مختار ثقفی
مختار ثقفی | |
---|---|
(عربی وچ: المختار الثقفي) | |
جم | سنہ 622 |
وفات | 3 اپریل 687 (64–65 سال) |
وجہ وفات | لڑائی میں مارا گیا |
مدفن | مسجد کوفہ |
طرز وفات | لڑائی میں ہلاک |
رہائش | طائف |
اولاد | ام سلمہ بنت مختار |
والد | ابو عبید بن مسعود ثقفی |
بہن/بھائی | صفیہ بنت ابی عبید
|
عملی زندگی | |
پیشہ | عسکری قائد ، والی ، انقلابی |
مادری زبان | عربی |
پیشہ ورانہ زبان | عربی |
عسکری خدمات | |
وفاداری | خلافت راشدہ |
شاخ | خلافت راشدہ دی فوج |
لڑائیاں تے جنگاں | صفین دی لڑائی ، محاصرہ مکہ |
ترمیم |
مختار بن ابی عبید ثقفی (1۔67 ھ)، امام حسین علیہ السلام دے انتقام دے لئی ہونے والے اک قیام دے رہبر، تابعی تے طائف دے رہنے والے سن ۔ مسلم بن عقیل جدوں امام حسینؑ دے سفیر دے عنوان توں کوفہ آئے تاں مختار نے انہاں دی میزبانی دی لیکن مسلم بن عقیل دی شہادت دے وقت مختار عبید اللہ بن زیاد جو اس وقت دے کوفہ دا والی سی، دے زندان وچ قید سن ۔
مختار نے اپنے قیام دے ذریعے واقعہ عاشورا تے امام حسینؑ دے قتل وچ ملوس بہت سارے مجرماں نوں قتل کيتا۔ بعض اس گل دے معتقد نيں کہ انہاں دے قیام نوں امام زین العابدینؑ دی تائید وی حاصل سی۔ مختار نے قیام دی کامیابی دے بعد کوفہ اُتے اپنی حکومت قائم کيتی تے 18 ماہ حکومت دے بعد مصعب بن زبیر دے ہتھوں شہید ہوئے۔ انہاں دی قبر مسجد کوفہ وچ مسلم بن عقیل دی قبر دے نال واقع اے ۔ [۱]
مختار ثقفی تاریخِ اسلامی دے انہاں چند حکمراناں وچوں اک نيں، انھاں نے بنو امیہ دے خلاف تلوار اٹھائی تے کربلا وچ حسین ابن علی دی شہادت دا بدلہ لیا تے سینکڑاں قاتلانِ حسین نوں قتل کیتا۔ جس وچ شمر وی شامل سی جس نے امام حسین دا سر جسم توں علٰیحدہ کرکے نیزے اُتے دمشق بھجوایا سی تے حرملہ وی جس نے امام حسین دے چھ ماہ دے بیٹے علی اصغر نوں تیر توں شہید کیتا سی ۔[۲] اوہ محبان اہلِ بیت توں سن ۔ مثلاً جدوں امیر مختار نے عمر سعد تے ابنِ زیاد دے سر امام زین العابدین علیہ السلام نوں بھیجے تو انہاں نے امیر مختار دے حق وچ دعائے خیر کيتی۔ اسی طرح امام محمد باقر علیہ السلام نے بعض نکتہ چیناں نوں کہیا کہ مختار نوں گالی نہ دو کیونکہ اس نے ساڈے قاتلاں نوں قتل کیتا تے ساڈے خون دا قصاص لیا۔ [۳]
[۴]
نسب تے لقب
سودھومختار بن ابی عبیدہ بن مسعود بن عمرو بن عمیر بن عوف بن عقدہ بن غیرۃ بن عوف بن ثقیف ثقفی، جنہاں دی کنیت ابو اسحاق تے [۵] لقب کیسان سی۔[۶]
کہیا جاندا اے کہ فرقہ کیسانیہ مختار توں منسوب سی۔[۷] کیسان زیرک و باہوش دے معنی وچ اے۔ اصبغ بن نباتہ نقل کردے نيں کہ اک دن حضرت علیؑ نے جدوں مختار بچپنے دی عمر سی اپنے زانواں اُتے بٹھایا ہويا سی تے اسنوں کیس دا لقب دتا۔[۸] حضرت علیؑ نے دو دفعہ اسنوں کیس کہہ کے پکاریا ايسے وجہ توں انہاں نوں کیسان کہیا جاندا سی۔ بعض دا خیال اے کہ کیسان دا لقب انہاں دے کسی کمانڈر تے مشاور دے ناں توں لیا گیا اے جس دی کنیت ابو عمرہ کیسان سی۔[۹]
مختار اہل طائف[۱۰] تے قبیلہ ثقیف توں سی۔ انہاں دے دادا مسعود ثقفی حجاز دے بزرگانہاں وچوں سی تے عظیم القریتین دے لقب توں مشہور سی۔[۱۱]
مختار دے والد ابو عبید پیغمبر اکرمؐ دے وڈے صحابہ وچوں سن ۔[۱۲] پیغمبر اکرمؑ دی رحلت دے بعد عمر بن خطاب دے دور خلافت وچ جنگ قادسیہ وچ شہید ہوئے۔[۱۳]
انہاں دی ماں ددومہ بنت عمرو بن وہب سن۔ ابن طیفور نے انہاں نوں بلاغت و فصاحت دا حامل قرار دتا اے۔[۱۴]
انہاں دے چچا سعد بن مسعود ثقفی، امام علیؑ دی طرف توں مداین دے والی منصوب ہوئے سن ۔[۱۵][۱۶]
ان دے بھائی وہب، مالک[۱۷] تے جبر اپنے والد دے نال جنگ قادسیہ وچ شہید ہوئے گئے سن ۔[۱۸]
ابتدائی حالات
سودھومختار ثقفی یکم ہجری وچ طائف وچ پیدا ہوئے مگر پرورش مدینہ وچ ہوئی۔ نام مختار تے کنیت ابواسحاق سی۔ تعلق بنی ہوازن دے قبیلہ ثقیف توں سی ۔ اسی لئی انہاں نوں مختار ثقفی وی کہیا جاندا اے۔[۱۹] انہاں دے والد دا نام ابو عبید ہ ثقفی سی جنہاں نوں حضرت عمر نے عراق دی اک مہم وچ سپہ سالار بنا کر بھیجیا سی جتھے اوہ شہید ہو گئے۔ مختار ثقفی دے بچپن وچ اک بار حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے آپ نوں کھیلتے ہوئے دیکھیا تو شفقت توں آپ دے سر اُتے ہتھ پھیرا تے انہاں نوں زیرک و دانا کہ کر پیار فرمایا تے فرمایا ایہ میرے حسین دے قاتلاں توں انتقام لے گا ۔
زندگی نامہ تے فعالیتاں
سودھومختار ہجرت دے پہلے سال متولد ہوئے۔[۲۰][۲۱] مختار دی بچپن دے زمانے دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات تریخ وچ ثبت نئيں اے تے انہاں دے بارے وچ جو معلومات ثبت اے انہاں وچوں اکثر دا تعلق امام حسینؑ دا انتقام دی خاطر چلانے والی انہاں دی تحریک دے دوران توں اے۔ اس لئی انہاں دی شخصی زندگی توں متعلق بہت ہی کم روایات نقل ہوئیاں نيں۔
جنگاں وچ شرکت
سودھوکہیا جاندا اے کہ مختار نے 13 سال دی عمر وچ جنگ جسر وچ شرکت کيتی جسماں انہاں نوں اپنے والد تے تن بھائیاں توں ہتھ دھونا پيا۔ کم عمری دے باوجود مختار اس جنگ وچ میدان وچ جانا چاہندے سن لیکن انہاں دے چچا سعد بن مسعود نے انہاں نوں اس کم توں روکے رکھیا۔[۲۲]
مدائن دی زندگی
سودھومختار دے چچا سعد بن مسعود جو حضرت علیؑ دی طرف توں مدائن وچ گورنر منصوب ہوئے سن، نے خوارج دے نال جنگ وچ مختار نوں مدائن وچ اپنا جانشین مقرر کيتا تے خود جنگ دے لئی نہروان دی طرف چلے گئے۔[۲۳][۲۴]
