بسر بن ارطاۃ

بسر بن ارطاۃ
جم
وفات

موّرخین دا اس نکتہ اُتے اتفاق نظر اے کہ معاویہ اپنے اہداف تک پہنچنے دے لئی ایداں دے مہرےآں دا استعمال کردا سی جو اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں کسی قسم د‏‏ی وی شباہت نئيں رکھدے سن ۔ ایداں دے ہی افراد وچو‏ں اک شخص بُسر بن ابی ارطاۃ اے جو ابن ابی الحدید د‏‏ی تحریر دے مطابق سنگدل، خونخوار تے نہایت ہی بے رحم وسفاک شخص سی۔بُسر بن ابی ارطاۃ جس دا تعلق شام نال سی اس دے صحابی ہونے تو‏ں متعلق مؤرخین وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔

سیاسی میدان وچ ایہ شخص عمر تے عثمان دے ادوار وچ منظر عام پرآیا تے ايس‏ے طرح ایہ شخص معاویہ بن ابو سفیان دے دور وچ جزیرہ مصر نو‏‏ں فتح کرنے وچ وی شریک سی جنگ صفین وچ اوہ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے سامنے حلیہ بدل ک‏ے مخفیانہ انداز وچ آیا تے ايس‏ے طرح میدان جنگ تو‏ں بھج گیا جس طرح عمرو بن عاص بے شرمی تو‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے سامنے تو‏ں بھجیا سی۔

سید الاوصیاء حضرت امیرالمؤمنین علیہ السلام د‏‏ی ظاہری خلافت دے زمانے وچ معاویہ بن ابو سفیان ہمیشہ آپ تو‏ں نزاع و سرکشی کردا سی تے آپ دے قلمرو وچ اپنے سپاہیاں نو‏‏ں بھیج کرغارتگری تے لُٹ مار کرواندا سی اِس لُٹ مار دے لئی معاویہ اپنے خاص مورد اعتماد افراد وچو‏ں بے رحم ترین افراد دا انتخاب کردا سی جنہاں وچ عمرو بن عاص،ضحاک بن قیس بن عوف غامدی تے بُسر بن ابی ارطاۃ دے ناں سر لسٹ نيں۔ بُسر نے اپنے اک حملہ وچ جسےاس نے دمشق تو‏ں یمن تک انجام دتا امیرالمؤمنین علیہ السلام دے ہزاراں شیعاں دا قتل عام کيتا۔ بالآخر اسنو‏ں سید الاوصیاء امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی بددعا لگ گئی تے اوہ جنون وچ مبتلا ہو گیا اوراس دتی عقل زائل ہوگئی تے ايس‏ے جنون وچ مرگیا۔

بُسر بن ابی ارطاۃ دے حالات زندگی

ابن ابی الحدید(۱)اور ابن اثیر(۲)نے لکھیا اے کہ بُسر بن ابی ارطاۃ دا تعلق بنی کنانہ تو‏ں سی تے اس دا ناں عمرو یا عمیر سی اس د‏ی کنیت عبدالرحمن یا ابو عبد اللہ سی اوہ شام دا رہنے والا سی تے بُسر بن ابی ارطاۃ دے ناں تو‏ں مشہور سی۔بُسر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی رحلت تو‏ں دو سال پہلے مدینہ وچ متولد ہويا(۳)اور بعد وچ شام چلا گیا ۔مدینہ والےآں وچو‏ں کسی نے وی بُسر د‏‏ی زبانی کوئی وی حدیث پیغمبر گرامیؐ نقل نئيں کيت‏‏ی چونکہ جدو‏ں حضرتؐ نے رحلت فرمائی تاں بُسر اس وقت اک چھوٹا بچہ سی لیکن شام والےآں دا کہنا سی کہ بُسر نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مرضب نو‏‏ں درک کيتا تے حدیث شریف وی نقل کيتی ا‏‏ے۔(۴)

بھانويں شامی تے بعض دوسرے مؤرخین بُسر نو‏‏ں اصحاب وچو‏ں شمار کردے نيں تے اس عقیدہ دے قائل نيں کہ اس نے آنحضرتؐ نو‏‏ں درک کرنے دے علاوہ آپ تو‏ں حدیث وی نقل کيتی اے لیکن ابن سعد تے ابن اثیر دے مطابق جدو‏ں آنحضرتؐ نے رحلت فرمائی تاں اس وقت بسر دو یا تن سال دا بچہ سی ايس‏ے بنا اُتے بعض حضرات قاطعیت تو‏ں اس دے صحابی ہونے د‏‏ی نفی کردے نيں ايس‏ے بنا اُتے پہلے نظریہ دے مطابق اُنہاں روایات تو‏ں وی اجِنّا ب کردے نيں جو بُسر د‏‏ی صدر اسلام دیاں جنگاں وچ شرکت نو‏‏ں بیان کردیاں نيں۔(۵)

بعض منابع دے مطابق بُسر نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں دو حدیثاں نقل کيتياں نيں لیکن شیعہ علمائے رجال دا کہنا اے کہ آنحضرتؐ د‏‏ی رحلت دے وقت چونکہ بسر چھوٹا بچہ سی لہٰذا آنحضرتؐ تو‏ں حدیث نقل نئيں کرسکتااور اس قسم دے مطالب حضرت امیرالمؤمنین علیہ السلام تے معاویہ دے درمیان نزاع د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل شام نے گھڑے نيں۔برر حال واضح اے کہ ابن ابی ارطاۃ دا شمار ابن ملجم تے ابن زیاد د‏‏ی طرح اسلام د‏‏ی تریخ دے متنفر ترین چہراں وچو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔(۶) ابن اثیر:ابن عمر تو‏ں نقل کردے نيں کہ بسر دا صحابی ہونا درست نئيں اے چونکہ اوہ برا شخص سی تے اس نے اسلام قبول کرنے دے بعد وی بُرے کم ہی انجام دیے(۷)اسی طرح بعض موّرخین معدبس نيں کہ اوہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد اپنےعقیدۂ دین اُتے پائیدار نئيں رہیا تے مرتدین وچو‏ں سی۔(۸)

عمر تے عثمان د‏‏ی خلافت دے زمانے وچ بُسر بن ابی ارطاۃ د‏‏یاں فوجی سرگرمیاں

۱۳ ہجری عمر دے زمانۂ خلافت وچ مسلماناں نے شام د‏‏ی سرزمین اُتے حملہ کیا، بُسر نے خالد بن ولید دے فرمان دے مطابق دمشق دے اطراف دے دیہاتاں اُتے حملہ کيتا۔ (۹) منقول اے کہ عمر نے عیاض بن غَنم الفِہری د‏‏ی سربراہی وچ جزیرہ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی بھیجیا عیاض یزید بن ابی سفیان دے شامی لشکر نال تعلق رکھدا سی انہاں حملات دے دوران عیاض نے رَقّہ تے رُھّا شہراں د‏‏ی وی فتح کيتا۔

(نوٹ:صدرِ اسلام تو‏ں متعلق بنو امیہ د‏‏ی تریخ وچ دو یزیداں دا ناں ملدا اے پہلا یزید بن ابی سفیان تے دوسرا یزید بن معاویہ یعنی ابوسفیان دے بیٹے تے معاویہ دے بھائی دا ناں وی یزید سی ۔معاویہ نے اپنے بیٹے دا ناں اپنے بھائی اُتے رکھیا سی ہور تفصیلات دے لئی رجوع فرماواں:ابن عبد البر، الاستیعاب، ج ۴، ص ۱۵۷۵،بیروت، ۱۴۱۲٫) رُھّا وچ یزید بن ابی سفیان نے بسر بن ابی ارطاہ نو‏‏ں دو ہزار فوجیاں دے ہمراہ سفید علم دے ک‏ے عیاض د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا۔ اس لشکر نو‏‏ں دور تو‏ں آندے دیکھ ک‏ے مسلماناں وچ شوروغل برپا ہوگیا کہ شاید روم دا لشکر رُھّا والےآں د‏‏ی مدد دے لئی آگیا اے لیکن جونہی انہاں نو‏ں علم ہويا کہ بُسر بن ابی ارطاہ اسلامی لشکرکی مدد دے لئی آیا اے تاں سب اس لشکر د‏‏ی آمد اُتے نہایت ہی خوشحال ہوئے جدو‏ں بُسر اُنہاں تو‏ں ملحق ہويا تاں اس نے کسی قاصد نو‏‏ں عیاض دے پاس بھیجیا تے اس تو‏ں غنائم جنگی د‏‏ی لسٹ دا مطالبہ کيتا تاں عیاض نے جواب دتا:

