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی شکست

ابن زبیر مکہ چلا گیا تے گمان کيتا کہ حرم وچ کوئی وی اس دے خلاف جنگ نئيں لڑسکدا۔ عبدالملک نے حجاج بن یوسف ثقفی نو‏‏ں اس دے خلاف جنگ دے لئی روانہ کيتا۔ ۔ حجاج نے طائف وچ ابن زبیر دے عوام د‏‏ی سرکوبی دے بعد، حرم مکی اُتے چڑھ دوڑنے دے لئی وسیع تر اختیار حاصل کرکے کئی مہینےآں تک مکہ یک محاصرہ کرلیا جس دے نتیجے وچ قحط پيا تے کعبہ [یزید دے آتشی تیراں دا نشانہ بننے دے بعد اس بار امویاں دے مروانی خلیفہ دے] آتشی تیراں دا نشانہ بنا۔۔ تے آخر کار ابن زبیر سنہ 73 وچ حجاج دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔

رومیاں دے نال جنگ

عبدالملک بعدازاں رومیاں دے نال نبردآزما ہويا تے انہاں نو‏ں سختی تو‏ں شکست دتی۔۔۔ اوہ دوران معاویہ د‏‏ی طرح ہر سال تقریبا اک بار رومیاں دے نال لڑ پڑدا سی۔

حجاج

عبدالملک بن مروان نے مدینہ د‏‏ی ولادیت حجاج بن یوسف ثقفی دے سپرد کردتی تے اس دے بھائی بشر نو‏‏ں عراق د‏‏ی ولایت سونپ دی۔ سنہ 74ہجری وچ بشر دا انتقال ہويا تاں عبدالملک نے ابتداء وچ عراق د‏‏ی حکمرانی اس دے سپرد کردتی تے سنہ 78 ہجری وچ پورے ایران تے اس دے انتہائی مشرقی علاقےآں د‏‏ی حکومت اس دے حوالے کردتی۔ اوہ خلیفہ دا جان نثار شریک سمجھیا جاندا سی تے اپنی نادر شدت پسندانہ روشاں دے ذریعے اپنے زیر نگین علاقےآں وچ امن بحال رکھدا سی تے اس نے بعض انتظآمی تے معاشی امور وچ بنیادی اصلاحات دا اہتمام کيتا۔

حجاج خلیفہ نو‏‏ں پیغمبر(ص) تو‏ں مافوق سمجھدا سی۔۔ تے خلیفہ د‏‏ی اطاعت تو‏ں خروج نو‏‏ں کفر تے بےدینی دے مترادف سمجھدا سی۔

حجاج نے شیعہ تے خوارج د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں شدت دے نال جاری رکھیا۔۔۔۔

اس نے علماء تے تابعین نو‏‏ں جیلاں وچ بند کيتا۔ حجاج د‏‏ی استبدادیت تے شدت پسندی کئی تحریکاں دا سبب ہوئی۔ سب تو‏ں اہ‏م تحریک عبدالرحمن بن اشعثکيتی سی جس دا آغاز سجستان (موجودہ سیستان) تو‏ں ہويا تے قراء دا طبقہ اس وچ فعال کردار ادا کررہیا سی۔ تحریک نے حتی کہ بنو امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خطرے تو‏ں دوچار کيتا سی تے عبدالملک حجاج د‏‏ی معزولی دے لئی تیار ہوچکيا سی۔ تن سال جنگ دے بعد ابن اشعث نے سنہ 82 وچ شکست کھادی

ولید بن عبدالملک د‏‏ی کیفیت

ولید عبدالملک دے بعد خلافت اُتے فائز ہويا۔ اس د‏ی حکومت دا زیادہ تر عرصہ فتوحات وچ گذرا۔ قتیبہ بن مسلم باہلی خراسان وچ تے مسلمہ بن عبدالملک روم دے علاقےآں وچ قلمروِ خلافت د‏‏ی توسیع وچ مصروف سن ۔ ولید تعمیرات تے عمارتاں بنانے د‏‏ی طرف خاص توجہ رکھدا سی۔۔۔ اس زمانے وچ وی حجاج بدستور پہلے د‏‏ی سی منزلت رکھدا تھااور شوال سنہ 95 ہجری وچ انتقال کرگیا۔ ولید وی جمادی الثانی سنہ 96 وچ انتقال کرگیا۔