امام علیؑ دی شہادت دے بعد امام حسنؑ معاویہ دے نال جنگ وچ اپنے بعض سپاہیاں دی خیانت تے غداری دے سبب اپنے بعض اصحاب دے نال مدائن تشریف لائے۔ امام حسنؑ مدائن وچ سعد بن مسعود ثقفی دے ہاں ٹہرے چونکہ اوہ امام دی طرف توں مدائن دے حاکم سن ۔ بعض مورخین دے مطابق مختار نے اپنے چچا توں کہیا:
آیت اللہ خویی اس حدیث دے مرسل ہونے دی وجہ توں اسنوں قبول نئيں کردے تے فرماندے نيں کہ جے حدیث صحیح وی ہوئے تاں ممکن اے مختار نے واقعی طور اُتے نہ کہیا ہوئے بلکہ شاید اوہ اپنے چچا نوں آزمانے چاہندے سن ۔[۲۶] سید محسن امین ہور اس عقیدے توں متفق نيں تے کہندے نيں کہ مختار اپنے چچا دا امتحان لینا چاہندے سن کہ اوہ کس قدر امامؑ دے نال دوستی تے محبت کردے نيں۔[۲۷]
معاویہ دا دور
سودھوشمس الدین ذہبی اپنی کتاب سیر اعلام النبلاء وچ لکھدے نيں کہ معاویہ دے دور وچ مختار امام حسینؑ دے حق وچ فعالیتاں انجام دیندے سن ۔ ذہبی دے بقول معاویہ دے دور وچ مختار بصرہ جا کے بصرہ والےآں نوں امام حسینؑ دے حق وچ آمادہ کردے سن ۔ اس وقت عبید اللہ بن زیاد معاویہ دی طرف توں بصرہ وچ بعنوان گورنر منصوب سی، اس نے مختار نوں گرفتار کرکے 100 کوڑے لگائے جس دے بعد مختار طائف واپس آگئے۔[۲۸]
قیام امام حسینؑ
سودھومختار دے واقعہ کربلا وچ شریک نہ ہونے دی بارے وچ تاریخی منابع وچ مختلف شایعات موجود نيں لیکن جو چیز یقینی تے زیادہ اطمینان بخش نظر آندی اے اوہ ایہ اے کہ اس واقعے وچ انہاں دی غیر حاضری اختیاری نئيں سی بلکہ کوفہ وچ امام حسینؑ دے سفیر مسلم بن عقیل دا نال دینے تے بنی امیہ دی حکومت دے خلاف اقدام کرنے دے جرم وچ آپ نوں عبیداللہ ابن زیاد نے قید کر رکھیا سی۔
- مسلمؑ مختار دے گھر وچ : مسلم بن عقیل دی کوفہ آمد دے موقع اُتے مختار انہاں افراد وچوں اک سن جنہاں نے حضرت مسلم دی حمایت دا اعلان کيتا۔ [۲۹] ايسے وجہ توں حضرت مسلم جدوں کوفہ وارد ہوئے تاں مختار دے گھر تشریف لے گئے۔[۳۰][۳۱] جدوں عبیداللہ بن زیاد نوں پتہ حضرت مسلم دی مخفی گاہ دا پتہ چلا تاں آپ مختار دے گھر توں ہانی بن عروہ دے گھر منتل ہوئے۔[۳۲][۳۳]
- مسلمؑ دی حمایت : تاریخی شواہد دسدے نيں کہ مختار ہمیشہ حضرت مسلم دی حمایت دے لئی تیار سن تے حضرت مسلم دی شہادت دے دن وی مختار خطرنیہ، کوفہ توں باہر اک جگہ اُتے آپ دی حمایت تے دفاع دے لئی افراد دی جمع آوری وچ مشغول سی۔ جدوں کوفہ پہنچے تاں معلوم ہويا حضرت مسلم تے ہانی بن عروہ دونے شہید ہوئے چکے سن ۔[۳۴][۳۵]
- روز عاشورا تے مختار دی عدم حضوری: حضرت مسلم تے ہانی بن عروہ دی شہادت دے بعد ابن زیاد مختار نوں وی شہید کرنا چاہندا سی مگر عمرو بن حریث دی وساطت توں مختار نوں امان مل گئی لیکن تازیانہ دے ذریعے مختار دی اکھاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں دی اکھ نوں زخمی کرکے انہاں نوں زندان وچ ڈال دتا۔ ایويں مختار امام حسین دے قیام دے اختتام تک کوفہ وچ ابن زیاد دے زندان وچ سن ۔[۳۶][۳۷]
- سر امام حسینؑ دی زیارت: واقعہ کربلا دے بعد جدوں اسراء نوں کوفہ لیایا گیا تاں ابن زیاد نے امام حسینؑ دے حامیاں منجملہ مختار نوں امام حسینؑ دے سر نوں دکھانے دے لئی دربار وچ بلايا۔ اس موقع اُتے مختار تے ابن زیاد دے درمیان تلخ کلمات دا تبادلہ ہويا تے مختار نے امامؑ دا سر دیکھنے دے بعد بہت گریہ و زاری کيتا تے اپنے سر اُتے مارنے لگا۔[۳۸]
واقعہ کربلا دے بعد عبداللہ بن عمر دی وساطت توں یزید نے مختار نوں آزاد کر دتا کیونجے مختار دی بہن یعنی صفیہ بنت ابو عبید عبداللہ بن عمر دی زوجہ سی اس دے کہنے اُتے اس نے ایہ وساطت دی سی۔[۳۹] البتہ عبیداللہ بن زیاد نے آزادی دے وقت مختار توں ایہ شرط بنھی کہ تن دن توں زیادہ کوفہ وچ قیام نئيں کريں گا تے جے تن دن دے بعد اسنوں کوفہ وچ پایا گیا تاں اس دا خون حلال اے۔[۴۰]
واقعات
سودھوآپ عبید اللہ ابنِ زیاد دی قید وچ اہلبیت توں محبت دے جرم وچ قید رہے جس طرح امام حسین دی شہادت دے وقت بیشتر محبانِ علی نوں قید وچ بند کر دتا گیا سی - تاریخ وچ قیدیاں دی ایہ تعداد کئی لکھ لکھی ہوئی اے، یعنی کوفے دے اہلبیت توں محبت کرنے والےآں نوں قید کرکے عبید اللہ ابنِ زیاد نے ایسے دین فروش افراد دے سپرد کوفہ کر دتا جنہاں نے امام حسین دے بھیجے ہوئے اپنے خاص سفیر تے تایا زاد بھائی مسلم بن عقیل نوں یک و تنہا کر دتا تے ایويں انہاں نوں حالتِ مظلومیت وچ شہید کر دتا گیا۔ مختار باہر دے واقعات توں بے خبر اس گل کيتی توقع لگائے ہوئے سن کہ ساڈے آقا حسین دی آمد دے نال ہی ایہ سختیاں ختم ہوجان گی تے امام حسین نوں انہاں دا جائز حقِ خلافت جو معاویہ دی روايتی اُموّی مکاری تے دغا بازی دے سبب امام حسن دی حکومت توں دستبرداری دا سبب بنا امام حسین نوں مل جائے گی۔ مگر جدوں امیر ِ مختار نوں امام حسین رض دے عالمِ مظلومیت وچ شھید ہونے دی خبر ملی پھر آپ دی رگاں وچ خون دی طرح دوڑتی اہلیبیت توں محبت نے آپ نوں مجبور کیتا دے قاتلاں دے ناپاک وجود توں زمین نوں پاک کر دتیاں۔ ابنِ زیاد خواہش دے باوجود ممکنہ سیاسی و ہور وجوہ دی بنا اُتے انہاں نوں قتل نہ کرا سکا۔ مختار ثقفی عبداللہ بن عمر دی بہن دے شوہر سن تے انہاں دی اپنی بہن دی شادی حضرت عبد اللہ بن عمر دے نال ہوئی سی۔
قید توں رہیا ہونے تے واقعاتِ کربلا توں آگاہی دے بعد امیر مختار نے قسم کھادی کہ قاتلانِ شہدائے کربلا دا بدلہ لاں گا۔
پہلے مختار ثقفی نے عبد اللہ بن زبیر دے خروج وچ انہاں دا نال دتا مگر جدوں عبد اللہ بن زبیر نے حجاز وچ اپنی خلافت قائم کر لی تو انہاں توں اختلافات پیدا ہو گئے تے اوہ مدینہ توں کوفہ چلے گئے۔ اوتھے اپنی تحریک نوں منظم کیتا تے 685ء وچ خروج کیتا۔[۴۱] اس وقت انہاں دے نال ابراہیم بن مالک اشتر وی مل گئے جو اک مشہور جنگجو سن تے انہاں دے پاس اپنی کچھ فوج وی سی۔