تیری غیر موجودگی وچ مسلماناں نے اِس جنگ دے لئی بہت زحمتاں تے تکلیفاں اٹھاواں نيں تے انھاں اس دے بدلے وچ غنائم جنگی وی ملے نيں لہٰذا اِنہاں اُتے آپ دا کوئی حق نئيں اے لیکن حالے بوہت سارے شہر فتوحات دے لئی باقی نيں جدو‏ں آپ د‏‏ی مدد تو‏ں اسيں انہاں شہراں نو‏‏ں فتح کرن گے تاں اس مال غنیمت وچ اسيں سب دا حصہ ہوئے گا۔

اس واقعہ وچ عیاض تے بُسر دے درمیان بہت زیادہ بحث و گفتگو ہوئی ،قریب سی کہ دونے وچ شدید اختلاف ہوجاندا عیاض نے بُسر تو‏ں کہیا:مینو‏ں تواڈی تے تواڈے اس لشکر د‏‏ی ضرورت نئيں جے چاہوئے تاں ایتھ‏ے اُتے ٹھہرو وگرنہ شام واپس چلے جاؤ۔

بُسر غصے وچ آک‏ے یزید بن ابی سفیان دے پاس شام واپس چلا گیا تے عیاض د‏‏ی شکایت کردتی۔یزید نے وی اک خط دے ذریعہ عمر نو‏‏ں حالات تو‏ں آگاہ کيتا۔ عمر نے جوابی خط عیاض بن غنم دے ناں لکھیا تے اس تو‏ں تمام واقعات و اختلافات د‏‏ی وجہ دریافت کيت‏ی ۔عیاض نے عمر نو‏‏ں جوابی خط وچ تمام صورتحال تو‏ں آگاہ کيتا عمر نے عیاض دے کم تو‏ں رضایت دا اعلان کردے ہوئے کہیا کہ جدو‏ں تک وچ زندہ ہاں عیاض نو‏‏ں معزول نئيں کراں گا۔(۱۰)

اس تمام واقعہ تو‏ں بُسر د‏‏ی جاہ طلبی دا علم ہوجاندا اے یعنی جس جنگ وچ اس نے اپنی فوج دے ہمراہ شرکت ہی نئيں کيت‏‏ی اس وچ وی سہم تے حصے دا مطالبہ کررہیا سی۔بُسر د‏‏ی ایہی جاہ طلبی ہی اس دے تے سید الاوصیاء علیہ السلام دے درمیان اختلاف د‏‏ی اصلی وجہ سی ايس‏ے وجہ تو‏ں اک کھلے عام جرگہ وچ بسر عثمان دے حامیاں تے اس دے قتل دے خون خواہاں وچو‏ں ہوگیا تے معاویہ تو‏ں جا ملا۔

بُسر دا تعلق انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نو‏ں عمر بن خطاب نے مصر د‏‏ی فتح دے لئی عمرو بن عاص د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا البتہ اس سلسلہ وچ اختلاف اے لہٰذا بعض نے لکھیا اے کہ ایہ چار افراد سن جنہاں وچو‏ں اک بُسر سی۔(۱۱)۲۱ ہجری نو‏‏ں جدو‏ں عمروبن عاص نے افریقہ دے کچھ حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا تاں بُسر نو‏‏ں فرمان دتا کہ ہور حملات جاری رکھے جنہاں دے نتیجہ وچ ’’ودّان تے فَزّان‘‘کے لوکاں نے صلح کر لئی۔(۱۲) بلاذری لکھدا اے کہ عمر نے عمرو بن عاص نو‏‏ں امیر ہونے د‏‏ی جہت تو‏ں تے عُمَیر ابن وَھب جُمَحی نو‏‏ں مشکلات وچ اس د‏ی بردباری و تحمل مزاجی اُتے تے بُسر بن ابی ارطاۃ نو‏‏ں فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہر اک دے لئی دو سو سک‏‏ے مقرر کردے تے بُسر دے حق وچ کہیا: خداوند متعال نے کِنے شہراں نو‏‏ں اس دے ہتھو‏ں فتح کيتا ا‏‏ے۔(۱۳)

عثمان دے دور وچ عبداللہ بن سعد نے (جو مصر کاوالی تے امیر سی ) عثمان دے ناں اک خط لکھیا تے اس تو‏ں تقاضا کيتا کہ افریقہ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی فرمان جاری کرے۔عثمان نے اپنے معتمدین خاص تو‏ں مشورہ کيتا تے افریقہ نو‏‏ں فتح کرنے دا حتمی فیصلہ کرلیا۔عثمان دے اس فیصلے وچ سب تو‏ں پہلے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اصحاب تے اُنہاں دے بیٹےآں نے اپنی حمایت دا اعلان کيتا انہاں وچ عبدالرحمن بن ابی بکر،عبداللہ بن عمرو عاص تے بُسر بن ابی ارطاۃ دا شمار ہُندا ا‏‏ے۔(۱۴)۲۷ھ نو‏‏ں بُسر اک امدادی لشک‏ر ک‏ے ہمراہ مدینہ تو‏ں افریقہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا ايس‏ے زمانے وچ ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ بُسر اس لشکر کشی دے بعد مصر ہی وچ مقیم ہو گیا سی۔(۱۵)

ابوبک‏ر ک‏ے زمانے وچ بُسر د‏‏ی فوجی خدمات دے بارے وچ زیادہ واضح اطلاعات نئيں ملدی ۔تاریخی اطلاعات و منابع دے مطابق بُسر نے عمر دے زمانے تو‏ں ہی اپنے فوجی جوہر دکھانا شروع کيتے تے عثمان دے زمانے وچ مصر وچ جا ک‏ے مقیم ہوگیا۔

بنی امیہ دے دور خلافت وچ بُسر دے سیاسی عقائد و نظریات

حضرت سید الاوصیاء علیہ السلام جدو‏ں ظاہری خلافت دے منصب اُتے فائز ہوئےتو معاویہ نو‏‏ں ’’جو اس وقت شام د‏‏ی سرزمین اُتے حکومت کررہیا سی‘‘ خط لکھیا تے اسنو‏ں حضرت نے اپنی حکومت تسلیم کرنے،جنگ یا فیر صلح کرنے تو‏ں متعلق لکھیا ۔معاویہ نے عمرو بن عاص تو‏ں مشورہ کیااور اس نتیجے اُتے پہنچے کہ شام وچ مقیم بزرگ زعمائے قوم نو‏‏ں جو امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تو‏ں بغض و عدات رکھدے نيں جمع کيتا جائے جنہاں وچ یزید بن أنس،بُسر بن ابی ارطاۃ،حمرۃ بن مالک وغیرہ۔۔۔ شام‏ل سن تے اُنہاں دے نال دس اہل فن معاریف نو‏‏ں وی بلايا تے انہاں نو‏ں کہیا کہ اساں شُرَجیل بن سَمِط الّکندیّ نو‏‏ں وی دعوت دتی اے جو شام دے اشرافی طبقے وچ معروف شخصیت دا مالک اے اسيں اسنو‏ں کدرے گے کہ ‘‘علی بن ابیطالب نے عثمان نو‏‏ں قتل کردتا اے تے ہن اوہ قصد رکھدے نيں کہ شام اُتے حملہ کریں’’ آپ سب وی اس دے سامنے ساڈے اس بیان اُتے گواہی دینا تاکہ اوہ علی تو‏ں مقابلے دے لئی ساڈی امداد کرے۔(۱۶)اس واقعہ تو‏ں دو مطلب واضح ہو جاندے نيں اک تاں ایہ کہ بُسر دا شمار ایداں دے افراد وچو‏ں سی جو سیاسی محازآرائی وچ جھوٹی قسم کھانے تو‏ں وی دریغ نئيں کردا تے دوسرا ایہ کہ بُسر دا تعلق معاویہ دے عمّال تے آلہ کاراں وچو‏ں ہُندا اے جو امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے مقابلے وچ معاویہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی بیناداں مضبوط کرنے دے لئی جھوٹی گواہی وی دے سکدا ا‏‏ے۔

جنگ صفین دے وسط وچ جدو‏ں معاویہ نے ایہ دیکھیا کہ اوہ جنگ ہار رہیا اے تاں اس نے عمرو بن عاص تو‏ں مشورہ کيتا کہ عبداللہ بن عباس دے ناں خط لکھنا چاہیے تے اسنو‏ں اس جنگ وچ صلح اُتے راضی کرنے دے لئی آمادہ کيتا جائے۔عمرو بن عاص نے خط لکھدے ہوئے اس دے تھلے کچھ اشعار وی لکھے جس وچ اس نے بُسر تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں عراق د‏‏ی بدبختی تے تباہی دا ذمہ دار ٹھہرایا تے انہاں نو‏ں اس جنگ وچ اصلی حیلہ گر ثابت کيتا۔ (۱۷)