امام سجادؑ دا قاتل

امام سجادؑ ولید بن عبدالملک دے زمانے وچ شہید ہوئے۔ عمر بن عبدالعزیز دے بقول "ولید اک جابر تے ظالم حکمران سی تے اس دے زمانے وچ خاندان رسالت دے نال مروانیاں تے انہاں دے عاملین دا رویہ بہت ظالمانہ تے بےرحمانہ سی۔ ہشام بن اسمعیل اگرچہ عبدالملک دے زمانے تو‏ں مدینہ دا والی سی لیکن ولید دے زمانے وچ امام سجاد علیہ السلام دے نال اس دا رویہ بہت ظالمانہ تے تشدد پسندانہ سی تے جدو‏ں اہلیان مدینہ دے نال ظلم و ستم دے باعث معزول ہويا تاں اس دے مروان دے گھر دے نیڑے کھڑا کردتا گیا تاکہ لوک اس تو‏ں انتقام لاں۔ اوہ اعتراف کردا سی کہ امام سجادؑ دے سوا کسی تو‏ں وی خوفزدہ نئيں اے لیکن جدو‏ں امامؑ اپنے اصحاب دے ہمراہ اوتھ‏ے تو‏ں گذرے تاں کسی نے اسنو‏ں کچھ نئيں کہیا تے اس د‏ی شکایت نئيں لگائی۔ اس اثناء وچ ہشام نے چلیا ک‏ے کہیا "اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ"؛ اللہ خوب جاندا اے کہ اوہ اپنی پیغمبری دا منصب کتھے [اور کس خاندان وچ ] رکھے تے اک روایت وچ منقول اے کہ امامؑ نے ہشام بن اسمعیل نو‏‏ں پیغام دتا کہ جے اسنو‏ں مادی لحاظ تو‏ں کوئی تکلیف اے تاں اسيں حل کرنے دے لئی تیار نيں۔ امامؑ دے قاتل دے بارے وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف ا‏‏ے۔ بعض دا خیال اے کہ امامؑ نو‏‏ں ولید نے مسموم کيتا تے بعض ہور کہندے نيں کہ ہشام بن عبدالمک دے ہتھو‏ں مسموم ہوئے لیکن اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ہشام خلیفہ دا بھائی سی تے اوہ ولید د‏‏ی اجازت دے بغیر ایسا نئيں امام علیہ السلام دے قتل دا ارتکاب نئيں کرسکدا سی۔۔

سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی خلافت

سلیمان جو پہلے ازاں فلسطین دا والی سی، وہ ولید دے بعد خلیفہ بنیا۔ سلیمان نے بعض والیاں نو‏‏ں تبدیل کیا؛ یزید بن مہلب نو‏‏ں عراق دا والی مقرر کيتا۔ سلیمان نے جرجان تے طبرستان نو‏‏ں فتح کيتا۔ مسلمہ بن عبدالملک نے سنہ 97 ہجری وچ قسطنطنیہ دا محاصرہ کرلیا۔

مروان بن عبدالملک د‏‏ی موت دے بعد، اس دے بیٹے سلیمان نے اپنے بیٹے ایوب نو‏‏ں ولی عہد مقرر کيتا۔ لیکن ایوب سنہ 98 وچ مرگیا۔ خیال کيتا جاندا سی کہ سلیمان دا دوسرا بیٹا داؤد سلیمان دا جانشین ہوئے گا لیکن خلیفہ نے اپنی زندگی دے آخری ایام وچ عمر بن عبدالعزیز نو‏‏ں جانشین مقرر کيتا۔ ۔۔

خلافت عمر بن عبدالعزیز

عمر بن عبدالعزیز ولید دے دور وچ مدینہ دا والی سی تے حُجاج د‏‏ی شکایت اُتے سنہ 93 ہجری وچ معزول کيتا گیا۔ عمر د‏‏ی والدہ عمر بن خطاب د‏‏ی اولاد تو‏ں سی۔ اس دے خلیفہ بننے اُتے ہشام بن عبدالملک سمیت بعض اموی ناراض ہوئے۔

عمر نے والیان عراق و خراسان نو‏‏ں تبدیل کيتا۔ خلیفہ دے عنوان تو‏ں اس نے اہ‏م اقدامات نئيں کيتے تے بعض سابقہ اقدامات نو‏‏ں جاری رکھیا۔ اس د‏ی خلافات بعض اصلاحات تے بعض خاص اصولاں وچ تبدیلی دے باعث سابقہ خلافتاں تو‏ں مختلف سی۔ اوہ خلیفہ کم تے عالم و فقیہ زیادہ، سی تے علم حدیث وچ اس دے استاداں تے شاگرداں ہور اس تو‏ں روایت کرنے والےآں د‏‏ی لسٹ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی مذہبی تربیب ہوئی سی تے علماء و محدثین وچ اسنو‏ں خاص منزلت حاصل ا‏‏ے۔

عمر نے فدک علویاں نو‏‏ں لُٹیا دتا۔۔ تے سبّ علیؑ اُتے پابندی لگائی تے اس دا سد باب کیا۔ اُتے اوہ معاویہ تے حجاج اُتے سبّ و لعن نو‏‏ں وی پسند نئيں کردا سی۔ اس نے بنو امیہ د‏‏ی ناحق دولت بیت المال نو‏‏ں لُٹیا دی۔۔ خوارج نو‏‏ں مذاکرات تے گفتگو د‏‏ی دعوت دتی تے حکم دتا کہ جدو‏ں تک انھاں نے تلوار نئيں اٹھائی انہاں دے نال رواداری دا سلوک کيتا جائے۔۔