انہاں نے بصرہ تے کوفہ وچ جنگ دی تے بے شمار قاتلانِ شہدائے کربلا توں بدلہ لیا۔ جنہاں وچ عمر بن سعد، حرملہ، شمر، ابنِ زیاد، سنان بن انس وغیرہ شامل سن ۔
ابنِ زیاد دا سر کٹ کے امام زین العابدین دی خدمت وچ بھجوایا گیا جسنوں دیکھ کر انہاں نے اہلِ بیت نوں سوگ ختم کرنے دا کہیا۔
عبداللہ بن زبیر دی بیعت
سودھوابن زیاد دی قید توں آزادی دے بعد مختار مکہ چلے گئے تے اوتھے اُتے ابتداء وچ عبد اللہ بن زبیر دی بیعت کيتی اس شرط اُتے کہ کماں وچ انہاں توں مشورت کريں گا تے بغیر مشورہ دے کوئی کم انجام نئيں دے گا[۴۲] تے انہاں دی مخالفت نئيں کريں گا۔[۴۳]
جب یزید دے سپاہیاں نے مکہ اُتے حملہ کرکے اسنوں محاصرے وچ لیا تاں مختار نے عبداللہ بن زبیر دے نال یزید دی فوج توں مقابلہ کيتا۔ لیکن جدوں عبداللہ بن زبیر نے خلافت دا دعوا کيتا تاں مختار اس توں جدا ہوئے گئے تے کوفہ جا کے اپنے قیام دی تیاریاں وچ مصروف ہوئے گئے۔[۴۴]
مختار یزید دی ہلاکت دے 6 ماہ بعد تے ماہ مبارک رمضان دی 15 تریخ نوں کوفہ آ پہنچیا۔[۴۵]
ابن زبیر نے عبداللہ بن مطیع نوں کوفہ دا گورنر مقرر کيتا تاں مختار نے انہاں توں مقابلہ کرکے کوفہ اُتے اپنی حکومت قائم کيتی۔[۴۶][۴۷]
مختار تے توابین دا قیام
سودھومختار توابین دے قیام نوں بے فائدہ سمجھدے سن اس وجہ توں انہاں دا نال نئيں دتا۔ مختار سلیمان بن صرد خزاعی نوں جنگی فنون توں ناآشنا تے سادہ لوج سمجھدے سن ۔[۴۸]
جب مختار نے توابین دا نال نئيں دتا تاں توابین دے 16000 افراد جنہاں نے سلیمان بن صرد خزاعی دی بیعت کيتی سی، وچوں تقریبا 4000 ہزار افراد نے وی سلیمان توں اپنی بیعت واپس لے لی چونکہ ایہ لوک وی سلیمان نوں جنگی فنون دا ماہر نئيں سمجھدے تہے[۴۹]
البتہ مختار توابین دے قیام دے دوران وی زندان وچ سن ۔ توابین دے سرکردگان اسنوں زندان توں طاقت دے زور اُتے آزاد کرنا چاہندے سن لیکن انہاں نے انہاں نوں منع کيتا تے کہیا اوہ عنقریب زندان توں آزاد ہوئے جاواں گے۔ اس دفعہ وی مختار عبداللہ بن عمر دے وساطت توں آزاد ہوئے تاں اس وقت توابین شکست توں دوچار ہوئے چکے سن ایويں مختار نے خطوط دے ذریعے توابین دے بازماندگان توں اظہار ہمدردی کيتا۔ [۵۰][۵۱]
قیام مختار
سودھو14 ربیع الاول سنہ 66 ہجری نوں مختار نے امام حسینؑ تے آپ دے باوفا اصحاب دے خون دا بدلہ لینے دے قصد توں قیام دا آغاز کیا[۵۲] تاں کوفہ دے شیعاں نے وی مختار دا نال دتا۔ مختار کہیا کردے سن کہ خدا دی قسم جے قریش دا دو تہائی حصہ وی قتل کيتا جائے تاں امام حسینؑ دی اک انگلی دے برابر وی نئيں ہوئے گا۔[۵۳]
مختار نے اس قیام دے دوران شمر بن ذی الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد تے عبیداللہ بن زیاد جداں کئی دوسرے افراد نوں جو کربلا دے واقعے یا اس توں مربوط وقایع وچ ملوث سن نوں واصل جہنم کيتا۔ [۵۴]
اس قیام وچ ابراہیم بن مالک اشتر نے وی مختار دا نال دتا تے اوہ مختار دے فوج دا سپہ سالار سی تے انہاں نے عبیداللہ بن زیاد نوں موصل وچ واصل جہنم کيتا۔ [۵۵]
جب مختار نے عبیداللہ بن زیاد تے عمر بن سعد دا سر محمد بن حنفیہ دے لئی بھیجیا تاں اس وقت آپ مسجد الحرام وچ کھانا کھانے وچ مصروف سن آپ نے خدا دا شکر ادا کيتا تے کہیا کہ جس وقت امام حسینؑ دا سر عبیداللہ بن زیاد دے پاس لے جایا گیا سی تاں اوہ کھانا کھانے وچ مصروف سی تے جدوں حالے اس دا سر ساڈے پاس بھیجیا گیا اے تاں اسيں وی ایسی ہی حالت وچ سن ۔ اس دے بعد آپ نے حکم دتا کہ اس دا سر مسجد الحرام وچ لٹکایا جائے تاکہ ہر اک اس دا مشاہدہ کر سکے۔[۵۶]
نعرہ
سودھومختار نے اس قیام وچ دو نعراں یا لثارات الحسین تے یا منصور امت دا استعمال کيتا۔ مختار نے جنگی لباس زیب تن کردے وقت انہاں دو نعراں دے نال اپنے سپاہیاں نوں جنگ کيتی اطلاع دی۔[۵۷] البتہ انہاں دو نعراں دا اس توں پہلے وی استعمال ہويا سی "یا منصور امت" پہلی بار جنگ بدر وچ جدوں کہ "یا لثارات الحسین" دے نعرے دا استعمال اس توں پہلے توابین دے قیام وچ استعمال ہويا سی۔[۵۸] ايسے طرح جدوں عمر بن سعد ماریا گیا تاں کوفہ والےآں نے وی "یا لثارات الحسین" دا نعرہ لگایا۔[۵۹]
مختار دا انجام
سودھوقیام دے بعد 18 ماہ کوفہ اُتے حکومت کرنے تے تن گروہ شام وچ بنی امیہ، حجاز وچ آل زبیر تے کوفہ دے سرداراں نال جنگ کرنے دے بعد آخر کار 14 رمضان[۶۰] سنہ 67 ہجری نوں 67 سال دی عمر وچ مصعب بن زبیر دے ہتھوں قتل ہوئے۔[۶۱][۶۲] مصعب دے حکم اُتے مختار دا ہتھ کٹ کر مسجد کوفہ دی دیواراں دے نال کیل لگایا گیا لیکن جدوں حجاج بن یوسف کوفہ اُتے قابض ہويا تاں چونکہ اوہ وی قبیلہ ثقیف توں سی اس بنا اُتے اس نے مختار دے ہتھوں نوں دفن کرایا۔[۶۳]
مختار دے بعد انہاں دے حامی جنہاں دی تعداد 6000 سی تے مصعب دے سامنے ہتھیار ڈالے سن تے مصعب نے امان دینے دا وعدہ دتا سی، وعدے دی مخالفت کردے ہوئے مصعب نے سب نوں قتل کر دتا۔[۶۴] مصعب دا ایہ کم اِنّا وحشت ناک سی کہ جدوں عبداللہ بن عمر نے اس نال ملاقات کيتا تاں کہیا کہ ایہ 6000 ہزار دی تعداد جے تواڈے باپ دی بھیڑ بکریاں وی ہُندیاں تب وی توانوں اس کم نوں انجام نئيں دینا چاہیدا سی۔[۶۵]
مختار دی بیوی دا قتل
سودھومصعب نے نعمان بن بشیر دی بیٹی عمرہ جو کہ مختار دی بیوی سی نوں مختار توں بیزاری اختیار کرنے اُتے مجبور کيتا لیکن اس نے اسنوں قبول نئيں کيتا تاں مصعب نے اسنوں قتل کر دتا۔