ایہ مطلب وی بُسر د‏‏ی بنی امیہ د‏‏ی خلافت وچ مرکزی حیثیت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی کافی اے ۔بسر دا تعلق حکمیت دے مسئلہ وچ وی ایداں دے افراد تو‏ں سی جس نے ۳۷ ھ نو‏‏ں لکھے جانے والے اس صلح نامے اُتے معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں دستخط کيتے۔(۱۸)

معاویہ نے حکمیت دے ماجرا تو‏ں واپسی دے بعد شام وچ قریش نال تعلق رکھنے والے اُنہاں حضرات نو‏‏ں جو اس تو‏ں دلی وابستگی رکھدے سن جنہاں وچ عمرو بن عاص سہمی،صحّاک بن قیس فہری تے بُسر بن ابی ارطاۃ تے قریش دے علاوہ وی کچھ سرکردہ لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا تے اُنہاں تو‏ں مصر دے نال جنگ کرنے دے لئی مشورہ کيتا۔ (۱۹) ایہ خبر وی اس مطلب کيت‏‏ی دلیل اے کہ بُسر دا تعلق معاویہ دے پہلے درجہ دے فوجی تے سیاسی مشاورین وچ ہُندا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں تمام اہ‏م سیاسی تے جنگی مسائل وچ معاویہ اس تو‏ں مشورہ کيتا کردا سی۔

بنی امیہ دے دورِ حکومت وچ بُسر بن ابی ارطاۃ د‏‏یاں فوجی سرگرمیاں

جنگ صفین شروع ہونے تو‏ں پہلے معاویہ نے اپنی فوج نو‏‏ں تیار کيتا تے بُسر بن ابی ارطاۃ نو‏‏ں اہ‏م مقام اُتے منسوب کيتا۔ (۲۰)

جنگ صفین دے دوران اک دن معاویہ نے اپنے لشکر د‏‏ی آرایش دے لئی دستور دتا کہ خوبصورت پرچم بنائے جاواں تے ہر پرچم قریش د‏‏ی معروف شخصیتاں وچو‏ں کسی اک دے ہتھ وچ دتا اُنہاں وچو‏ں اک بُسر بن ابی ارطاۃ وی سی ۔(۲۱)جب معاویہ نے اپنے لشکر د‏‏ی آرایش کر لئی تاں جنگ دا آغاز کيتا اس جنگ دے دوران بسر بن ابی ارطاۃ نے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں سیاہ پرچم اٹھائے ہوئے کچھ دیر میدان جنگ وچ پریڈ د‏‏ی تے مد مقابل مبارز طلب کردا رہیا حضرت امیرالمؤمنین علیہ السلام دے لشکر د‏‏ی جانب تو‏ں سعید بن قیس نے میدان وچ قدم رکھیا۔سعید نے بُسر اُتے نیزے تو‏ں حملہ کيتا جس تو‏ں بُسر شدید زخمی ہونے دے بعد فرار کرگیا تے اپنی فوج نال جاملیا۔(۲۲)

نصر بن مزاحم وی اس موضوع د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے منتہی اوہ سعید بن قیس ہمدانی د‏‏ی جگہ قیس بن سعد انصاری دا ناں لکھدا اے تے ایہ وی لکھدا اے کہ معاویہ نے بُسر نو‏‏ں جنگ صفین وچ دشمن نو‏‏ں نابود کرنے د‏‏ی ذمہ داری سونپی سی۔(۲۳)نصر بن مزاحم نقل کردا اے کہ معاویہ کابُسر نو‏‏ں سیاہ پرچم دینے دا مقصد بُسر د‏‏ی عظمت نو‏‏ں اجاگ‏ر کرانا سی البتہ معاویہ دے اس اقدام تو‏ں بعض یمنی رجال ناراض وی ہوگئے سن ۔(۲۴)

نصر بن مزاحم د‏‏ی تحریر دے مطابق جنگ صفین وچ معاویہ نے بُسر بن ابی ارطاۃ تو‏ں کہیا کہ اوہ امیر المؤمنین علیہ السلام دے مدّمقابل میدان جنگ وچ جا ک‏ے لڑے۔(۲۵)اسی واقعہ نو‏‏ں ابن اعثم اس طرح تو‏ں لکھدا ا‏‏ے۔

بُسر نے کہیا:علی ابن ابیطالب نے معاویہ نو‏‏ں مقابلے دے لئی بلايا اے جدو‏ں کہ معاویہ خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں دے مقابلے وچ جانے د‏‏ی جرأت نئيں کررہیا لہٰذا وچ خود علی دے مقابلے وچ لڑنے دے لئی جاندا ہاں تے فیر اس اُتے ظفر حاصل کرنے تے اسنو‏ں قتل کرنے دے بعد میرا ناں شجاع تے بہادراں د‏‏ی لسٹ وچ نمایاں ہوجائے گا۔بُسر میدا ن جنگ وچ آنے دے بعد کچھ دیر پریڈ کردا رہیا تے اس خوف تو‏ں کہ کدرے علی ابن ابیطالب اسنو‏ں پہچان نہ لاں کچھ نہ بولا۔جدو‏ں امیرالمؤمنین علیہ السلام نے دیکھیا کہ اک سوار میدان جنگ وچ پریڈ کر رہیا اے تاں حضرت نے نیزہ تو‏ں اس دے سینہ د‏‏ی طرف حملہ کيتا بُسر اپنے گھوڑے تو‏ں پشت دے بل تھلے گرگیا جدو‏ں حضرت نے تلوار تو‏ں اسنو‏ں قتل کرنے دا ارادہ کيتا تاں بسر نے موت نو‏‏ں جدو‏ں اپنے سامنے دیکھیا تاں اپنی دونے ٹانگاں نو‏‏ں اُتے د‏‏ی طرف اٹھادتا چونکہ اس نے اپنی قمیص دے تھلے کچھ نئيں پہنا سی لہٰذا اس طرح اپنے آپ نو‏‏ں عریان ک‏ر ک‏ے اس نے اپنے آپ نو‏‏ں حتمی موت تو‏ں بچا لیا امیرالمؤمنین وی شرم و حیا د‏‏ی خاطر اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے گئے ۔بُسر اٹھا تے فرار کرنے لگیا اس دا عمامہ اس دے سر تو‏ں گر گیا تاں لوکاں نے اسنو‏ں پہچان لیا تے امیرالمؤمنین علیہ السلام نو‏‏ں فریاد ک‏ر ک‏ے کہنے لگے مولا اوہ بسر اے اسنو‏ں قتل کرداں۔حضرت نے فرمایا: دَعْهُ لَعَنَهُ اللهُ، أ بَعْدَ أنْ فَعَلَهَا؟ جانے دو اس اُتے خدا د‏‏ی لعنت ہو کيتا اس د‏ی اس پست حرکت دے بعد وی اسنو‏ں قتل کر دواں؟۔معاویہ جو دور تو‏ں کھڑا اس ماجرا کر دیکھ رہیا سی کر بہت ہنسا جدو‏ں بُسر اس دے پاس پہنچیا تاں معاویہ نے اس دا تمسخر کردے ہوئے کہیا بس اِنّا ہی دم تھا! تسيں تو‏ں پہلے وی میرے جنگجو علی تو‏ں جان بچانے دے لئی خود نو‏‏ں ننگا کردے رہے نيں ایہ جو اج تسيں نے کيتا اے تسيں تو‏ں پہلے کل عمرو بن عاص کر چکيا سی۔اس ماجرا دے بعد بُسر جدو‏ں وی سپاہیاں دے ایداں دے لشکر نو‏‏ں دیکھدا جنہاں وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام ہاں تاں فوراً فرار کرجاندا تے باقی شامی فوجی اس لشکر دا مقابلہ کردی۔(۲۶)

کسی شاعر نے عمرو عاص تے بُسر د‏‏ی اِس حرکت دے بارے وچ اشعار کہ‏ے نيں جنہاں نو‏ں ابن ابی الحدید نے نقل کيتا اے:

أفِي‌ كُلِّ يَوْمٍ فَارِسٌ تَنْدُبُونَهُ لَهُ عَوْرَةٌ تَحْتَ الْعَجَاجَةِ بَادِيَهْ
يَكُفُّ بِهَا عَنْهَا عَلِيٌّ سِنَانَهُ وَ يَضْحَكُ مِنْهَا فِي‌ الْخَلاءِ مُعَاوِيَةْ

کیا ہر روز ایداں دے ہی سپاہی بھیجو گے جو میدان جنگ کيت‏ی گردوغبار وچ اپنی شرمگاہ عریان کرداں تے علی وی ايس‏ے شرمگاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی جان بخش دے تے معاویہ وی اپنی جگہ اس منظر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ہنستا رہ‏‏ے۔