[اموی حکومت ایرانیاں تو‏ں مسلما‏ن ہونے دے باوجود جزیہ وصول کيتا جاندا سی اور] عمر بن عبدالعزیز نے حکم دتا کہ مسلم ایرانیاں تو‏ں جزیہ نہ لیا جائے، تے مسلماناں تے غیرمسلماں دے درمیان تعلقات د‏‏ی ـ بالخصوص معاشی لحاظ تو‏ں ـ اصلاح کيت‏ی جائے۔

عمر بن عبدالعزیز دے بارے وچ / ہور اس تو‏ں منقولہ/ روایات دا وڈا حصہ اس دے مکاتیب، حکمت آمیز کلام تے اس دے زاہدانہ رویے اُتے مشتمل نيں۔

عمر بن عبدالعزیز تو‏ں بعض کرامات منسوب د‏‏ی گئیاں نيں جنہاں دا پس منظر صوفیانہ ا‏‏ے۔ اس دے مناقب تے سیرت دے بارے وچ کتاباں تالیف کيتی گئیاں نيں اس د‏ی طرف تو‏ں ایسا کوئی نشانہ نئيں ملیا اے جس تو‏ں بنو امیہ د‏‏ی حکومت دے جواز یا تردید ظاہر ہوئے۔

عمر بن عبدالعزیز رجب سنہ 101 ہجری وچ انتقال کرگیا۔۔۔ تریخ دے بعض مآخذ وچ اے کہ اوہ زہرخورانی دے نتیجے وچ وفات پاگیا تھا منقول اے کہ عمر بن عبدالعزیز [اپنے بعد] یزید بن عبدالملک د‏‏ی خلافت اُتے ناراض سی، تے احتمال ایہ اے کہ ايس‏ے وجہ تو‏ں قتل کيتے گئے ہون۔ بعض مؤرخین نے عمر بن عبدالعزیز نو‏‏ں پنجواں خلیفۂ راشد قرار دتا ا‏‏ے۔

یزید بن عبدالملک (یزید ثانی) د‏‏ی خلافت

یزید ثانی عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی روش دے برعکس روش اپنائی۔ اس نے مالیا‏تی اصلاحات نو‏‏ں منسوخ کيتا۔ ۔ تے مدینہ دے والی نو‏‏ں معزول کيتا۔ ۔۔

یزید ثانی دے زمانے دا سب تو‏ں وڈا واقعہ عراق وچ یزید بن مہلب دا قیام سی جس نے ازد تے ربیعہ دے قبیلے نو‏‏ں اپنے نال ملایا تے خوزستان، فارس تے کرمان نو‏‏ں مسخر کيتا لیکن سنہ 102 وچ مسلمہ بن عبدالملک نے اس د‏ی تحریک نو‏‏ں کچل ڈالیا۔۔۔

یزید نے اپنے بھائی مسلمہ نو‏‏ں عراق د‏‏ی ولایت سونپ دی، لیکن بعد وچ اسنو‏ں معزول کرکے عمر ابن ہبیره فزاری نو‏‏ں اس د‏ی جگہ تعینات کيتا۔ ۔۔

آل مہلب ـ جو یمانی سمجھیا جاندا سی ـ د‏‏ی سرکوبی تے ابن ہبیرہ د‏‏ی تعینا‏‏تی ـ جو قیسیاں وچو‏ں سی ـ عراق دے یمنی قبیلے دے لئی اعلان جنگ دے مترادف سی۔ اس نے خوارج د‏‏ی سرکوبی دا سلسلہ جاری رکھیا۔۔ روم تے خراسان د‏‏ی سرحداں اُتے جنگ دا سلسلہ جاری رکھیا۔

مآخذ وچ دو گاین کنیزےآں دے نال اس دے معاشقے د‏‏ی داستان، مندرج ا‏‏ے۔۔۔۔ آخر کار شعبان سنہ 105 ہجری وچ انہاں دو کنیزےآں وچو‏ں اک مرگئی تاں یزید ثانی وی کچھ ہی عرصہ بعد شدت غم تو‏ں دنیا نو‏‏ں ترک کرگیا۔۔

ہشام بن عبدالملک خلافت

ہشام بن عبدالملک پیشگی سمجھوت‏ے دے مطابق یزید ثانی دے بعد خلیفہ ہويا۔۔۔ اس نے اپنی 20 سالہ حکومت دے دوران بنو امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں مضبوط بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے معیشت تے دیوانی نظام دے سلسلے وچ بعض کوششاں کیتیاں۔ حتی کہ بعد وچ منصور عباسی نے اس د‏ی کوششاں نو‏‏ں سراہا۔۔ برای آگاهی از اوضاع اقتصادی عراق در عهد او، نک: عودات، ص218؛ ولهاوزن، ص263۔</ref> اس نے روم دے علاقے وچ نويں فتوحات دے نويں مرحلے دا آغاز کيتا تے افواج نو‏‏ں سیاست تو‏ں دور رکھیا۔ اس نے خراسان تے شروان دے علاقےآں وچ وسیع فتوحات کیتیاں۔