اک ہور روایت وچ آیا اے کہ مصعب نے عمرہ توں کہیا کہ مختار دے بارے وچ تواڈی کيتا رائے اے ؟ عمرہ نے کہیا اوہ اک پرہیزگار آدمی سی تے ہر روز روزہ رکھدا سی۔ اس اُتے مصعب نے اس دی گردن اڑانے دا حکم دتا تے اسلام وچ ایہ پہلی خاتون سی جس دی تلوار دے ذریعے گردن اڑا دتی گئی۔[۶۶]
قیام مختار دے علل و اسباب
سودھوجداں کہ ذکر ہويا اس قیام وچ مختار دا نعرہ یا لثارات الحسین سی تے ظاہرا اس نے کربلا دے شہداء دے خون دا بدلہ لینے دے لئی قیام کيتا سی۔ لیکن بعض لوکاں نے ایہ خدشہ ظاہر کيتا اے کہ مختار دا ایہ نعرہ صرف اک بہانہ سی تے اس نے اس نعرے توں سوء استفادہ کردے ہوئے اپنی حکومت دے لئی راہ ہموار کيتا سی۔ اس حوالے توں مختار دے نال اہل بیت اطہارؑ دے بعض شخصیتاں دا رابطہ تے انہاں حضرات دا مختار دے بارے وچ جو نظریات نيں، اس تاریخی خدشے تے ابہام نوں دور کر دیندی اے۔
مختار دا امام سجادؑ نال رابطہ
سودھوامام سجادؑ دے مختار دے نال رابطے دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ بعض روایات وچ امام سجادؑ دے مختار دے نال اچھے تعلقات نہ ہونے تے امامؑ دے اس دے قیام دی حمایت نہ کرنے دی گل نظر آندی اے ایہ حضرات اس گل کيتی دلیل نوں امام دی طرف توں مختار دے بھیجے ہوئے ہدیاں دی واپسی قرار دیندے نيں۔[۶۷][۶۸] جدوں کہ اس دے مقابلے وچ بعض اخبار اس گل اُتے زور دیندی اے کہ امامؑ نے مختار دے قیام دی تائید کيتی سی۔ لیکن بنی امیہ تے آل زبیر نے جو حالات اسلامی ملکاں وچ ایجاد کر رکھے سن اس وجہ توں آپؑ کھل دے مختار دی حمایت نئيں کر سکدے سن ايسے لئے آپؑ نے اپنے چچا محمد بن حنفیہ نوں اپنا نائب بنایا سی تے مختار دی انہاں دی طرف رہنمائی دی سی۔
اس قول دی بنا اُتے مختار نے 20000 دینار امامؑ دی خدمت وچ بھیجے، امام نے اسنوں قبول کیا، اس دے ذریعے عقیل بن ابی طالب تے دوسرے بنی ہاشم دے خراب شدہ گھراں دی تعمیر فرمائی۔[۶۹]
اسی طرح مختار نے 30000 درہم وچ اک کنيز خرید کر امام سجادؑ نوں ہدیہ دتا جس دے بطن توں زید بن علی متولد ہوئے۔[۷۰]
اسی حوالے توں اک ہور روایت وچ آیا اے کہ کوفہ دے اشراف وچوں بعض امام سجادؑ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے آپؑ توں مختار دے قیام دے متعلق سوال کيتا تاں آپ نے انہاں نوں وی محمد بن حنفیہ دی طرف بھیجیا تے فرمایا: اے میرے چچا! جے کوئی سیاہ فارم غلام وی اسيں اہل بیتؑ دے نال ہمدردی دا اظہار کرے تاں لوکاں اُتے واجب اے کہ اس دی ہر ممکن حمایت کرن اس بارے وچ جو کچھ مصلحت ہوئے انجام دتیاں وچ اس کم وچ آپ نوں اپنا نمائندہ قرار دیندا ہون۔[۷۱][۷۲]
آیت اللہ خوئی[۷۳] تے عبداللہ مامقانی[۷۴] نے قیام مختار نوں امام زین العابدین دی خاص اجازت دے نال انجام پانے دی تصریح دی اے۔
مختار دا محمد بن حنفیہ نال رابطہ
سودھوبعض روایات دے ظاہر توں ایہ استفادہ ہُندا اے کہ مختار لوکاں نوں محمد بن حنفیہ دی امامت دی طرف دعوت دیندے سن تے انہاں نوں امام مہدی دے ناں توں پکاردے سن ۔ لیکن اربلی نے اپنی کتاب کشف الغمہ وچ اس رابطے نوں ظاہری تے مختار دے قیام وچ محمد بن حنفیہ دی دخالت نوں امام زین العابدینؑ دے مخصوص حالات دا تقاضا قرار دیندے نيں۔[۷۵]
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری اپنی کتاب منتہی المقال وچ مختار دی محمد بن حنفیہ دی امامت اُتے عقیدہ رکھنے نوں قبول نئيں کردے تے اسنوں امام سجادؑ دی امامت دے قائلین وچوں قرار دیندے نيں۔[۷۶]
نجات محمد بن حنفیہ
سودھوعبد اللہ بن زبیر نوں جدوں مختار دے قیام دا پتہ چلا تاں اس نے محمد بن حنفیہ تے انہاں دے قریبی افراد اُتے پریشر ڈالنے لگیا تاکہ اس دی بیعت کرے بصورت ہور انہاں نوں زندہ جلائے جانے دی دھمکی دتی گئی۔ محمد بن حنفیہ نے مختار نوں اک خط لکھیا تے اس توں مدد کيتی درخواست کيتی۔[۷۷] مختار نے 400 افراد اُتے مشتمل اک گروہ نوں مکہ روانہ کيتا تے محمد بن حنفیہ نوں نجات دلائی۔[۷۸]
وفات
سودھوعبد اللہ ابنِ زبیر بہرحال دنیا پرستی دے ہتھوں مجبور ہوکر انہاں لوگاں دے نال رہے جو اہلبیت دے دشمن تے اسلامی معاشرے وچ عیاشانہ بدعتاں دے قائل سن ۔ چنانچہ مختار ثقفی دی عبداللہ بن زبیر توں شدید اختلافات دے باعث جنگ ہوئی۔ ادھر بنو امیہ دا اقتدار انہاں دی نواسہِ رسول ﷺ توں دشمنی تے انہاں دے خون توں ہتھ رنگے ہونے دے سبب انہاں توں چھن گیا تے مختار دی دشمنی وچ بنی امیہ نوں انہاں دے خلاف نت نويں خود ساختہ باتاں مشہور کر دتیاں[۷۹] عبد اللہ ابن زبیر دے بھائی مصعب بن زبیر دے حکم اُتے مختار ثقفی نوں 687ء وچ مسجد کوفہ وچ قتل کر دتا گیا۔ ایہ 15 رمضان 67ھ دا واقعہ اے۔[۸۰] اس دے بعد مختار ثقفی دے خاندان نوں قتل کر دتا گیا۔ جس وچ انہاں دی اک بیوی عمرہ بنت بشیر بن نعمان انصاری (بشیر عبید اللہ ابن زیاد توں پہلے کوفہ دے گورنر سن ) وی شامل سن۔ جو مدائن وچ رہندی سن انہاں نوں مصعب بن زبیر دے حکم اُتے قتل کیتا گیا[۸۱] مگر کوفہ وچ رہنے والی بیوی ناریہ بنت سمرہ بن جندب نوں مصعب بن زبیر نے معاف کر دتا ۔
مختار دے بارے وچ نظریات
سودھومختار احادیث دی روشنی وچ
سودھومختار دے بارے وچ موجود احادیث دو گروہ وچ تقسیم ہُندیاں نيں۔ انہاں وچوں اک قسم وچ مختار دی مدح سرائی کيتی گئی اے تاں دوسری قسم وچ اس دی مذمت کيتی گئی اے۔
احادیث مدح
سودھو- امام سجادؑ نے خدا توں مختار دے کم دے بدلے وچ اسنوں جزائے خیر دی دعا کيتی اے۔ [۸۲][۸۳]