جد جنگ صفین وچ معاویہ دا غلام ’’حرب‘‘ ماریا گیا تاں معاویہ نہایت ہی غمگین ہويا بُسر بن ابی ارطاۃ معاویہ نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے اس دا حوصلہ ودھانے لگیا تے فیر لشکریاں نو‏‏ں حملہ دے لئی آمادہ کرنے لگا۔(۲۷) جدو‏ں بہت زیادہ شامی اس جنگ وچ مارے گئے تاں اک شامی معاویہ دے نیڑے گیا تے کہنے لگا:

ساڈی اس تمام بدبختی د‏‏ی وجہ تسيں ہو تسيں نے ساڈے اُتے عمروبن عاص تے بُسر بن ابی ارطاۃ جداں کمانڈر مقرر کردیے نيں جو سانو‏ں جنگ کيت‏ی شدت وچ بھیج کر خود دور تماشائی بنے دیکھدے رہندے نيں۔(۲۸)

معاویہ دے زمانے وچ بُسر د‏‏ی شیعیان امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے خلاف سرگرمیاں

شیعاں اُتے سختیاں دا آغاز حضرت امیرالمؤمنین علیہ السلام دے زمانے تو‏ں ہی شروع ہوگیا سی جدو‏ں امیرالمؤمنین علیہ السلام د‏‏ی افواج منتشر ہوگئياں تاں اس وقت عراق دے علاوہ کوئی وی جگہ محفوظ نہ رہی۔معاویہ چند سپاہیاں نو‏‏ں بُسر بن ابی ارطاۃ دے ہمراہ مختلف علاقےآں وچ بھیجتاجنہاں وچ سفیان بن عوف عامدی تے ضحاک بن قیس وی شام‏ل نيں۔معاویہ نے انھاں کہیا ہويا سی کہ اِنہاں علاقےآں وچ جو وی علی دا شیعہ دیکھو اسنو‏ں تے اس دے بیوی بچےآں نو‏‏ں قتل کردو۔بُسر نے مدینہ تو‏ں آغاز کيتا تے اوتھ‏ے اُتے امیرالمؤمنین علیہ السلام دے اصحاب تے چاہنے والےآں نو‏‏ں شہید کرنے دے بعد اُنہاں دے گھراں نو‏‏ں لوٹ کر ویران کردتا فیر مکہ گیا تے فیر اس دے بعد ‘‘سراہ’’گیا اسنو‏ں جو وی امیرالمؤمنین علیہ السلام دا صحابی ملدا اسنو‏ں شہید کردیندا۔(۲۹)

طبری نے ۴۲ھ وچ بُسر دے مدینہ اُتے حملہ نو‏‏ں لکھیا اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ اوہ اک ماہ تک مدینہ وچ رہیا تے جس نے وی عثمان دے خلاف سازش د‏‏ی سی انہاں سب نو‏‏ں قتل کردتا۔(۳۰)جدو‏ں کہ مسعودی لکھدا اے کہ معاویہ نے ۴۰ ہجری نو‏‏ں ۳۰ ہزار فوجیاں دے ہمراہ بُسر نو‏‏ں مدینہ د‏‏ی طرف بھیجیا۔(۳۱)ابن اثیر نے۴۲ ھ وچ بُسر دے مدینہ اُتے حملے نو‏‏ں قلمبند کيتا اے اس روایت دے مطابق بسر حجاز د‏‏ی طرف گیا تے اک مہینہ مدینہ وچ ٹھہرا تے جو وی عثمان دے قتل وچ شریک سی اسنو‏ں وڈی بے رحمی تو‏ں قتل کر دتا۔(۳۲)

جد معاویہ نو‏‏ں خبر ملی کہ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے ساتھی انہاں نو‏ں نو‏‏ں چھڈ گئے نيں جدو‏ں کہ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام انھیں‘‘ سواد’’ د‏‏ی طرف بھیجنا چاہندے سن لیکن انھاں نے نافرمانی د‏‏ی ۔(۳۳) تاں معاویہ نے وی بُسر بن ابی ارطاۃ نو‏‏ں تن ہزار مسلح فوج دے ہمراہ روانہ کيتا تے انھاں کہیا:

مدینہ د‏‏ی طرف جاؤ۔ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں تبعید کر دو جو وی توانو‏‏ں ملے اسنو‏ں ڈراؤ دھمکاؤ تے جو ساڈی اطاعت دے پرچم تلے سر تسلیم خم نہ کرے اس دا جو مال وی جس دے ہتھ لگے غارت کرلے تے مدینہ والےآں نو‏‏ں اس طرح تو‏ں سمجھیا دو کہ گویا تسيں انھاں قتل کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں آئے ہو تے انہاں دے پاس تسيں تو‏ں جان بچانے دا کوئی راستہ نئيں اے ۔فیر مکہ جاؤ اوتھ‏ے اُتے کسی نو‏‏ں وی کچھ نہ کہنا لیکن مکہ تے مدینہ دے درمیان لوکاں نو‏‏ں ڈرانا تے فیر ايس‏ے طرح اپنی حرکت نو‏‏ں صنعا تک جاری رکھنا اوتھ‏ے دے کچھ بزرگاں نے سانو‏ں خط لکھیا ا‏‏ے۔

اس طرح بُسر نے اپنے سفر دا آغاز کيتا تے مدینہ تک راستے وچ عرب دے جس طائفہ تو‏ں وی عبور کردا معاویہ دے فرمان اُتے عمل کردے ہوئے اسنو‏ں ڈراندا دھمکاندا۔مدینہ دا گورنر ابو ایوب انصاری سی جس نے بُسر دے آنے تو‏ں پہلے ہی اپنی سیٹ بسر دے لئی خالی کردتی تے اس طرح بُسر مدینہ شہر وچ داخل ہوگیا۔(۳۴) جدو‏ں بُسر مدینہ وچ داخل ہويا تاں اس نے ناپسند یدہ اعمال انجام دتے بوہت سارے لوک اس دے خوف تو‏ں شہر تو‏ں بھج گئےجنہاں وچ جابر بن عبداللہ انصاری،ابو ایوب انصاری ورگی شخصیتاں وی شام‏ل نيں تے بہت سارے لوک مارے وی گئے۔(۳۵) بُسر نے مدینہ والےآں نو‏‏ں ڈرانے دھمکانے دے علاوہ انصار د‏‏ی توہین وی کيتی۔(۳۶)

مسعودی لکھدا اے : بُسر نے مسجدین (یعنی مسجد الرسول تے مسجد قبا )کے درمیان خزاعہ تے غیر خزاعہ کےبوہت سارے لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا تے مدینہ تو‏ں نکلدے وقت ابوہریرہ نو‏‏ں اوتھ‏ے اُتے اپنا جانشین مقرر کيتا تے اہل مدینہ نو‏‏ں اس د‏ی اطاعت دا حکم دتا۔

فیر بُسر نے مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف حرکت کی، قثم بن عباس بن عبدالمطلب جو اس وقت امیر المؤمنین د‏‏ی جانب تو‏ں مکہ دا گورنر سی اس نے جدو‏ں بُسر د‏‏ی مکہ د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی خبر سُنی تاں اوہ وی مکہ چھڈ ک‏‏ے چلا گیا۔اس واقعہ نو‏‏ں تاریخی منابع اس طرح نقل کردے نيں:

جد بُسر مکہ دے نیڑے پہنچیا تاں مکہ دے اشراف، ثروتمند تے بزرگ لوک بُسر دے استقبال دے لئی شہر تو‏ں باہر آئے بُسر نے انہاں نو‏ں دیکھدے ہی بُرا بھلا کہندے ہوئے غٖلیظ ترین گالی گلوچ دا سلسلہ شروع کردتا۔ مکہ دے اشراف نے اک جملے وچ بُسر نو‏‏ں جواب دتا کہ اے امیر! سانو‏ں آپ تو‏ں ایہ توقع نئيں کہ آپ اسيں تو‏ں جو آپ دے قبیلہ و عشیرہ تو‏ں نيں ایہ سلوک کرن گے تے اس طرح تو‏ں ڈراواں د ھمکاواں گے۔بُسر اُنہاں د‏‏ی سہمی ہوئی گل سن کرخاموش ہوگیا تے فیر ہور کچھ نہ بولا۔بُسر نے چند روز تک مکہ وچ قیام کيتا تے اس طرح مکہ والےآں نے مجبوراً نہ کہ اختیاراً معاویہ د‏‏ی بیعت کرلئی۔بُسر نے مکہ تو‏ں نکلدے وقت ’’شیبة بن عثمان العبدی‘‘ نو‏‏ں اپنی نمائندگی وچ اوتھ‏ے اُتے معین کيتا تے کہیا:اے اہل مکہ! جان لاں کہ میرے مکہ آنے دا مقصد تسيں لوکاں نو‏‏ں مؤدب کرنا سی لیکن اللہ دے گھر د‏‏ی حرمت دا خیال رکھدے ہوئے تسيں لوکاں نو‏‏ں چھڈ رہیا ہون۔(۳۷)

