واقعۂ حرہ
"حرہ" پتھریلی زمین نوں کہندے نيں؛ چونکہ مدینہ دا اک حصہ پتھریلا تے آتش فشانی پتھراں توں ڈھکا ہويا اے، ايسے لئی "حرہ" کہلاندا اے "حرہ واقم" دے راستے افواج یزید دی آمد اُتے ایہ واقعہ "واقعۂ حرہ" کہلیایا۔[۱]
یزید بن معاویہ دے دور وچ سانحۂ کربلا دے بعد دوسرا وڈا سانحہ مدینہ اُتے شامی افواج دی چڑھائی سی جس وچ انہاں نوں کامیابی حاصل ہوئی تے مدینہ وچ قتل عام کیتا گیا۔ ایہ افسوسناک واقعہ 63ھ وچ پیش آیا تے واقعۂ حرہ کہلاندا اے۔ یزید دی بھیجی ہوئی افواج نے دس ہزار توں ودھ افراد نوں شہید کیتا۔ خواتین دی بے حرمتی کيتی گئی تے تن دن تک مسجد نبوی وچ نماز نہ ہوسکی۔[۲]
پس منظر سودھو
سانحۂ کربلا دے بعد حجاز وچ یزید دے خلاف غم و غصہ تے نفرت اپنے عروج اُتے پہنچ گیا سی تے اوتھے توں اک انقلاب اٹھیا رہیا سی ۔ اہل مکہ نے عبد اللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی تے اہل مدینہ نے وی یزید دے خلاف کارروائی شروع کردتی۔ اس صورت حال وچ یزید سلطنت اسلامیہ وچ کشت و خون نئيں چاہندا سی تے اہل مدینہ نوں سمجھانے دے لئی اس نے وفد بلوایا تے امیر مدینہ عثمان بن محمد نے اک وفد عبد اللہ بن حنظلہ دے ہمراہ راجگڑھدمشق روانہ کیتا۔ [۳] یزید دے وفد توں نرم سلوک تے انعام و اکرام توں نوازنے دے باوجود سانحۂ کربلا توں پیدا ہونے والا خلا برقرار رہیا تے اہل مدینہ امویاں دے مقابلے وچ کھلم کھلا مخالفت اختیار کر گئے۔ اس مخالفت دے نتیجے وچ اموی خاندان دے افراد نوں مدینہ توں کڈ دتا گیا۔
واقعات سودھو
مدینہ اُتے چڑھائی سودھو
انہاں واقعات دا علم جدوں یزید نوں ہويا تاں اس نے مسلم بن عقبہ نوں مدینہ اُتے فوج کشی دا حکم دتا۔ مسلم بن عقبہ یزید دے حکم اُتے بارہ ہزار آدمیاں دے لے کے مدینہ دی جانب روانہ ہويا۔ لشکر دی روانگی دے وقت یزید نے بذات خود چند احکامات دی پابندی دا حکم دتا۔ اوہ احکامات ایہ سن :
- اہل مدینہ نوں تن دن دی مہلت دینا تاکہ اوہ اس عرصے وچ کوئی فیصلہ کر لین
- تن دن دے بعد جے اوہ اطاعت قبول نہ کرن تاں جنگ کرنا
- جنگ وچ کامیابی دی صورت وچ تن روز تک قتل عام جاری رکھنا تے مال و اسباب لُٹنا
- علی بن حسین نوں کوئی نقصان نہ پہچانیا۔
انہاں احکامات اُتے عمل کرنے دا وعدہ کر کے مسلم اپنے لشکر کے ہمراہ مدینہ دی جانب روانہ ہويا۔ مدینہ دے نیڑے پہنچ کے مسلم نے اہل مدینہ نوں مصالحت دی دعوت دتی تے نال ہی تن دن دی میعاد مقرر کيتی۔ لیکن اس عرصے وچ اہل مدینہ خاموش رہے۔ تن دن دے بعد مسلم بن عقبہ نے اہل مدینہ نوں جنگ یا صلح وچوں اک راستہ اختیار کرنے دی دعوت دتی۔ اہل مدینہ یزید دی اطاعت قبول کرنے اُتے تیار نہ سن، انہاں نے جنگ نوں ترجیح دتی۔
جنگ وچ مدنی لشکر دی قیادت عبد اللہ بن حنظلہ نے دی لیکن اہل مدینہ نوں شکست ہوئی تے عبدالرحمٰن بن عوف تے عبد اللہ بن نوفل سمیت کئی اکابرین شہید ہوئے۔[۲] مسلم نے فتح حاصل کرنے دے بعد یزید دے حکم دے مطابق قتل و غارت گری دی تے ایہ سلسلہ تن دن تک جاری رہیا۔ اس واقعے وچ 306 شرفائے قریش و انصار تے ہور قبیلے دے آدمی کم آئے۔ تن دن دے بعد باقی ماندہ لوکاں توں بیعت کرنے اُتے اصرار کیتا گیا۔ انہاں توں جبراً بیعت لی گئی تے انکار دی صورت وچ قتل کر دتا جاندا۔ امام زین العابدین وی پیش ہوئے لیکن یزید دی ہدایت دے مطابق انہاں توں کوئی سختی نہ کيتی گئی۔ مدینۃ النبی اُتے حملہ 63ھ وچ ہويا جو واقعۂ حرہ کہلاندا اے۔ ایہ یزیدی عہد دا اک وڈا المیہ سی ۔
تاریخی مستندات سودھو
واقعہ حرہ، یزید بن معاویہ دا تاریخی جرم حرہ دا واقعہ ذوالحجہ سنہ 63 ہجری وچ رونما ہويا۔ (ابن اثیر، کامل، ج4، ص120). (طبری، تریخ طبری، ج4، ص374)۔
واقعۂ عاشورا دے بعد یزید دے خلاف تحریکاں دا آغاز ہويا؛ مدینہ وچ عبد اللہ بن حنظلہ غسیل الملائکہ تے کئی بااثر افراد نے وی تحریک شروع کرنے دا فیصلہ کیتا۔ مدینہ ابن حنظلہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے فیر والی مدینہ عثمان بن محمد بن ابی سفیان نوں کڈ باہر کیا؛ بنو امیہ مروان بن حکم دے گھر وچ جمع ہوئے تے انہاں نوں اوتھے قید کر ليا گیا۔ اہل مدینہ نے یزید نوں معزول کیتا تے جدوں اسنوں خبر ملی تاں باپ دی وصیت اُتے عمل کرکے مسلم بن عقبہ نوں لشکر دے کے مدینہ روانہ کیتا۔ معاویہ نے یزید نوں وصیت کيتی سی کہ "مدنی بیعت نہ کرن تاں انہاں نوں مسلم بن عقبہ دے ذریعے کچل دینا!