- امام باقرؑ نے مختار دے بیٹے ابوالحکم" توں جدوں ملاقات کيتی تاں اس دی عزت و احترام دے بعد مختار دی وی تعریف و تمجید دی تے فرمایا تواڈے والد اُتے خدا دی رحمت نازل ہوئے۔[۸۴] عبداللہ مامقانی امامؑ دی مختار اُتے ترحم نوں اس دے عقیدے دی صحت اُتے دلیل قرار دیندے ہوئی کہندے نيں: ائمہؑ دی رضایت تے خوشنودی خدا دی رضایت تے خوشنودی دے تابع اے۔ پس اس توں معلوم ہُندا اے کہ عقیدے دے لحاظ توں منحرف نئيں سی ايسے وجہ توں اوہ ائمہؑ دی خوشنودی تے رضایت دے مستحق ٹھرے نيں۔[۸۵]
- امام صادقؑ نے مختار دے توسط توں عبیداللہ بن زیاد تے عمر بن سعد دے سراں نوں مدینہ بھیجنے نوں موجب خوشنودی اہل بیت عصمت و طہارت قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں:
- واقعہ عاشورا دے بعد ساڈی عورتاں وچوں کسی عورت نے خود نوں زینت نئيں دتی ایتھے تک کہ مختار نے عبیداللہ بن زیاد تے عمر بن سعد دا سر مدینہ بھیجیا۔[۸۶]
احادیث ذم
سودھو- امام باقرؑ توں روایت ہوئی اے کہ امام سجادؑ نے مختار دے قاصد نال ملاقات نئيں کيتا تے اسنوں دے بھیجے ہوئے تحفے تحائف نوں واپس بھیج دتا تے اسنوں کذاب یعنی جھوٹھا خطاب کيتا۔ اس روایت نوں علماء رجال نے ضعیف قرار دتا اے۔[۸۷]
- امام صادقؑ توں منقول اے کہ مختار نے امام سجادؑ دی طرف جھوٹھ دی نسبت دتی اے۔[۸۸] ایہ حدیث سند دے اعتبار توں ضعیف اے۔[۸۹]
- جس وقت امام حسنؑ ساباط نامی جگہ اُتے تشریف فرما سن تاں مختار نے اپنے چچا سعد بن مسعود نوں امام نوں گرفتار کرکے معاویہ دے حوالے کرنے دی تجویز دتی تاکہ ساڈا مقام و منصب متزلزل نہ ہوئے۔[۹۰] آیۃ اللہ خویی نے اس حدیث نوں مرسل ہونے دی وجہ توں اسنوں غیر قابل اعتماد قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں کہ جے ایہ حدیث صحیح وی ہوئے تاں ممکن اے مختار اس چیز وچ جدی نہ ہوئے بلکہ شاید اوہ اپنے چچا دی رائ دریافت کرنا چاہندا سی کہ اوہ امام دے نال کتنا سچا اے۔[۹۱] سید محسن امین وی ایہی عقیدہ رکھدے نيں کہ مختار اپنے چچا دا امتحان لینا چاہندا سی۔[۹۲]
- اک ہور روایت وچ آیا اے کہ مختار اہل جہنم اے لیکن امام حسینؑ دی شفاعت دے ذریعے نجات پائے گا۔[۹۳] ایہ حدیث وی علم رجال دے ماہرین دے نزدیک ضعیف اے۔[۹۴]
شیعہ علماء دی نظر وچ
سودھوشیعہ علماء وچوں بعض نے انہاں دی تعریف تے بعض نے انہاں دی مذمت کيتی اے۔
حامی علماء
سودھوابن نما حلی معتقد نيں کہ شیعہ ائمہؑ نے مختار دی تعریف و تمجید دی اے۔ آپ فرماندے نيں کہ امام سجادؑ دا مختار دے حق وچ جزائے خیر دی دعا کرنا اس گل کيتی دلیل اے کہ امامؑ دی نگاہ وچ مختار اک نیک تے پرہیزگار شخص سی۔[۹۵] عبداللہ مامقانی وی مختار نوں ائمہ معصومینؑ دی امامت دا قائل سی تے اس دی قیام تے حکومت نوں امام سجادؑ دی حمایت حاصل سی۔ اگرچہ اس دی وثاقت ثابت نئيں اے۔ ممقانی دے مطابق امام باقرؑ دا مختار دے لئی طلب رحمت کرنا اوہ وی اک ہی حدیث وچ تن بار، مختار دی نیک نیندی تے نیک سیرتی نوں ثابت کرنے دے لئی کافی اے۔[۹۶]
علامہ حلی وی مختار دے حوالے توں مثبت نظریہ رکھدے نيں کیونجے انہاں نے اپنی کتاب دے پہلے حصے وچ مختار دا ذکر کيتا اے تے چونکہ علامہ حلی کسی غیر امامیہ نوں حتی اوہ کتنا مورد وثوق ہی کیوں نہ ہوئے اپنی کتاب وچ ذکر نئيں کیااے۔ اس بنا اُتے ایہ احتمال دتا جا سکدا اے کہ علامہ حلی دی نگاہ وچ مختار شیعہ تے امامی سی۔[۹۷] سید بن طاووس نے وی مختار دے مدح وچ موجود روایت نوں اس دی مذمت وچ موجود روایات اُتے ترجیح دتی اے۔[۹۸]
معاصر علماء تے فقہاء جنہاں نے مختار دی مدح سرائی دی اے وچ آیت اللہ خویی تے علامہ امینی دا ناں لے سکدے نيں۔ آیت اللہ خویی مختار دے حوالے توں مدح تے مذمت والی احادیث نوں جمع کرنے دے بعد مدح والی روایات نوں مذمت والی اُتے ترجیح دیندے نيں۔[۹۹] آپ قیام مختار نوں امام سجادؑ دی اجازت حاصل ہونے دا قائل اے۔[۱۰۰] علامہ امینی ہور مختار نوں اک دیندار تے ہدایت یافتہ تے مخلص لوک وچ شمار کردے نيں۔ آپ معتقد نيں کہ امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ نے مختار دے لئی رحمت دی دعا کيتی اے۔ آپ فرماندے نيں کہ ائمہ وچوں امام باقرؑ نے نہایت خوبصورت انداز وچ مختار دی تعریف و تمجید دی اے۔[۱۰۱]
توقف کرنے والے علماء
سودھومیرزا محمد استرآبادی معتقد نيں کہ مختار دی مذمت نئيں کرنی چاہیدا لیکن نال ہی نال اس توں منقول احادیث نوں مورد اعتماد قرار نئيں دیندے نيں تے آخر کار اس دے بارے وچ کچھ نئيں کہندے۔[۱۰۲] علامہ مجلسی نوں وی انہاں افراد وچ شامل کے سکدے نيں جنہاں نے مختار دے بارے وچ توقف کيتے نيں آپ نے متخار دے ایمان نوں غیر کامل قرار دیندے ہوئے اس دے قیام نوں امام سجادؑ دی اجازت دے بغیر قرار دیندے نيں۔ لیکن انہاں دی نظر وچ چونکہ مختار نے بہت سارے اچھے اقدامات انجام دئیے نيں اس لئی اوہ عاقبت بخیر ہويا اے آخر وچ علامہ مجلسی مختار دے بارے وچ توقف کرنے اُتے تصریح کردے نيں۔[۱۰۳]
شیعہ معاصر مورخین دی نظر وچ
سودھومختار دی شخصیت دے بارے وچ شیعہ مورخین دے درمیان اُتے اختلاف پایا جاندا اے۔
حامی حضرات
سودھوان مورخین وچ عبدالرزاق مقرم جداں حضرات مختار اُتے لگائے جانے والے الزامات تے تہمتاں توں برئ الذمہ قرار دیندے نيں تے انہاں سب نوں جھوٹھ اُتے مبنی تے دشمناں دی سازش قرار دیندے نيں۔[۱۰۴] باقر شریف قرشی وی قیام مختار نوں جہاد مقدّس قرار دیندے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ مختار جس قدرت تے سلطنت دے پِچھے سی اوہ اس دی جاہ طلبی تے ریاست طلبی دی وجہ توں نئيں سی بلکہ اہل بیت پیغمبرؑ دے قاتلاں توں انہاں دے خون دا بدلہ لینے دے لئی اوہ ایسی قدرت تے سلطنت دے درپی سی۔[۱۰۵] اس مناسبت توں نجم الدین طبسی جو معاصر مورخین وچوں نيں مختار دی دفاع دی خاطر مختار اُتے لگائے گئے الزامات نوں مختار ستیزی دی خاطر بنی امیہ دی سازش قرار دیندے نيں۔ انہاں دے بقول امام باقرؑ نے جس روایت وچ مختار دے لئی طلب رحمت دی اے اوہ حدیث بہت معتبر حدیث اے تے ایہ روایت اک طرح توں مختار دے قیام تے انہاں دے امام حسینؑ دے قاتلاں توں انتقام لینے دی صحت اُتے واضح دلیل اے۔ [۱۰۶]