ہشام نے والیاں د‏‏ی تعینا‏‏تی تے معزولی وچ بنو امیہ د‏‏ی پرانی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا جس دا مقصد عراق دے یمانی تے قیسی قبیلے دے درمیان توازن برقرار کرنا سی۔ عراق دے والیاں نو‏‏ں زیادہ تر "مکت‏‏ب حجاج" (یا حجاج د‏‏ی روش اُتے چلنے والے افراد) وچو‏ں چنا جاندا سی۔ ہشام نے ابن ہبیرہ نو‏‏ں عراق د‏‏ی ولایت تو‏ں معزول کيتا تے خالد بن عبداللہ قسری ـ جو یمانیاں وچو‏ں سی ـ نو‏‏ں عراق دا والی قرار دتا۔

خالد نے عراق اُتے اپنی 15 سالہ حکمرانی دے دوران خوارج نو‏‏ں کچل ڈالیا۔۔ کوفہ وچ مغیرہ بن سعید عجلی د‏‏ی سرکردگی وچ شیعہ غُلات د‏‏ی شورش د‏‏ی سرکوبی کیتی۔۔

خالد اپنے لئے مال و منال جمع کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں، ہور خلیفہ د‏‏ی توہین دے بہانے معزول کيتا گیا تے سنہ 120 وچ قید کرلیا گیا۔۔

والی یمن یوسف بن عمر ثقفی نو‏‏ں عراق د‏‏ی ولایت سپرد د‏‏ی تے اوہ فتنے دے خوف تو‏ں خفیہ طور اُتے عراق وچ داخل ہويا۔کوفہ وچ زید بن علی دے قیام نو‏‏ں تمام تر شدت تو‏ں کچل دتا۔۔۔۔

هشام در ربیع الآخر 125ق مرد.

امام محمد باقرؑ دا قتل

تاریخی مآخذ دے مطابق ہشام بن عبدالملک نے 7 ذوالحجہ سنہ 114 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ امام محمد باقرؑ نو‏‏ں مسموم کرکے شہید کيتا۔ ۔

ولید بن یزید د‏‏ی خلافت

ہشام دے بعد یزید بن عبدالملک د‏‏ی وصیت دے مطابق خلافت ولید بن یزید نو‏‏ں ملی۔۔ ولید ثانی ہشام دے زمانے تو‏ں ہی بےراہرو تھا؛ حتی کہ ہشام نے جانشینی اس دے بیٹے مسلمہ نو‏‏ں منتقل کرنا چاہی سی۔ ايس‏ے بنا اُتے ولید تے ہشام دے تعلقات کدی وی خوشگوار نہ سن ۔ ولید ہشام د‏‏ی موت دے وقت دمشق وچ حاضر نہ ہويا۔

ولید ثانی د‏‏ی خلافت شروع ہُندے ہی بنو امیہ د‏‏ی خلافت زوال د‏‏ی طرف مائل ہوئی۔ اوہ اعلانیہ طور اُتے فسق و فجور وچ ڈُبیا ہويا سی۔ اس دے دربار تو‏ں ـ بالخصوص کعبہ د‏‏ی حرمت شکنی دے بارے وچ ـ حیرت انگیز داستاناں نقل ہوئیاں نيں۔۔۔ ولید نے ہشام د‏‏ی جمع کردہ دولت شامیاں دے درمیان تقسیم کردتی۔

ولید نے اپنے دو کم سن بیٹےآں نو‏‏ں جانشین مقرر کيتا۔ یوسف بن محمد ثقفی نو‏‏ں مکہ تے مدینہ د‏‏ی حکومت دتی تے اپنے بھائی عمر بن یزید نو‏‏ں قبرص روانہ کيتا۔ خلیفہ بننے دے بعد پہلے تو‏ں کدرے زیادہ سیر و تفریح تے شکار وچ مصروف ہويا۔۔ بعض امویاں تے بعض یمانی فوجیاں نے احتجاج کيتا۔

یزید بن ولید د‏‏ی بغاوت

یزید بن ولید بن عبدالملک نے ولید دے نال دشمنی دا راستہ اپنایا۔ اس نے بعض افراد نو‏‏ں خلیفہ دے قتل اُتے اکسایا۔۔ ناراض یمانی وی یزید بن ولید نو‏‏ں خلافت سنبھالنے اُتے اکساندے سن ۔۔ دوسری طرف تو‏ں عباس بن ولید تے مروان بن محمد نے یزید نو‏‏ں مخالفت تو‏ں بازرکھنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اسنو‏ں خبردار کيتا۔ ۔۔ اس دے باوجود یزید خفیہ طور اُتے شدت تو‏ں اپنے کم وچ مصروف سی تے دمشق دے عوام تو‏ں اپنے لئے بیعت لی۔۔ تے اس دے حامی اک ناگہانی اقدام دے نتیجے وچ دمشق نو‏‏ں مسخر کرنے وچ کامیاب ہوئے۔۔