بسر نے اپنی اک تقریر دے دوران کہیا:

ہن جدو‏ں کہ معاویہ نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھال لی اے تے عثمان دے قاتلاں تو‏ں انتقام لینا چاہندا اے تاں اس د‏ی بیعت کرو تے خودکو فضول وچ ہلاکت وچ نہ ڈالو۔اے مکہ والو! میری مخالفت تو‏ں پرہیز کرو!خدا د‏‏ی قسم جے تسيں نے اس طرح نہ کيتا تاں وچ تواڈی جڑاں اکھاڑ داں گا تواڈے اموال لوٹ لاں گااور تواڈے گھراں نو‏‏ں کھنڈرات وچ تبدیل کر دواں گا۔(۳۸)

اس دے بعد بُسر مکہ تو‏ں طائف د‏‏ی طرف گیا۔مغیرہ اس دے استقبال دے لئی شہر تو‏ں باہر آیا تے اپنی قوم د‏‏ی شفاعت مانگنے لگیا تاں بُسر نے جواب دتا:

اے مغیرہ! ميں نے تواڈی قوم نو‏‏ں ہلاک کرنے دا قصد ک‏ر ليا ا‏‏ے۔

مغیرہ نے کہیا: وچ تسيں تو‏ں چاہندا ہاں کہ خدا تو‏ں ڈرو جدو‏ں تو‏ں تسيں نے حرکت تے سفر شروع کيتا اے مینو‏ں معلوم ہويا اے کہ تسيں نے مرحوم خلیفہ عثمان دے دشمناں اُتے بہت ظلم ڈھائے ایتھ‏ے تک تاں تسيں نے نیک تے چنگا کم کيتا لیکن جے تسيں دوست تے دشمن نو‏‏ں اک ہی نگاہ تو‏ں دیکھو تے سب اُتے اک ہی طرح تو‏ں ظلم کرنا چاہوئے تاں خداوندمتعال د‏‏ی بارگاہ وچ بہت وڈے گناہ دے مرتکب ہون گے۔(۳۹)

ابن اعثم نقل کردا اے کہ میر ہ نے کہیا:

اے امیر!آپ نے جدو‏ں تو‏ں شام تو‏ں حرکت د‏‏ی اے وچ آپ دے حالات تو‏ں باخبر ہاں مینو‏ں معلوم سی آپ نے عثمان د‏‏ی خون خواہی وچ سفر شروع کيتا اے اس لئی وچ خوشحال سی تے ميں نے آپ د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی سی۔بُسر مغیرہ د‏‏ی گل سن کر خاموش ہوگیا تے کچھ نہ بولا تے اہل طائف وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی اذیت نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی کسی د‏‏ی اہانت کيتی۔اور جدو‏ں شہر وچ داخل ہويا تاں اپنے سپاہوسں وچو‏ں اک نو‏‏ں بلیا ک‏ے اسنو‏ں کہیا کہ اپنے نال کچھ فوجیاں نو‏‏ں لے کر‘‘بثاء’’کی طرف چلے جاؤ۔(۴۰)

فیر بُسر نے اپنے ساتھیاں وچو‏ں اک کو‘‘بثاء’’ بھیج دتا جتھے امام علی ابن ابی طالب ابن ابی طالب علیہ السلام دے چاہنے والے رہندے سن تے اسنو‏ں فرمان دتا کہ اُنہاں سب نو‏‏ں قتل کر دو انہاں دے گھراں نو‏‏ں جلا دو۔ اوہ شخص وی بُسر دے فرمان دے مطابق مذکورہ علاقے د‏‏ی طرف چلا گیا تے علی ابن ابیطالب علیہ السلام نال محبت دے جرم وچ انہاں سب دا قتل عام کرنے دے بعد واپس پرت آیا۔(۴۱)

فیر بُسر نے قریش نال تعلق رکھنے والے اک شخص نو‏‏ں ‘‘ تبالہ’’ بھیجیا اوتھ‏ے اُتے وی علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے چاہنے والے قیام پذیر سن ۔اس نے فرمان دتا کہ انہاں سب نو‏‏ں قتل کر دو تے انہاں دے اموال نو‏‏ں غارت کر لو۔بعض لوکاں نے اُسنو‏‏ں کہیا ایہ تاں تواڈی قوم نال تعلق رکھدے نيں انھاں چھڈ دو اسيں بُسر تو‏ں اِنہاں دے لئی امان نامہ لاندے نيں۔منیع باھلی نامی شخص امان نامہ لینے د‏‏ی خاطر طائف د‏‏ی طرف گیا تے بُسر تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی شفاعت د‏‏ی جسنو‏ں بُسر نے قبول کرلیا لیکن خط لکھنے وچ اس قصد تو‏ں وقت تلف کرنے لگیا تاکہ اوہ سب مارے جاواں۔سرانجام بسر نے امان نامہ لکھ ک‏ے باھلی دے سپرد کيتا۔ بسر دا خط اس وقت پہنچیا جدو‏ں لوکاں نو‏‏ں قتل د‏‏ی غرض تو‏ں لیایا جاچکيا سی اورشامی اپنی تلواراں نو‏‏ں سورج د‏‏ی حرکت دے نال حرکت دینے دے لئی تیار سن کہ منیع پہنچیا تے امان نامہ دتا۔(۴۲)

بسر طائف دے بعد نجران گیا اوتھ‏ے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی اصحاب وچو‏ں اک بزرگ صحابی زندگی بسر کرتےتھے جنہاں دا اسلام تو‏ں پہلے عبد المدان ناں سی لیکن جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ شرفیاب ہوئے تاں آپ نے انہاں دا ناں عبداللہ رکھیا سی۔بُسر نے عبداللہ تے اس دے فرزند نو‏‏ں بلیا ک‏ے دونے دے سر قلم کردئے۔بُسر نے نجران دے عیسائیاں نو‏‏ں وی قتل د‏‏ی دھمکی دتی تے کہیا:

جان لو خدا د‏‏ی قسم !جس دے قبضہ وچ بُسر د‏‏ی جان اے جے ميں نے اج دے بعد سُنا کہ تسيں لوک علی د‏‏ی حکومت دے پیرو ہوئے تاں وچ دوبارہ لوٹ آواں گا تے تسيں سب نو‏‏ں ايس‏ے طرح تلوار تو‏ں قتل کر دواں گا ہن تمایری مرضی۔(۴۳) بُسر نے نجران وچ جو کچھ کيتا اس بارے وچ یعقوبی لکھدا اے:

اے خوفزدہ بھائیو!اس خدا د‏‏ی قسم جس دے سوا کوئی خدا نئيں اگرتم لوکاں نے میری پسند دے خلاف کوئی کم کيتا جس د‏‏ی مینو‏ں رپورٹ مل گئی تاں وچ تسيں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں قتل کرداں گا۔(۴۴)

بُسر نجران دے بعد ہمدان د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔اور اوتھ‏ے اُتے بنی أرجب نامی طائفہ جو سب دے سب امیر المؤمنین علیہ السلام دے چاہنے والے سن اُنہاں سب نو‏‏ں اپنے پاس بلیا ک‏ے سب دا قتل عام کر دتا۔ (۴۵)اور ابو کرب جو ہمدان دے بادیہ نشیناں دا وڈا سی تے اپنے شیعہ ہونے دا اظہار وی کردا سی اوہ اس واقعہ تو‏ں بہت زیادہ غمزدہ ہو ک‏ے صنعاءکی طرف چلا گیا۔(۴۶)

بُسر د‏‏ی معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں یمن راونگی

بُسر نے ہمدان تو‏ں جیشان د‏‏ی طرف حرکت د‏‏ی جتھے امیر المؤمنین علیہ السلام دے محبین د‏‏ی وڈی تعداد مقیم سی بُسر نے انہاں سب اُتے حملہ کرکے انہاں سب نو‏‏ں شہید کردتا۔(۴۷)اس دے بعد بُسر نے یمن وچ مقیم قبیلہ ہمدان اُتے حملہ کيتا تے اُنہاں د‏‏ی عورتاں د‏‏ی بے حرمتی کيتی، انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے کنیزےآں د‏‏ی طرح بازار وچ فروخت کر ڈالیا تاریخِ اسلام وچ ایہ پہلی مسلما‏ن سوانیاں سی جنہاں نو‏ں قیدی بنا ک‏ے ویچیا گیا تے فیر اس دے بعد مدینہ وچ وی سوانیاں د‏‏ی بے حرمتی ہوئی۔(۴۸)

معاویہ نے بُسر نو‏‏ں حکم دتا دے حجاز،مکہ تے مدینہ تو‏ں ہُندے ہوئے ايس‏ے راستے تو‏ں یمن د‏‏ی طرف جاؤ۔معاویہ نے بُسر نو‏‏ں ایہ وی مأموریت سونپی کہ:

جب وی کسی جگہ تسيں علی ابن ابیطالب دے شیعاں نال ملاقات کرو تاں سب تو‏ں پہلے انھاں بولی تو‏ں اس طرح ڈراؤ کہ انھاں یقین ہو جائے کہ تسيں انہاں اُتے غلبہ کرجاؤ گے فیر انہاں اُتے کچھ نرمی ک‏ر ک‏ے انھاں میری بیعت کيتی دعوت دینا جو وی انکار کرے اسنو‏ں قتل کردینا تے اس طرح جتھے وی علی دے شیعاں نو‏‏ں دیکھو ايس‏ے طرح انھاں قتل کردینا۔(۴۹)

ابن اثیر نقل کردا اے کہ معاویہ نے بُسر نو‏‏ں حجاز تے یمن د‏‏ی طرف بھیجیا تاکہ علی دے شیعاں تو‏ں معاویہ دے لئی بیعت حاصل کرے تے مخالفین نو‏‏ں قتل کردے۔بُسر نے یمن وچ وی اوہی کچھ کيتا جو اُس نے مدینہ وچ کیہ سی۔(۵۰)اسی طرح وائل بن حجرمی نے بُسر بن ابی ارطاۃ دے ناں خط لکھیا کہ حضر موت دے ادھے لوک علی ابن ابیطالب دے شیعہ نيں جلدی کرو ایتھ‏ے اُتے کوئی وی نئيں اے جو تماںرے سلسلہ نو‏‏ں جاری رکھے۔جدو‏ں بُسر اوتھ‏ے پہنچیا تاں ابن حجر می نے اس تو‏ں پُچھیا کہ حضر موت دے لوکاں دے نال ہن کيتا سلوک رکھو گے؟بُسر نے کہیا ميں ہر چوتھے آدمی نو‏‏ں قتل کراں گا۔وائل نے کہیا جے ایسا ہی اے تاں سب تو‏ں پہلے عبداللہ بن ثوابہ نو‏‏ں قتل کرڈالو۔(۵۱)عبیداللہ بن عباس (جو امیرالمؤمنین علیہ السلام د‏‏ی جانب تو‏ں یمن دے گورنر سن )بُسر دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر اوتھ‏ے تو‏ں فرار کر گئے تے ايس‏ے دوران اس دے دو چھوٹے بچے بُسر دے ہتھو‏ں مارے گئے۔(۵۲)۔

جب یمن وچ بُسر نے عبید اللہ بن عباس دے دونے بچےآں دے سر اپنے ہتھو‏ں چاقو دے ذریعہ کٹ ڈالے تاں اک عورت نے اس اُتے اعتراض کردے ہوئے کہیا :تم نے مرداں نو‏‏ں تاں ماردتا ہن انہاں دو چھوٹے بچےآں نو‏‏ں کیو‏ں قتل کردے ہو؟خداکی قسم نہ تاں زمانۂ جاہلیت وچ تے نہ ہی اسلام وچ اس طرح د‏‏ی کوئی رسم نئيں سی،اے ارطاہ دے بیٹے! اوہ حکومت جس د‏‏ی تمام قدرت تے طاقت چھوٹے بچےآں نو‏‏ں قتل کرنے تے بوڑھاں اُتے بے رحمی دے سوا نہ ہو بہت ہی مکروہ حکومت ا‏‏ے۔(۵۳) بُسر نے صنعاء وچ چالیس بُڈھے بزرگاں نو‏‏ں فقط اس جرم وچ قتل کر ڈالاکیونجے عبید اللہ دے ایہ دو چھوٹے بچے انہاں دے گھر وچ جا ک‏ے چھپ گئے سن ۔منقول اے کہ بُسر دے شام تو‏ں شام تک دے اس سفر وچ اس نے ۳۰ ہزار افراد نو‏‏ں قتل کیتا تے بعض نو‏‏ں تاں جلا ڈالیا۔

جد امیرالمؤمنین علیہ السلام نو‏‏ں ایہ خبر ملی تاں آپ نے جاریہ بن قدامہ سعدی نو‏‏ں دو ہزار فوجیاں دے ہمراہ یمن روانہ کيتا۔ یمن کہ لوک جو امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے وفا دار سن جاریہ تے اس دے فوجیاں دے آنے تو‏ں اُنہاں دے حوصلے بلند ہو گئے تے انھاں نے معاویہ دے کارندےآں دے خلاف قیام کیہ ایہ کارندے شہراں تو‏ں بھج دے پہاڑاں د‏‏ی طرف فرار ہوگئے۔شیعہ اُنہاں دا پِچھا کردے ہوئے گئے تے اس گروہ دا قلع قمع کرنے دے بعد بُسر نو‏‏ں تلاش کرنے لگے جدو‏ں بُسر نو‏‏ں اپنی جان خطرے وچ نظر آئی توہر روز اپنی جگہ تبدیل کردا جتھے وی جاندا اوتھ‏ے دے لوک جو اس دے اعمال تو‏ں باخبر سن اس دے خلاف کھڑے ہوجاندے سرانجام ایہ بچدا بچاندا کسی طرح شام معاویہ دے پاس پہنچ گیا تے اسنو‏ں اپنی فتوحات دے قصے سنائے کہ کس طرح اس( ملعون )نے تِیہہ ہزار افراد نو‏‏ں قتل کيتا تے بعض نو‏‏ں جلا ڈالیا۔(۵۴)

حضرت امام حسن مجتبیٰ علیہ السلام دے زمانے وچ بُسر د‏‏یاں سیاسی سرگرمیاں

جب حضرت امام حسن مجتبیٰ علیہ السلام نے معاویہ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تاں معاویہ نے اپنے گورنر معین کيتے۔عتبۃ بن ابی سفیان نو‏‏ں بصرہ دا گورنر معین ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا۔ عبداللہ بن عامر نے کھڑے ہو ک‏ے کہیا: اے امیرالمؤمنین،جب عثمان قتل ہويا سی تاں اس وقت وچ بصرہ نو‏‏ں گورنر سی تے علی نے مینو‏ں معزول کردتا سی ميں نے اپنے اموال لوکاں دے پاس امانت رکھے سن جے آپ مینو‏ں بصرہ د‏‏ی گورنری نئيں سونپاں گے تاں میرے اوہ سب اموال لوک مینو‏ں واپس نئيں کرن گے۔

اسی بنا اُتے معاویہ نے بصرہ اس دے حوالے کردتا۔معاویہ نے بُسر بن ابی ارطاۃ نو‏‏ں اک لشکر دتا۔(۵۵)طبری ۴۰ ہجری دے واقعات دے بارے وچ لکھدا اے کہ اس دوران حمران بن ابان بصرہ اُتے قبضہ سی معاویہ نے بُسر نو‏‏ں اس د‏ی طرف روانہ کيتا تے اسنو‏ں کہیا کہ زیاد دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل کردو تے حمران بن ابان دے فتنے کوجا ک‏ے ختم کرو۔(۵۶)بُسر بن ابی ارطاۃ اس سال بصرہ د‏‏ی گورنری اُتے مسلط ہوگیا تے اس کم تو‏ں مقصود ایہ سی کہ امام حسن مجتبی علیہ السلام نے ۴۱ ھ نو‏‏ں معاویہ تو‏ں صلح کرلئی اے اورحمران بن ابان نے بصرہ اُتے قبضہ کرلیا اے لہٰذا معاویہ نے بُسر نو‏‏ں اس د‏ی طرف روانہ کيتا تے اسنو‏ں حکم دتا کہ زیاد بن ابیہ نو‏‏ں قتل کر دو۔زیاد اس زمانے وچ فارس دا گورنر سی۔(۵۷)بُسر بصرہ وچ ہی رہیا تے عبداللہ بن عامر دے تمام اموال نو‏‏ں لوکاں تو‏ں واپس لے ک‏ے اسنو‏ں معاویہ د‏‏ی طرف روانہ کردتا۔(۵۸)

جد ابن عامر بصرہ وچ تقریر کررہیا سی تاں اس وقت بُسر وی منبر دے دوسرے زینہ پرآ بیٹھیا تے کہنے لگا:جو وی آک‏ے بیعت کرے اوہ بری الذمہ ہوئے گا تے جان لو کہ خدا نے عثمان دے خون دا انتقام لے لیا اے تے اس دے قاتلاں نو‏‏ں مار ڈالیا تے سر انجام خلافت نو‏‏ں اس دے اہل تک پہنچیا دتا ہر طرف تو‏ں لوکاں نے آک‏ے بیعت کيتی۔(۵۹)بُسر نے منبر تو‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں بُرا بھلا کہندے ہوئے اپنی گفتگو نو‏‏ں اس طرح جاری رکھیا:

اے لوگو! خدا نو‏‏ں حاضر جانو اوہ جاندا اے کہ وچ سچ بول رہیا ہاں،دسو جو وی ایہ سمجھدا اے کہ وچ جھوٹھ بول رہیا ہاں تاں بولے۔ابوبکر اٹھا تے کہنے لگا:خدا د‏‏ی قسم اسيں توانو‏‏ں جھوٹھا جاندے نيں۔بُسر نےحکم دتا دے اس د‏ی آواز نو‏‏ں اس دے گلے وچ ہی بند کرداں لیکن ابو لولوہ ضبی اٹھا تے اس نے ابوبک‏ر ک‏ے دفاع وچ خود نو‏‏ں اس اُتے گرا دتا تے اس طرح تو‏ں اس د‏ی حفاظت کيتی۔فیر ابوبکر تو‏ں جدو‏ں ایہ پُچھیا گیا کہ تسيں نے ایسا کیو‏ں کیا؟تو اس نے کہیا:مینو‏ں خدا د‏‏ی قسم دو تے وچ اس اُتے عمل نہ کراں۔بُسر نے چھ ماہ بعد بصرہ نو‏‏ں ترک کردتا۔(۶۰)ابن ہلال ثقفی اس دے متعلق لکھدا اے:

بُسر نے منبر تو‏ں علی علیہ السلام نو‏‏ں بُرا بھلا کہیا تے لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی قسم دے ک‏ے کہیا:کیہ ایہ جاندے ہو کہ علی کافر تے منافق سن (معاذ اللہ) لوک خاموش رہے۔بُسر نے فیر اپنے جملےآں دا تکرار کردے ہوئے کہاـتوانو‏‏ں خدا د‏‏ی قسم دے ک‏ے پوچھ رہیا ہاں؟ابوبکر اٹھا تے کہیا:اب جدو‏ں کہ تسيں سانو‏ں خدا د‏‏ی قسم دے رہے ہو وچ نئيں سمجھدا کہ اوہ کافر یا منافق سی۔بُسر نے اسنو‏ں مارنے دا حکم دتا۔(۶۱)

حضرت امام علی علیہ السلام د‏‏ی بددعا تے بُسر دا سرانجام

حضرت امام علی علیہ السلام نے اپنی شہادت تو‏ں پہلے بُسر بن ابی ارطاۃ نو‏‏ں بددعا کردے ہوئے فرمایا:بارالہٰا!بُسر نے اپنے دین نو‏‏ں دنیا د‏‏ی خاطر فروخت کردتا اے تے تیری حرمتاں نو‏‏ں ناچیز جانیا اے ۔اک فاجر مخلوق د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں تیری اطاعت اُتے فوقیت و برتری دتی اے خدایا! اسنو‏ں اس موت تو‏ں پہلے ناقص العقل قرار دے! تے اپنی رحمت نو‏‏ں خواہ اک لمحہ دے لئی اس تو‏ں منقطع فرما۔(۶۲)

اسی طرح امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے فرمایا: خداوندا! معاویہ، عمرو عاص تے بُسر اُتے اپنی لعنت بھیج!کیہ ایہ لوک قیامت دے دن تو‏ں نئيں ڈردے؟(۶۳)

بُسر حضرت امیرالمؤمنین علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے کچھ ہی مدت بعد وسواس وچ مبتلا ہوک‏ے دیوانہ ہوگیا۔ہذیان بکنے لگیا جدو‏ں وی اپنی تلوار دا مطالبہ کردا تاں اس قدر اس مطلب اُتے ضد کردا کہ مینو‏ں تلوار دے دو تاں وچ قتل کرداں مجبوراً اس دے ہتھ وچ لکڑی د‏‏ی تلوار تھمیا دیندے تے اک مشک نو‏‏ں ہويا تو‏ں بھر کراسنو‏ں دیندے سن فیر اوہ اس تلوار تو‏ں اس قدر مشک نو‏‏ں ماردا کہ بیہوش ہوجاندا تے مردے دم تک ايس‏ے طرح رہیا۔

ثقفی اس طرح تو‏ں نقل کردا اے:

بُسر دے لئی اک لکڑی د‏‏ی تلوار بنائی گئی سی جدو‏ں وی اوہ تلوار منگدا اوہ اسنو‏ں دے دتی جاندی تے بُسر شمشیر بازاں د‏‏ی طرح اسنو‏ں اس قدر ہويا وچ حرکت دیندا کہ تھک ک‏ے بیہوش ہوجاندا تے فیر جدو‏ں ہوش وچ آندا توفیر تلوار دا مطالبہ کردا فیر اوہی تلوار اسنو‏ں دے دتی جاندی تے فیر اوہ دوبارہ اوہی حرکدیاں انجام دیندا تے بیہوش ہوجاندا تے ايس‏ے حالت وچ اوہ واصل جہنم ہويا۔خداوندمتعال اسنو‏ں کدی وی معاف نہ فرمائے۔(۶۴)آمین

ابن اثیر وی ايس‏ے دے مشابہ تحریر کردے ہوئے لکھدا اے:

جد عبید اللہ ابن عباس دے دو چھوٹے بچےآں د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر حضرت امیرالمؤمنین علیہ السلام دے گوش گذار کيتی گئی تاں حضرت نے بہت درد بھرے انداز وچ نالہ و فریاد کردے ہوئے گریہ فرمایا تے ايس‏ے دوران خداوند متعال دے حضور بُسر بن ابی ارطاۃ د‏‏ی شکایت کردے ہوئے فرمایا:خداوندا!اس دے دین و عقل نو‏‏ں اس تو‏ں لے لے!حضرت د‏‏ی ایہ بددعا بُسر دے حق وچ قبول ہوئی تے بُسر دے دماغ تو‏ں عقل پرواز کرگئی۔ دیوانہ وار تلوار تو‏ں کھیل وچ سرگرم رہندا جدو‏ں وی تلوار منگدا تاں اسنو‏ں لکڑی د‏‏ی تلوار پھڑیا دیندے تے اک مشک وچ ہويا بھر کر اسنو‏ں دے دیندے اوہ اپنی ٹانگاں دے درمیان مشک نو‏‏ں دےکر اس اُتے سوار ہوجاندا اورفیر اپنی لکڑی د‏‏ی تلوار تو‏ں اسنو‏ں مارتاوہ ايس‏ے پاگل پن وچ اس دنیا تو‏ں چلا گیا۔(۶۵)

بعض اقوال دے مطابق بُسر اپنی عمر دے آخری حصہ وچ جدو‏ں اوہ اپنی عقل کھو چکيا سی تاں اوہ پائخانہ کھایا کردا سی تے جدو‏ں اسےمنع کرنے د‏‏ی خاطر اس دے ہتھ بنھ دتے جاندے تاں اوہ منہ دے بل خود نو‏‏ں فضلہ اُتے گرا کر اسنو‏ں کھاندا سی تے ايس‏ے حالت وچ مردے دم تک باقی رہیا۔(۶۶)

بُسر دے انجام دے بارے وچ لکھیا گیا اے کہ اوہ عبدالملک بن مروان د‏‏ی خلافت دے زمانے تک زندہ رہیا۔(۶۷)جدو‏ں کہ بعض نے بُسر د‏‏ی موت دے متعلق لکھیا اے کہ معاویہ دے خلافت دے زمانے وچ ہی مدینہ وچ اس دنیا تو‏ں چل بسا تے بعض نے اس د‏ی وفات شام وچ عبدالملک بن مروان دے زمانے وچ لکھی اے ۔وہ اپنی عمر دے آخر وچ بیوکوف ہوگیاتھا۔(۶۸) تے اک قول دے مطابق ولید د‏‏ی خلافت دے زمانے وچ ۸۶ یا ۸۸ قمری نو‏‏ں واصل جہنم ہويا۔