بعض مورخین دے نظریات مختار دے بارے وچ مثبت تے منفی دونے پہلو اُتے مشتمل اے مثلا مہدی پیشوایی مختار دے ائمہ دی امامت اُتے اعتقاد نوں شیعہ سیاسی اعتقاد توں بالاتر قرار دیندے ہوئے انہاں دے قیام نوں اک مکمل شیعہ قیام قرار دیندے نيں تے اس گل دے معتقد نيں کہ مختار نے اپنے اعتقادات دی بنیاد اُتے قیام کيتا اے لیکن اس دے باوجود آپ معتقد نيں کہ مختار دی شخصیت جاہ طلبی تے ریاست طلبی توں خالی نئيں سی تے بعض موارد وچ افراط و تفریط دا شکار ہوئے نيں۔[۱۰۷] یعقوب جعفری ہور ايسے نظریے نوں درست قرار دیندے نيں اوہ مختار نوں واقعی شیعہ سمجھدے نيں کہ اn دا اصل ہدف تے مقصد درست سی لیکن انتقام لینے وچ بعض مواقع اُتے زیادہ روی توں کم لیا اے جسنوں اوہ مختار دی تندروی دی وجہ توں قرار دیندے نيں۔[۱۰۸] محمد ہادی یوسفی غروی وی مختار نوں اک قدرت طلب تے سیاسی مسلمان قرار دیندے نيں اوہ انہاں دے اقدامات نوں مورد تائید ائمہ قرار نئيں دیندے لیکن اس دے باوجود انہاں نوں ائمہ دی امامت اُتے ایمان تے عقیدہ رکھنے دا معتقد قرار دیندے نيں تے ائمہ دی طرف توں انہاں دے لئی دے لئی دعائے خیر تے رحمت دی درخواست نوں اس دی نجات دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔[۱۰۹]
مخالفین
سودھومخالفین وچوں بعض اس گل دے معتقد نيں کہ مختار دی زندگی دا مطالعہ تے تاریخی شواہد دے مطالعے توں ایہ یقین حاصل ہُندا اے کہ مختار اک قدرت طلب تے ریاست طلب آدمی سی۔[۱۱۰] ایہ حضرات قیام مختار نوں اس دی طرف توں اپنے مقاصد تے سیاسی اہداف تک پہنچنے دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔ انہاں دی نظر وچ مختار نے صرف اہداف وچ مشترک ہونے دی وجہ توں حضرت مسلم دی حمایتکيتی سی نہ عقیدے دی بنیاد پر۔ انہاں دے مطابق مختار اک عقیدتی شیعہ ہونے دے معیار دا حامل نئيں اے اس بنا اُتے اس دا قیام سو فیصد اک شیعہ قیام تے تحریک نئيں سی۔[۱۱۱] بعض مورخین وی مختار نوں اک تیز بین ہوشیار تے سیاسی سوج بوج رکھنے والی شخصیت قرار دیندے ہوئے اسنوں امام سجادؑ دی بجائے محمد بن حنفیہ دی امامت دا قائل سمجھدے نيں۔ دوسرے لفظاں وچ مختار اہل بیتؑ نوں اپنی سیاسی اہداف تک پہنچنے دے لئی استعمال کرنا چاہندا تہا۔[۱۱۲]
مختار اہل سنت علماء دی نظر وچ
سودھوابن اثیر اپنی کتاب اسد الغابہ وچ مختار دی سوفیصد مذمت کردا اے تے اس توں منقول روایات نوں قبول نئيں کردا۔ [۱۱۳] ایتھے تک کہ اس دے خلاف پیغمبرؐ توں ایويں احادیث وی جعل کیئے نيں: پیغمبر اکرمؐ نے فرمایا کہ قبیلہ ثقیف توں اک جھوٹھا تے ظالم شخص آئے گا۔[۱۱۴] اس روایت دے راوی اسماء ابوبکر دی بیٹی تے عبد اللہ بن زبیر دی ماں اے۔[۱۱۵] اسماء دے بقول اس روایت وچ کذاب توں مراد مختار اے۔[۱۱۶] تاریخی شواہد دی بنا اُتے مختار دے لئی کذاب دا لقب پہلی بار حجاج بن یوسف نے دتا تے اوہ لوکاں نوں حضرت علیؑ تے مختار اُتے لعن کرنے دا حکم کردا سی۔ [۱۱۷][۱۱۸]تقی الدین احمد مقریزی مختار نوں خوارج وچوں قرار دیندے نيں۔[۱۱۹]
الزامات
سودھومختار اپنے قیام دی کامیابی دے بعد کوفہ اُتے حکومت کردا سی عین ايسے وقت شام وچ آل مروان تے حجاز اُتے آل زبیرکی حکومت سی۔ انہاں وچوں ہر اک اپنے آپ نوں خلیفہ سمجھدے سن تے مختار نوں اپنی خلافت دے اک حصے نوں جدا کرنے والا قرار دیندے سن ۔ اس وجہ توں ایہ انہاں دو گروہ دی حد الامکان کوشش ہُندی سی کہ جِنّا ہوئے سکے مختار دی شخصیت کشی کيتی جائے تے اسنوں اک جھوٹھا شخص قرار دتا جائے۔ دوسری طرف توں بعض سادہ لوح شیعہ علماء نے وی پوری تریخ وچ بنی امیہ تے آل زبیر دی جھوٹی گلاں تے بے جا تہمتاں اُتے یقین کردے ہوئے مختار دی مذمت کيتی اے انہاں الزامات تے بہتاناں وچوں بعض دی طرف اشارہ کردے نيں۔
دعوائے نبوت
سودھوابن خلدون مدعی اے کہ مختار نبوت دا دعوا کردا سی۔[۱۲۰] اس گل کيتی تقویت مختار بعض اسيں قافیہ تے منظم عبارات نال ہوئی[۱۲۱] لیکن اس گل نوں مد نظر رکھدے ہوئے کہ اس دی حکومت کوفہ وچ سی جس دی مسلماناں نے حمایتکيتی سی تے دوسری طرف توں ائمہ اہل بیت وچوں بعض ائمہ نے انہاں دی تعریف و تمجید وچ احادیث وی ارشاد فرمایا اے اس لئی ایہ گل صحیح نئيں ہوئے سکدی اے۔[۱۲۲] چونکہ احنف زبیریاں دا طرفدار سی اس لئی انہاں عبارات نوں بہانہ بنا کے مختار اُتے دعوائے نبوت دا الزام لگایا ایتھے تک کہ اس دی موت دے بعد وی انہاں الزامات توں باز نئيں آندے سن ۔[۱۲۳] محمد بن حنفیہ دا مختار دی موت دے بعد تے اوہ وی عبداللہ بن زبیر دے دربار وچ مختار نوں کذاب قرار دینے توں انکار کرنا [۱۲۴] خود اس تہمت تے الزام تراشیاں دی وہابیت دے کارخانےآں وچ جعل ہونے دی دلیل اے۔
مؤسس کیسانیہ
سودھوبعض حضرات مختار نوں کیسانیہ مذہب دا موسس قرار دیندے ہوئے کہندے نيں: چونکہ مختار ملقب بہ کیسان سی اس لئی اس دے مننے والےآں نوں کیسانیہ کہیا جاندا سی۔[۱۲۵]
عبداللہ مامقانی مختلف دلایل دی روشنی وچ اس مطلب نوں قبول نئيں کردے تے مختار دے کیسانی ہونے نوں رد کردے نيں۔[۱۲۶]
آیہ اللہ خویی ہور انہاں الزامات نوں غیر شیعہ علماء دی طرف توں مختار دی شخصیت کشی دی سازش قرار دیندے نيں تے انہاں دے خلاف موجود روایات سب جعلی تے مردود نيں تے مذہب کیسانیہ دی تأسیس نوں مختار تے محمد بن حنفیہ دی موت دے بعد قرار دیندے نيں۔[۱۲۷]