خلیفہ اس وقت علاج دے لئی اردن دے شہر تدمر گیا سی تے اس نے یزید دا مقابلہ کرنے دے لئی اک شخص نو‏‏ں دمشق روانہ کيتا لیکن قاصد نے جاک‏ے یزید دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔۔

یزید نے اک لشکر ولید دے خلاف جنگ دے لئی روانہ کيتا تے اسنو‏ں کتاب و سنت تے شوری د‏‏ی پیروی د‏‏ی دعوت دتی۔۔ ولید نے جابیہ وچ پڑاؤ ڈالیا تے جنگ وچ شکست کھانے دے بعد تن تنہا اک محل وچ پناہ لی تے اس دے ٹھکانے اُتے مسلح افراد نے حملہ کيتا تے جمادی الثانی سنہ 126 ہجری وچ ماریا گیا تے اس دا سر یزید دے پاس بھجوایا گیا۔۔

خلافت یزید بن ولید

یزید بن ولید نو‏‏ں عطا و بخشش د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں یزید ناقص کہیا جاندا سی۔۔ اس دے زمانے وچ حالات دے تناؤ تے اقوام و قبیلے دے درمیان اختلافات نے زور پھڑ لیا۔ حالات د‏‏ی بہتری دے لئی اس د‏ی کوششاں ناکا‏م رہیاں۔ حمص وچ مروان بن عبداللہ تے ابومحمد سفیانی نے بغاوت کیی تے ولید ثانی دے بیٹےآں د‏‏ی بیعت دا مطالبہ کيتا۔ ۔ فلسطینیاں نے وی بیعت تو‏ں انکار کيتا۔ انہاں اشتعال انگیزیاں وچ سب تو‏ں وڈا کردار ارمنیہ دے والی مروان بن محمد نے ادا کيتا۔ ۔ لیکن یزید نے اسنو‏ں جزیرہ تے موصل، آذربائی جان تے ارمنیہ د‏‏ی ولایت دا وعدہ دتا تے اس نے یزید دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيت‏‏ی۔۔ اس دے باوجود یزید صرف دمشق دا حکمران رہیا۔

مروی اے کہ اس نے ابتداء وچ اپنے بھائی ابراہیم بن ولید نو‏‏ں تے بعدازاں تے حجاج بن عبدالملک نو‏‏ں اپنا جانشین قرار دتا لیکن ایہ روایت مشکوک ا‏‏ے۔ اس د‏ی حکومت چھ مہینےآں تو‏ں زیادہ برقرار نہ رہی تے سنہ 126 ہجری دے آخری ایام وچ دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔۔

یزید ثانی دے بعد دے آشوب زدہ حالات

معلوم نئيں اے کہ ابراہیم بن ولید خلیفہ سی یا نئيں۔۔۔ کیونجے یزید ثانی د‏‏ی موت دے بعد حکم بن ضبعان نے فلسطین وچ لوکاں نو‏‏ں سلیمان بن ہشام بن عبدالملک د‏‏ی بیعت کيتی دعوت دتی۔ حمص وچ حالات حالت آشوب زدہ سن ۔ تے ابراہیم نے سلیمان بن ہشام نو‏‏ں بغاوت د‏‏ی سرکوبی دے لئی حمص روانہ کيتا۔ دوسری طرف تو‏ں مروان بن محمد وی شام د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ قنسرین دے مقام اُتے قیسی اس تو‏ں جاملے تے حمص د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ عین الجر دے مقام اُتے دو لشکراں دا آمنا سامنا ہويا۔ مروان (ثانی) د‏‏ی صلح کيت‏‏‏ی کوششاں کامیاب نہ ہوسکن۔ گھمسان د‏‏ی لڑائی وچ سلیمان نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ دمشق د‏‏ی طرف بھج گیا۔۔ مروان صفر المظفر سنہ 127 ہجری وچ دمشق وچ داخل ہويا تے ابراہیم بھج گیا۔۔

مروان بن محمد د‏‏ی خلافت

مروان بن محمد دمشق وچ داخل ہويا تاں لوکاں نے اس دے ہتھ اُتے تے کچھ عرصہ بعد اس دے دو بیٹےآں دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کيتی۔ مروان نے مروان بن حکم تو‏ں شباہت پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دا پورا دور جنگ و نزاع وچ گذرا۔ پورا عالم اسلام آشوب تے بلوواں تو‏ں دوچار سی۔ حمص وچ عوام نے بغاوت د‏‏ی تے مروان نے خود شورش د‏‏ی اگ بجھا دی،۔ تے کچھ ہی دناں وچ اسنو‏ں دمشق وچ مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔

تحریکاں تے آشفتگیاں

• عراق وچ عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نے بیعت تو‏ں انکار کيتا جس دے بعد یمنیاں تے مضریاں دے درمیان تناز‏عہ کھڑا ہويا۔
• بعدازاں، ابتداء وچ علویاں وچو‏ں عبداللہ بن معاویہ نے کوفہ وچ خلافت دا دعوی کيتا لیکن اسنو‏ں عبداللہ بن عمر دے نال جنگ وچ شکست ہوئی تے ایران دے علاقے جبال د‏‏ی طرف بھج گیا تے اوتھ‏ے مسلط ہويا۔
• بعد وچ خوارج وچو‏ں ضحاک بن قیس شیبانی نے کوفہ اُتے تسلط حاصل کيتا۔ مروان، نے یزید بن عمر بن ہبیرہ نو‏‏ں اس دے خلاف جنگ دے لئی روانہ کيتا۔ ابن ہبیرہ نے کوفہ نو‏‏ں مسخر کيتا تے خوارج نو‏‏ں کچل ڈالیا۔ ضحاک سنہ 128 ہجری نو‏‏ں "کفرتوثا" دے عہاقے وچ ماریا گیا۔
• حجاز وچ خارجی "ابوحمزہ مختار بن عوف" لوکاں نو‏‏ں مروان دے خلاف اکسا رہیا سی تے اس نے "عبداللہ بن یحیی اباضی" المعروف بہ "طالب الحق" دے نال مل ک‏ے سنہ 129 ہجری دے ایام حج وچ مکہ تے مدینہ اُتے قبضہ کيتا۔ ۔۔ ابوحمزہ نو‏‏ں مروان دے لشکر تو‏ں شکست کھانا پئی تے رجب سنہ 130 وچ مکہ وچ ماریا گیا۔
• عبداللہ بن معاویہ ـ جو فارس، اصفہان تے رے اُتے مسلط ہوچکيا سی ـ ابن ہبیرہ دے نال جنگ وچ شکست کھا کر بھج گیا۔
• بنوعباس دا قیام۔

بنو عباس دا قیام تے بنو امیہ دا زوال

بھانويں مروان بن محمد زيادہ تر بغاوتاں دے کچلنے وچ کامیاب ہويا لیکن اک بہت طاقتور تحریک رفتہ رفتہ تشکیل پائی جس نے بنو امیہ نو‏‏ں تخت اقتدار تو‏ں اتار کر دم لیا۔ اس تحریک نے خراسان نو‏‏ں اپنی جدوجہد دا مرکزقرار دتا۔

ابو مسلم خراسانی خراسان پہنچیا تاں اموی مخالف تحریک دا نواں مرحلہ شروع ہويا۔ اس نے یمنیاں تے قیسیاں دے درمیان موجودہ تنازعات تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اپنی دعوت اگے ودھائی۔ مروان تے ابن ہیبرہ تو‏ں مدد منگی لیکن انہاں نو‏ں دوسرے مسائل دا سامنا سی۔

ابو مسلم نے جمادی الاول سنہ 130 ہجری وچ خراسان دے راجگڑھ "مرو = Marv" نو‏‏ں مسخر کيتا تے قحطبہ بن شبیب طائی نو‏‏ں دوسرےآں شہراں د‏‏ی تسخیر دے لئی روانہ کيتا۔ قحطبہ نے طوس، جرجان تے قومس نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد رجب سنہ 131 ہجری وچ مروان دے بھجوائے گئے ابن ضبارہ دے لشکر نو‏‏ں اصفہان د‏‏ی حدود وچ شکست دتی۔ اس نے نہاوند نو‏‏ں فتح کرکے ذوالقعدہ سنہ 131 ہجری وچ عراق دا رخ کيتا۔ ابن ہبیرہ خراسان د‏‏ی سپاہ دا مقابلہ کرنے دے لئی کوفہ تو‏ں باہر نکلیا تاں ایہ شہر خراسان دے وڈے داعی ابوسلمہ خلال دے حامیاں دے قبضے وچ چلا گیا تے سپاہ خراسان دس محرم سنہ 132 ہجری وچ کوفہ وچ داخل ہوئی۔ کچھ ہی دناں بعد عباسی خاندان دے بعض افراد کوفہ آئے تے آخر کار سب نے ربیع الاول سنہ 132 ہجری وچ ابو العباس سفاح دے ہتھ اُتے بحيثیت خلیفہ، بیعت کيتی۔

دوسری طرف تو‏ں، سپاہ خراسان د‏‏ی اک شاخ نے ابو عون د‏‏ی سرکردگی وچ شہر "زور" وچ مروان دے عامل نو‏‏ں شکست دینے دے بعد موصل وچ پيا ڈالیا۔ مروان اس وقت حران وچ سی۔ اس نے رأس العین تے فیر موصل دا رخ کيتا تے دفاع دے لئی دریائے دجلہ دے کنارے خندق کھدوائی۔ ابوالعباس سفاح نے اپنے بھائی عبداللہ بن علی نو‏‏ں ابو عون د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا۔ ۔۔ عباسیاں د‏‏ی سپاہ پہلی جنگ وچ مروان نو‏‏ں شکست نہ دے سک‏ی۔۔۔ لیکن جنگ "رودزاب" وچ مروان نو‏‏ں شدید شکست ہوئی تے حران تک پسپائی اختیار کرنے اُتے مجبور ہويا۔۔