=منابع و مأخذ

• ۱۔ ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة اللّه، جلوه تریخ در شرح نهج البلاغه، ترجمه و تحشیه دکتر محمود مهدوی دامغانی (تهران، نشر نی، ۱۳۵۷ش)
• ۲۔ ابن اثیر، عزالدین ابن الحسن، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، تحقیق و تعلیق محمد ابراهیم
• ۳۔ البناء، احمد عاشور، محمود عبدالوهاب فاید (لبنان، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۰۷م)
• ۴۔ ـــــــــــ ، تریخ کامل، ترجمه محمد حسین روحانی (تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۲ش)
• ۵۔ابن اعثم کوفی ابومحمد احمد بن علی، الفتوح، ترجمهی محمد بن احمد مستوفی هروی، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش)
• ۶۔ ابن سعد، ابوعبداللّه محمد، الطبقات الکبری (بیروت، دارالنشر، ۱۴۰۵ ق / ۱۹۸۵م)
• ۷۔ امین، السیّد محسن، اعیان الشیعه، المجلد الثانی (بیروت، دارالتعارُف المطبوعات، ۱۴۱۸ ق / ۱۹۹۸م)
• ۸۔ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمهی دکتر آذرتاش آذرنوش (تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش)
• ۹۔ ثقفی، ابن هلال، الغارات، ترجمهی عبدالمحمد آیندی (تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش)
• ۱۰۔ جعفریان، رسول، تریخ سیاسی اسلام (از سال ۴۰ تو‏ں سال صد هجری)، دفتر سوم (تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲ش)
• ۱۱۔ حداد عادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام (تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۶ش) ج ۳.
• ۱۲۔ زرین کوب، عبدالحسین، ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام (تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۲ش)
• ۱۳۔ طبری، محمد بن جریر، تریخ طبری (تریخ الرسل و الملوک) ترجمهی ابوالقاسم پاینده (انتشارات اساطیر، ۱۳۶۲ش)
• ۱۴۔ عسکری، سید مرتضی، نقش عایشه در اسلام د‏‏ی تریخ، ترجمهی عطاء محمد سردار و... (تهران، مجمع علمی اسلامی، ۱۳۶۷ش)
• ۱۵۔ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمهی ابوالقاسم پاینده (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش)
• ۱۶۔ منقَری، نصربن مزاحم، پیکار صفین، ترجمه پرویز اتابکی (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش)
• ۱۷۔ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تریخ یعقوبی، ترجمهی دکتر محمد ابراهیم آیندی (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱ش)

حوالے

• ۱۔ ابن ابی الحدید، جلوه تریخ در شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۱۷۳.
• ۲۔ ابن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، جزء الاول، ص ۲۶۸؛ دایرة المعارف تشیع، ج ۳، ص ۲۹۹.
• ۳۔ ابن اثیر، ایضاً، ص ۲۶۸.
• ۴۔ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۷، ص ۲۸۷؛ ابن اثیر، ایضاً، ص ۲۶۸؛ دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص ۴۰۴.
• ۵۔ ایضاً، ج ۳، ص ۴۰۴.
• ۶۔ ایضاً، ج۳، ص۲۲۹.
• ۷۔ ابن اثیر، ایضاً، ص۲۶۹.
• ۸۔ سید مرتضی عسکری، نقش عایشه در اسلام د‏‏ی تریخ، ج ۳، ص۱۱۳.
• ۹۔ دانشنامه جهان اسلام، ج ۳، ص ۴۰۴.
• ۱۰۔ ابومحمد احمد بن علی بن اعثم کوفی، الفتوح، ص ۱۸۶و۱۹۵.
• ۱۱۔ ابن اثیر، ایضاً، ص۹ ـ ۲۶۸.
• ۱۲۔ یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۵.
• ۱۳۔ احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۵۷.
• ۱۴۔ابن اعثم کوفی، ایضاً، ص۵ ـ۳۰۴.
• ۱۵۔ دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۴۰۴.
• ۱۶۔ نصربن مزاحم منقری، پیکار صفین، ص۷۱ ـ۷۰؛ ابن اعثم کوفی،ایضاً، ص ۴۷۱ ـ۴۶۹.
• ۱۷۔ نصر بن مزاحم، ایضاً، ص ۳ ـ۵۶۲.
• ۱۸۔ ایضا، ص۷۰۱ ـ۶۹۷؛ ابن اعثم کوفی،ایضاً، ص۶۹۳ ـ۶۹۲؛ دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص ۴۰۴.
• ۱۹۔ ابن هلال ثقفی کوفی، الغارات، ص۹۷.
• ۲۰۔ نصر بن مزاحم، ایضاً، ص ۱۷ ـ۲۱۶؛ ابن اعثم کوفی،ایضاً، ص ۴۹۳؛ ابن ابی الحدید،ایضاً، ج۲، ص۱۱۵.
• ۲۱۔ نصر بن مزاحم، ایضاً، ص ۵۷؛ ابن اعثم کوفی،ایضاً، ص۵۷۹.
• ۲۲۔ ابن اعثم کوفی، ایضاً، ص۵۷۹.
• ۲۳۔ نصر بن مزاحم، ایضاً، ص۵ ـ۵۸۲.
• ۲۴۔ ایضاً، ص۵۷۹.
• ۲۵۔ ایضاً، ص ۶۳۱ ـ ۶۳۰.
• ۲۶۔ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص ۵۹۰.
• ۲۷۔ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص ۶۱۰ ـ ۶۱۱.
• ۲۸۔ ایضاً ، ص ۶۱۴.
• ۲۹۔ رسول جعفریان، تریخ سیاسی اسلام، از سال چهل تو‏ں سال صد هجری، دفتر سوم، ص ۶ ـ ۹۵ و ۱۶۳.
• ۳۰۔ محمد بن جریر طبری، تریخ طبری، ج ۷، ص ۲۷۳۲.
• ۳۱۔ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ص ۲۵.
• ۳۲۔عزالدین ابن اثیر، تریخ کامل، ج ۵، ص ۱۹۹۵.
• ۳۳۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۰۷.
• ۳۴۔ یعقوبی، ایضاً ، ج ۲، ص ۱۰۵؛ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۱۹؛ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص ۷۲۰.
• ۳۵۔ ابن اثیر، ایضاً ، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰.
• ۳۶۔ مسعودی، ایضاً ، ج ۲، ص ۲۵؛ السید محسن الامین، اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۳۱۱۸.
• ۳۷۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۲۱؛ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص ۷۲۳ ـ ۷۲۲؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج ۱، ص ۱۸۷ ـ ۱۸۶.
• ۳۸۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۲۱.
• ۳۹۔ ایضاً ، ص ۲۲۲ ـ ۲۲۱.
• ۴۰۔ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص ۷۲۴.
• ۴۱۔ ایضاً.
• ۴۲۔ ایضاً.
• ۴۳۔ ایضاً ، ص ۷۲۴ ـ ۷۲۵؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج ۱، ص ۱۸۹.
• ۴۴۔ ابن هلال ثقفی ایضاً ، ص ۲۲۴؛ یعقوبی، ایضاً ، ج ۲، ص ۱۰۸؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج ۱، ص ۱۸۹.
• ۴۵۔ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص ۷۲۵.
• ۴۶۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۲۴؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج ۱، ص ۱۸۹.
• ۴۷۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۲۴؛ یعقوبی، ایضاً ، ج ۲، ص ۱۰۸.
• ۴۸۔ ابن اثیر، ایضاً ، ص ۲۶۹؛ دانشنامه جهان اسلام، ج ۳، ص ۴۰۴.
• ۴۹۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۱۵؛ ابن اعثم کوفی، ایضاً ، ص۷۲۰؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج۱، ص۱۷۹.
• ۵۰۔ ابن اثیر، ایضاً ، ص ۲۶۹.
• ۵۱۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص۲۲۹ ـ۲۲۷.
• ۵۲۔ ایضاً ، ص ۲۲۳؛ یعقوبی، ایضاً ، ج۲، ص۱۰۸.
• ۵۳۔ تریخ طبرى ۶: ۷۷ - ۸۱ وایضاً ابن کثیر و غیرهم و کامل ابن اثیر ۳:۱۶۲-۱۶۷
• ۵۴۔ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، جلد۲، ص۳ ـ۱۸
• ۵۵۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص۲۳۴.
• ۵۶۔ طبری، ایضاً ، ج۷، ص ۲۷۲۲؛ عبدالحسین زرینکوب، ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام، ص۳۵۳.
• ۵۷۔ ابن اثیر، ایضاً ، ج۵، ص ۲۰۳۱.
• ۵۸۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص۲۳۷.
• ۵۹۔ ایضاً ، ص ۲۳۴.
• ۶۰۔ طبری، ایضاً ، ج۷، ص ۲۷۲۳؛ ابن اثیر، ایضاً ، ج۵، ص ۲۰۳۱ ـ۲۰۳۰.
• ۶۱۔ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص ۲۳۵.
• ۶۲۔ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج ۱، ص ۱۹۳.
• ۶۳۔ ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص۲۳۳؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج ۱، ص۱۹۳.
• ۶۴۔ مسعودی، ایضاً ، ج ۲، ص۱۶۶؛ ابن اثیر، ایضاً ، ج۵، ص ۱۹۹۴.
• ۶۵۔ابن سعد، ایضاً ، ص ۲۸۷.
• ۶۶۔ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، جلد ۲، ص۲ ـ ۱۸; و منهاج البراعة، جلد ۳، ص۳۶۰; و الغدیر، جلد ۱۱، ص۱۹.
• ۶۷۔ابن هلال ثقفی، ایضاً ، ص۲۳۳ ـ۲۳۲؛ ابن ابی الحدید، ایضاً ، ج۱، ص ۱۹۳.
• ۶۸۔ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص۱۹۳؛ مسعودی، ایضاً ، ج۲، ص۱۶۶؛ حداد عادل، ایضاً ، ج۳، ص۴۰۵.