علامہ امینی وی مذہب کیسانیہ دی نسبت مختار دی طرف دینے نوں رد کردے نيں۔[۱۲۸]
ازواج تے اولاد
سودھوزوجات
سودھو- پہلی بیوی: ام ثابت جو سمرۃ بن جندب دی بیٹی سی اس دے بطن توں مختار دے لئی دو فرزند محمد تے اسحاق متولد ہوئے۔[۱۲۹]
- دوسری بیوی: عمرہ جو نعمان بن بشیر دی بیٹی سی مختار دے بعد مصعب دے ہتھوں قتل ہوئی۔[۱۳۰]
- تیسری بیوی: ام زید الصغری جو سعید بن زید بن عمرو دی بیٹی سی۔ [۱۳۱]
- جوتھی بیوی:أم الولید بنت عمیر بن رباح[۱۳۲] ایہ ام سلمہ بنت مختار دی ماں سی مختار دی ایہ بیٹی عبداللہ بن عمر بن خطاب دی زوجہ سی۔[۱۳۳]
اولاد
سودھو- محمد بن مختار جس دتی ماں امت ثابت سی۔[۱۳۴]
- اسحاق بن مختار جس دتی ماں وی امت ثابت سی۔[۱۳۵]
- ام سلمہ جس دتی ماں امت الولید سی۔[۱۳۶]
- عمر بن مختار جو شہر ری دے شیعاں وچوں سن تے اوتھے کپڑے دے تاجر سن ۔ جدوں ابو مسلم خراسانی نے حکومت کیتی باگ دوڑ سنبھالی تاں انہاں نوں شہر ری دا گورنر بنایا۔[۱۳۷]
- ابو الحکم بن مختار.[۱۳۸]
- جبر بن المختار.[۱۳۹]
- أمیۃ بن المختار[۱۴۰]
- بلال بن مختار: شیخ طوسی "بلال بن مختار" نامی شخص دا ناں لیندے نيں جس دی فرزند دا ناں وی مختار سی۔[۱۴۱]بعض نے انہاں نوں بلال وی کہیا اے۔[۱۴۲]
مختار دے بارے وچ لکھے گئے آثار
سودھوکتاب
سودھو- اخذ الثار فی المختار مؤلف ابی مخنف (متوفی ۱۵٧ق)[۱۴۳]
- اخبار المختار مؤلف نصر بن مزاحم (متوفی ۲۱۲)
- اخبارالمختار مؤلف ابوالحسن مدائنی (متوفی ۲۲۵ق)
- اخبار المختار مؤلف ثفقی کوفی (متوفی ۲۸۳ق)
- اخبارالمختار ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی
- کتاب فی المختار مؤلف شیخ صدوق
- مختصر اخبار المختار مؤلف شیخ طوسی
- اخبار المختار مؤلف محمد بن حسن بن حمزہ جعفری طالبی داماد شیخ مفید
- شرح الثّار فی أحوال المختار مؤلف ابن نما حلی[۱۴۴] علامہ مجلسی نے اس کتاب نوں مکمل طور اُتے بحارالانوار دی پندرہويں جلد وچ لیایا اے۔[۱۴۵]
- کتاب المختار، أبو سعید عبید بن کثیر العامری[۱۴۶][۱۴۷]
- قرۃ العین فی شرح ثارات الحسین مؤلف علی بن حسن عاملی مروزی
- قرۃ العین فی شرح ثارالحسین مؤلف ابوعبداللہ عبد بن محمد
- نور الابصار فی اخذالثار مؤلف سید ابراہیم بن محمدتقی
- روضۃ المجاہدین مؤلف مولی عطاءاللہ بن حسام ہروی
- حملہ المختاریہ مؤلف محمدحسین بن موسی عبداللہ ارجستانی
- نظارہ انتقام مؤلف کاتب ہندی نواب علی
- مختار نامہ مؤلف حاج غلامعلی بن اسماعیل ہندی
- اصدق الاخبار قی قصۃ الاخذ بالثار مؤلف علامہ سید محسن امین
- تنزیہ المختار مؤلف سید عبدالرزاق مقرم
- تحفۃ الاخیار فی اثبات نجاۃ المختار مؤلف سید محمد حسین بن سید حسین بخش ہندی
- سبیک النضار یا شرح شیخ الثار مؤلف میرزا محمد علی اردوبادی
- ماہیت قیام مختار مؤلف ابوفاضل رضوی اردکانی
- آینہ عصر اموی یا مختار ثقفی،دکتر علی حسین کریوتلی، کہ ابو الفضل طباطبائی نے اس دا فارسی وچ ترجمہ کيتا اے۔
- مختارنامہ یا روضۃ المجاہدین؛ فارسی وچ ایسی کتاب جو مختار تے اس دے جنگی کارنامےآں دے بارے وچ احادیث اُتے مشتمل اے اس کتاب دے مضامین نثری تے منظوم دونے صورتاں اُتے مشتمل اے۔ اس کتاب دے مؤلف واعظ ہروی اے۔ ایہ کتاب (قرن ۱۰ق) اک مقدمہ ۲۰ باب تے اک خاتمہ اُتے مشتمل اے جسنوں اوہ ماہ محرم وچ ممبر توں لوکاں دے لئی حکایت کردے سن ۔ اس کتاب دی قرائت کئی مدتاں ممبراں توں پڑھیا کردے سن ایہ کتاب 250 صفحات اُتے مشتمل ايسے ناں توں انتشارات ققنوس دے توسط توں منظر عام اُتے آئی اے۔
مختارنامہ
سودھومختارنامہ، اک فلم دا ناں اے جسنوں مختار دی زندگی تے اس دے قیام دے حوالے توں بنایا گیا سی۔ ایہ فلم ایران دے سرکاری ٹی وی اُتے نشر ہويا اس دے ہدایت کار داود میرباقری سی۔ ایہ فلم اک اک گھینٹے دی 40 قسطاں اُتے مشتمل سی۔
اس فلم دی پہلی قسط بروز جمعہ ۹ مہر ماہ سنہ ۱۳۸۹ جدوں کہ آخری قسط ٧ مرداد ماہ سنہ ۱۳۹۰ نوں ایران دے سرکاری ٹی وی دے چینل نمبر اک اُتے نشر ہوئی [۱۴۸] اس فلم وچ فریبرز عرب نواں نے مختار دا کردار ادا کيتا۔
فوٹو گیلری
سودھو-
فریبرز عرب نیا، مختارنامہ وچ مختار دا کردار ادا کردے ہوئے۔
-
مختارنامہ وچ مختار دی اکھ دا زخمی ہونا۔
-
مختارنامہ وچ مختار دا آخری سین۔
-
ضریح جدید مختار
-
ضریح قدیم مختار
-
مرقد مختارثقفی
متعلقہ صفحات
سودھوحوالے
سودھو- ↑ مختار آل محمدؑ از نجم الحسن
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۱۰-۰۸. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
- ↑ بحارالانوار، ج 45، ص 386
- ↑ رجال کشی، ص 197
- ↑ أسد الغابۃ، ج۴،ص:۳۴٦
- ↑ تریخ طبری، ج٦ص ٧
- ↑ وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج۴ص ۱٧۲.
- ↑ معجم الرجال، ج۱۸ص ۱۰۲
- ↑ رجال کشی، ص۱۲۸
- ↑ الطبقات الکبری، خامسۃ۲،ص:٧۹
- ↑ المعارف،متن،ص:۴۰۰
- ↑ أسد الغابۃ،ج۴،ص:۳۴٧
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن، ج۱، ص:۳۵٦
- ↑ ریاحین الشریعۃ، ج۴، ص۲۴۵
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن، ج۱، ص:٦۱٦
- ↑ الإصابۃ، ج۱، ص:۵٦۱
- ↑ الفتوح،ج۱،ص:۱۳۴
- ↑ الإصابۃ،ج۱،ص:۵٦۱
- ↑ ناسخ التواریخ
- ↑ أسد الغابۃ،ج۴،ص:۳۴٧
- ↑ الکامل،ج۲،ص:۱۱۱
- ↑ بحار الأنوار، ج۴۵، ص:۳۵۰
- ↑ اخبار الطوال/ترجمہ،ص:۲۵۰
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن، ج۱، ص:٦۲۹
- ↑ شہیدی، تریخ تحلیلی اسلام، ص۱۵۹، بہ نقل از: طبری، تریخ الرسل و الملوک، ج٧، ص۲ و ابن اثیر، الکامل فی التریخ، ج۳، ص۴۰۴.