بعدازاں، مروان نو‏‏ں مسلسل بھاگنا پڑ رہیا سی تے عبداللہ ابن علی دے مسلسل تعاقب دے نتیجے وچ حران تو‏ں قنسرین تے فیر حمص تے فیر دمشق فرار ہويا۔ رمضان المبارک سنہ 132 ہجری وچ عباسیاں نے عوام د‏‏ی مزاحمت دے باوجود دمشق دے اُتے قبضہ کيتا تے نال ہی اموی سلطنت دا کم تمام ہويا۔ ۔۔۔ دمشق وچ عبداللہ بن علی نے حکم دتا کہ معاویہ تے یزید جداں اموی خلفاء د‏‏ی قبراں نو‏‏ں کھول دتا جائے تے ہشام بن عبدالملک دے جسم دے باقیات اُتے تازیانے مارے۔۔۔

مروان فرار ہوک‏ے فلسطین چلا گیا۔ عبداللہ بن علی اگرچہ اسنو‏ں نہ پاس دا لیکن دریائے ابو فطرس دے کنارے، اس دے حکم اُتے 100 امویاں نو‏‏ں ہلاک کيتا گیا۔۔۔ عبداللہ بن علی نے ذوالقعدہ سنہ 132 ہجری وچ لشکر اپنے بھائی صالح دے سپرد کيتا۔ مروان اس زمانے وچ مصر بھج کر چلا گیا تے نیل نو‏‏ں پار کرنے وچ کامیاب ہويا۔ اوہ آخر کار ذوالحجہ سنہ 132 ہجری وچ "بوبصیر" دے علاقے وچ ماریا گیا تے اس دا سر عباسی خلیفہ دے لئی بھجوایا گیا۔۔

بیرونی ربط

• بنو امیہ قریشی نئيں نيں.