(ابن اثیر، الکامل، ج4، ص112)۔(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ والسیاسۃ، ج1، ص231)۔
ابن عقبہ نے تحریک نوں کچل دتا تے مدینہ وچ بے شمار مسلماناں تے صحابہ و تابعین نوں تہ تیغ کیتا۔ ابن اثیر لکھدا اے: مسلم بن عقبہ نے مدینہ نوں تن دن تک اپنے لشکروالےآں دے لئی مباح کر دتا تے انھاں نے جو چاہیا کیتا۔
(كامل ابن اثير، ج 4، ص 117)۔
ابن قتیبہ لکھدا اے: اک شامی سپاہی اک گھر وچ داخل ہويا تے مال و دولت دے بارے وچ پُچھیا، گھر دی خاتون نے کہیا: جو کچھ سی اوہ تواڈے سپاہی پرت کر لے گئے۔ یزیدی سپاہی نے اس دی گود توں شیر خوار بچہ کھو کر دیوار اُتے دے ماریا جس دی وجہ توں بچے دا مغز باہر آگیا۔
(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ والسیاسۃ، ج1، ص832)۔
مسلم بن عقبہ نے مدینہ اُتے مسلط ہونے دے بعد انہاں توں یزید دے غلاماں دے طور بیعت لی تے انہاں توں انہاں دے مال و جان تے اولاد اُتے یزید دے حق تصرف دا عہد لیا۔ تے جس نے ایسا نہ کیہ اوہ قتل کیتا گیا۔
(تاريخ طبرى، ج 4، ص 381-384)۔ (كامل ابن اثير، ج 4، ص 123-124)۔(مروج الذہب، ج3، ص70)۔
کربلا دے واقعے وچ یزید نوں سماجی حوالے توں شکست ہوئی سی چنانچہ اس نے ابن عقبہ توں کہیا سی امام زین العابدین علیہ السلام نوں نہ چھيڑے۔ اس واقعے وچ مہاجر وانصار توں ستاراں سو افراد تے دوسرے مسلماناں وچوں دس ہزار لوک قتل ہوئے۔
(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ والسياسۃ، ج1، ص239 وج2، ص19)۔
ابن ابی الحدید لکھدا اے: یزیدی فوج نے مدینہ دے لوکاں نوں بھیڑ بکریاں دی طرح ذبح کیا؛ زمین اُتے گرے ہوئے خون دی فراوانی سی تے قدم رکھنے دی جگہ نہ سی۔ مہاجرین و انصار تے انہاں دی اولاداں تے مجاہدین بدر نوں قتل کیتا تے باقیماندہ لوکاں توں یزید دے غلاماں دی حیثیت توں بیعت لی۔
(شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید، ج3، ص952)۔
مؤرخین لکھدے نيں: مسلم بن عقبہ نے اس قدر بے گناہ لوکاں دا خون بہایا کہ اوہ مسرف کہلیایا۔
(مسعودی۔ مروج الذهب، جلد3، ص96)۔(کامل ابن اثیر، ج4، ص120)۔
اس واقعے وچ ہزاراں خواتین نوں جبری زنا دا نشانہ بنایا گیا جس توں بن باپ دے بے شمار بچے پیدا ہوئے۔(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ و السياسۃ، ج2، ص 15)
حموی لکھدا اے: مسلم بن عقبہ نے خواتین نوں اپنے فوجیاں دے لئی مباح کر دتا سی ۔(یاقوت حمودی معجم البلدان، ج2، ص942 (لفظ حره))۔
سیوطی لکھدے نيں: حسن بصری نے واقعے نوں یاد کردے ہوئے کہیا: خدا دی قسم! اس واقعے وچ کِسے نوں وی نجات نئيں ملی؛ زیادہ تر صحابہ تے دوسرے مسلمان مارے گئے، مدینہ نوں لُٹیا گیا تے اک ہزار کنواری لڑکیوں دے نال زنا کیتا گیا!!۔ اس دے بعد حسن بصری نے آیت استرجاع "(اناللہ و انا الیہ راجعون)" دی تلاوت کردے ہوئے کہیا: حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا سی: "جس نے اہلیان مدینہ نوں ہراساں کیتا اس اُتے خدا، ملائکہ تے تمام انساناں دی لعنت اے۔
(تریخ الخلفاء، صفحہ 233)۔(مسلم، صحیح، کتاب الحج، باب فضل المدینہ، حدیث 10 و16)۔(مسند احمد، ج4، ص55)۔(کنزالعمال، ج12، ص246 تا 247)۔