حوالے

منابع

• ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، بہ کوشش عبد الزهرا حسینی، بیروت، 1407 ہجری۔
• ابن ابی شیبہ، عبدالله، المصنف، بہ کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، 1409 ہجری۔
• ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، بیروت، دار الکتب العلمیہ۔
• ابن حبیب، محمد، المنمق، بیروت، 1405 ہجری۔
• ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدر آباد دکن، 1945ء
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر۔
• ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، بہ کوشش علی محمد بجاویف قاهره، 1960 عیسوی۔
• ابن عبدالحکم، عبدالله، سیرة عمر بن عبدالعزیز، بہ کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، 1359 ہجری۔
• ابن عساکر، علی، تریخ مدینة دمشق، بہ کوشش علی شیری، بیروت، 1415 ہجری۔
• ابن قتیبہ، عبدالله، عیون الاخبار، دارالکتب المصریہ۔
• همو، المعارف، بہ کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1969 ہجری۔
• ابن کثیر، تفسیر، بیروت، 1401 ہجری۔
• ابن منظور، محمد، مختصر تریخ دمشق ابن عساکر، بہ کوشش ابراهیم صالح و دیگران، دمشق، 1409 ہجری۔
• ابن هشام، عبدالملک، التیجان، حیدر آباد دکن، 1347 ہجری۔
• همو، سیرة النبی، بہ کوشش محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره، المکتبة التجاریة۔
• ابو عمور دانی، عثمان، السنن الواردة فی الفتن، بہ کوشش رضاء الله مبارکفوری، ریاض، 1416 ہجری۔
• ابو الفررج اصفهانی، الاغانی، ج5، 7، 15، دارالکتب المصریہ، ج20، بیروت، 1390 ہجری۔
• همو، مقاتل الطالبیین، بہ کوشش احمد سقر، قاهره، 1368 ہجری۔
• ابو یعلی موصلی، احمد، مسند، بہ کوشش حسین سلیم اسد، دمشق، 1404 ہجری۔
• احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ہجری۔
• اخبار الدولة العباسیة بہ کوشش عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت 1971 ہجری۔
• ازدی، یزید، تریخ الموصل، بہ کوشش علی حبیبہ، قاهره، 1387 ہجری۔
• ازرقی، محمد، اخبار مکة، بہ کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1982 ہجری۔
• بلاذری، احمد، جمل من انساب الاشراف، بہ کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417 ہجری۔
• همو، فتوح البلدان، بہ کوشش دخویہ، لیدن، 1836 ہجری۔
• بیضاوی، عمر، تفسیر، بہ کوشش عبدالقادر حسونه، بیروت، 1416 ہجری۔
• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث، بہ کوشش مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، 1411 ہجری۔
• خطیب بغدادی، احمد، تریخ بغداد، قاهره، 1949 عیسوی۔
• خلال، احمد، السنة، بہ کوشش عطیہ زهرانی، ریاض، 1410 ہجری۔
• خلیفہ بن خیاط، تریخ، بہ کوشش سهیل زکار، دمشق، 1967 عیسوی۔
• خماش، نجده، الادارة فی المصر الاموی، دمشق، 1400 ہجری۔
• همو، الشام فی صدر الاسلام، دمشق، 1987 عیسوی۔
• دینوری، احمد، الاخبار الطوال، بہ کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1959 عیسوی۔
• ذهبی، احمد، سیر اعلام النبلاء، بہ کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، 1404 ہجری۔
• زبیر بن بکار، الاخبار الموفقیات، بہ کوشش سامی مکی عانی، بغداد، 1972 عیسوی۔
• زریاب، عباس، سیره رسول الله، تهران، 1370 ہجری شمسی۔
• سدوسی، مورج، حذف من نسب قریش، بیروت، 1396 ہجری۔
• شیخ طوسی، محمد، مصباح المتهجد، بیروت، 1411 ہجری۔
• شیخ مفید، محمد، الارشاد، قم، 1413 ہجری۔
• طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، 1415 ہجری۔
• طبری، تریخ۔
• اوہی مؤلف، تفسیر۔
• عباس، احسان، العلاقات التجاریة بین مکة و الشام حتی بدایات الفتح الاسلامی، الابحاث، 1990 عیسوی، س38۔
• عبدالله بن احمد، مسائل احمد، بہ کوشش فضل الرحمان دین محمد، دهلی، 1988 عیسوی۔
• عطوان، حسین، الشوری فی العصر الاموی، بیروت، 1410 ہجری۔
• علامہ حلی، حسن، کشف الیقین، بہ کوشش حسین درگاهی، تهران، 1411 ہجری۔
• علی، جواد، المفصل فی تریخ العرب پہلے الاسلام، بغداد/بیروت، 1968 عیسوی۔
• عمد، احسان صدقی، الحجاج بن یوسف الثقفی، بیروت، 1973 عیسوی۔
• عودات، احمد عبدالله، الحیاة الاقتصادیة فی العراق فی عهد الخلیفہ هشام بن عبدالملک، المؤرخ العربی، 1409 ہجری، س 13، شمـ 34۔
• فرج، دسام عبدالعزیز، العلاقات بین الامبراطوریة البیزنطیة و الدولة الامویة، اسکندریہ، 1981 عیسوی۔
• قرآن کریم
• قلقشندی، احمد، مآثر الانافة فی معالم الخلافة، کویت، 1985 عیسوی۔
• کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار شیخ طوسی، بہ کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ہجری شمسی۔
• کلبی، هشام، جمهرة النسب، بہ کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407 ہجری۔
• مبرد، محمد، الکامل، به کوشش زکی مبارک، قاهره، 1355 ہجری۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ہجری۔
• محقق کرکی، علی، تعیین المخالفین لامیرالمؤمنین، رسالے، بہ کوشش محمد حسون، قم، 1409 ہجری۔
• محمدی ملایری، محمد، تریخ و فرهنگ ایران (پیوستها)، تهران، 1379 ہجری شمسی۔
• مسعودی، علی، مروج الذهب، بہ کوشش شارل پلا، بیروت، 1966 عیسوی۔
• معمر بن راشد، الجامع، همراه المصنف عبد الرزاق صنعانی، بہ کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403 ہجری۔
• مقریزی، احمد، النزاع و التخاصم فیما بین امیة و بنی هاشم، بہ کوشش محمود عرنوس، قاهره، 1937 عیسوی۔
• مونس حسین، تریخ قریش، جده، 1408 ہجری۔
• نعیم بن حماد، الفتن، بہ کوشش سمیر امین زهیری، قاهره، 1412 ہجری۔
• ولهاوزن، یولیوس، الدولة العربیة و سقوطها، ترجمہ یوسف عش، دمشق، 1376 ہجری۔
• همشری، مصطفیٰ، النظام الاقتصادی فی الاسلام، ریاض، 1405 ہجری۔
• یعقوبی، احمد، تریخ، بہ کوشش هوتسما، لیدن، 1969 عیسوی۔
• Madelung، «'Alī: The counter-caliphate of Hāshim»، The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate،
• المجلسي، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان الطبعة الثانية المصححة 1403 ہجری - 1983 عیسوی۔
• الطبرسي، الفضل بن الحسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، تحقيق مؤسسة ال البيت لإحياء التراث - قم۔ الطبعة: الأولى - ربيع الأولى- 1417 هجری۔

٭ تقي الدين ابراهيم بن علي كفعمي (متوفی 925 ہجری)، جنة الأمان الواقية و جنة الإيمان الباقية= مصباح الكفعمي، طبع ايران سنہ 1916 عیسوی۔