- ↑ معجم الرجال، ج۱۸، ص ۹٧
- ↑ اعیان الشیعہ، ج ٧، ص ۲۳۰
- ↑ ذہبی، سیر اعلام النبلا، جلد۳، ص۵۴۴
- ↑ الکامل،ج۴،ص:۳٦
- ↑ الأخبار الطوال، ص:۲۳۱
- ↑ ابن قتیبۃ الدینوری، الأخبار الطوال، ص۲۳۱
- ↑ دینوری، ص۲۳۳
- ↑ مسعودی، ج ۳، ص۲۵۲
- ↑ أنساب الأشراف، ج٦،ص:۳٧٦
- ↑ تریخ الطبری، ج۵، ص:۵٦۹
- ↑ أنساب الأشراف،ج٦،ص:۳٧٧
- ↑ المنتظم،ج٦،ص:۲۹
- ↑ با کاروان حسینی،ج۵،ص:۱۴۰
- ↑ المنتظم،ج٦،ص:۲۹
- ↑ المنتظم،ج٦،ص:۲۹
- ↑ تاریخ طبری
- ↑ آفرینش و تاریخ/ترجمہ، ج۲، ص:۹۰٧
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن،ج۲،ص:۳٧
- ↑ آفرینش و تاریخ/ترجمہ، ج۲، ص:۹۱۰
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن، ج۲، ص:۴۳
- ↑ آفرینش و تاریخ/ترجمہ،ج۲،ص:۹۱۱
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن، ج۲، ص:۴۴
- ↑ المنتظم،ج٦،ص:۲۹
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن،ج۲،ص:۴۳
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن،ج۲،ص:۴۴
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن،ج۲،ص:۴۴
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن، ج۲، ص:۴۴
- ↑ الفخری،ص:۱۲۲
- ↑ أسد الغابۃ،ج۴،ص:۳۴٧
- ↑ أسد الغابۃ،ج۴،ص:۳۴٧
- ↑ آفرینش و تاریخ/ترجمہ، ج۲،ص:۹۱۳
- ↑ أنساب الأشراف،ج٦،ص:۳۹۰؛ تریخ الطبری،ج٦،ص:۲۰؛ الفتوح،ج٦،ص:۲۳۳
- ↑ أنساب الأشراف،ج٦،ص:۳٧۰
- ↑ أنساب الأشراف،ج٦،ص:۴۰٧
- ↑ المنتظم،ج٦،ص:٦۸
- ↑ أسد الغابۃ،ج۴،ص:۳۴٧
- ↑ المعرفۃ و التریخ،ج۳،ص:۳۳۰
- ↑ الکامل،ج۴،ص:۲٧۵
- ↑ أخبار الدولۃ العباسیۃ،ص:۱۸۲
- ↑ أنساب الأشراف،ج٦،ص:۴۴۵
- ↑ تریخ الیعقوبی،ج۲،ص:۲٦۴
- ↑ بحار الانوار، ج۴۵ص ۳۴۴
- ↑ معجم الرجال ج۱۸ص ۹٦
- ↑ معجم الرجال ج۱۸ص ۹٦
- ↑ مقاتل الطالبیین،ص:۱۲۴
- ↑ بحار الأنوار، ج۴۵، ص۳٦۵
- ↑ ریاض الأبرارج۱، ص: ۲۹۸
- ↑ معجم الرجال، ج۱۸ص ۱۰۰
- ↑ تنقیح المقال، ج۳ص ۲۰٦
- ↑ کشفہ الغمہ، ص۲۵۴
- ↑ منتہی المقال کملہ مختار
- ↑ أخبار الدولۃ العباسیۃ، ص:۱۰۰
- ↑ آفرینش و تاریخ/ترجمہ، ج۲، ص:۹۱۱
- ↑ http://download.uloomeislami.net/bookslibrary/1090/page/304
- ↑ تاریخ ابوالفداء
- ↑ تاریخ مسعودی
- ↑ رجال کشی، ص۱۲٧
- ↑ تنقیح المقال، ج۳ص ۲۰۴
- ↑ تنقیح المقال ج۳ص ۲۰۵
- ↑ تنقیح المقال ج۳ص ۲۰۵
- ↑ رجال کشی، ص۱۲٧
- ↑ معجم الرجال ج۱۸ص ۹٦
- ↑ رجال کشی، ص۱۲۵، ح۱۹۸
- ↑ معجم الرجال، ج۱۸ص۹٦
- ↑ علل الشرائع، ج۱، ص: ۲۲۱
- ↑ معجم الرجال ج۱۸ص ۹٧
- ↑ اعیان الشیعہ ج ٧ص ۲۳۰
- ↑ رہتل الأحکام (تحقیق خرسان)، ج۱، ص: ۴٦٦
- ↑ معجم الرجال، ج۱۸ص ۹٧
- ↑ بحار الأنوار، ج۴۵، ص ۳۴٦.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳ص ۲۰٦.
- ↑ تنقیح المقال ج۳، ص ۲۰٦.
- ↑ تنقیح المقال ج ۳ص ۲۰٦
- ↑ معجم الرجال الحدیث، ج۱۸ص ۹۴
- ↑ معجم الرجال ج۱۸ص ۱۰۰
- ↑ الغدیر ج۲ص ۳۴۳
- ↑ جامع الرواہ، ج۲ص ۲۲۱
- ↑ بحارالانوار، ج۴۵،ص۳۳۹
- ↑ پيامدہاى عاشورا، ص135.
- ↑ پيامدہاى عاشورا، ص: 133
- ↑ | پایگاہ اطلاع رسانی شیخ نجم الدین طبسی
- ↑ کمال الدین نصرتی، دیدگاہ مورخین معاصر شیعی دربارہ مختار، دانشگاہ ادیان و مذاہب.
- ↑ کمال الدین نصرتی، دیدگاہ مورخین معاصر شیعی دربارہ مختار، دانشگاہ ادیان و مذاہب.
- ↑ کمال الدین نصرتی، دیدگاہ مورخین معاصر شیعی دربارہ مختار، دانشگاہ ادیان و مذاہب.
- ↑ کمال الدین نصرتی، دیدگاہ مورخین معاصر شیعی دربارہ مختار؛دیدگاہ محسن الویری، دانشگاہ ادیان و مذاہب.
- ↑ کمال الدین نصرتی، دیدگاہ مورخین معاصر شیعی دربارہ مختار؛ دیدگاہ محمد رضا بارانی، دانشگاہ ادیان و مذاہب.
- ↑ کمال الدین نصرتی، دیدگاہ مورخین معاصر شیعی دربارہ مختار؛ دیدگاہ نعمت اللہ صفری فروشانی، دانشگاہ ادیان و مذاہب.
- ↑ أسدالغابۃ،ج۴،ص:۳۴٧
- ↑ الأنساب،ج۳،ص:۱۴۰
- ↑ الاستیعاب،ج۳،ص:۹۰۹؛ أسدالغابۃ،ج۳،ص:۱۴۱
- ↑ تریخ الإسلام،ج۵،ص:۲۲٦؛ الطبقات الکبری، ج۸،ص:۲۰۰
- ↑ المعرفۃوالتریخ،ج۲،ص:٦۱۸
- ↑ الطبقات الکبری،ج٦،ص:۱٦۸
- ↑ إمتاع الأسماع،ج۱۴،ص:۱۵٧
- ↑ تریخ ابن خلدون/ترجمہ متن،ج۱،ص:۳۵٦
- ↑ انساب الاشراف، ج ٦ص۴۰۳
- ↑ انساب الاشراف ج ٦ص۴۱۸
- ↑ انساب الاشراف ج٦ص۴۱۸
- ↑ انساب الاشراف ج ۳ص ۲۸٧
- ↑ آفرینش وتاریخ/ترجمہ،ج۲،ص:۸۲۰
- ↑ تنقیح المقال، ج۳ص ۲۰۵و۲۰٦
- ↑ معجم الرجال، ج۱۸ص ۱۰۲و ۱۰۳
- ↑ الغدیر، ج۱ص ۳۴۳
- ↑ المعارف،متن،ص:۴۰۲
- ↑ مروج الذہب، ج۳ص ۹۹
- ↑ المحبر،ص:٧۰
- ↑ الطبقات الکبری،ج۸،ص:۳۴٦
- ↑ الطبقات الکبری،ج۸،ص:۳۴٦
- ↑ المعارف،متن،ص:۴۰۲
- ↑ المعارف،متن،ص:۴۰۲
- ↑ الطبقات الکبری،ج۸،ص:۳۴٦
- ↑ أخبارالدولۃالعباسیۃ،ص:۲٦۲
- ↑ تریخ الإسلام،ج۱٧،ص:۱۰۵
- ↑ جمہرۃأنساب العرب،متن،ص:۲٦۸
- ↑ جمہرۃأنساب العرب،متن،ص:۲٦۸
- ↑ رجال الطوسی، ص: ۵٦۸
- ↑ رجال الطوسی، ص: ۴۳٧
- ↑ الأعلام،ج۵،ص:۲۴۵
- ↑ آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ، ج ۱،ص۳٧۰.
- ↑ بحارالانوار. ج ۴۵،ص۳۴٧ ۳۹۰.
- ↑ مہدی غلامعلی، مجتبی غریب، مختار ثقفی در گستاراں آثار رجالیان، مجلہ حدیث اندیشہ، شمارہ ۱۰ -۱۱، ص٧٧.
- ↑ معالم العلماء، ابن شہر آشوب (م ۵۸۸ ق)، ص۱۱٧.
- ↑ .«مختارنامہ». سیمافیلم، ۳ آذر ۱۳۸٧.
مآخذ
سودھو- ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، أسد الغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التریخ، بیروت،دار صادر -دار بیروت، ۱۳۸۵/۱۹٦۵.
- ابن اعثم کوفی، احمد الکوفی، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ابن بابویہ، محمد بن علی علل الشرایع، کتاب فروشی داوری، قم ۱۳۸۵ش / ۱۹٦٦ م.
- ابن جوزی، أبو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (م ۵۹٧)، المنتظم فی تریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت،دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ابن حبیب، ابوجعفر محمدبن حبیب بن امیہ، کتاب المحبر، تحقیق ایلزۃ لیختن شتیتر، بیروت،دار الآفاق الجدیدۃ.
- ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی (م ۸۵۲)،الإصابۃ فی تمییز الصحابۃ، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
- ابن حزم،: جمہرۃ أنساب العرب، تحقیق لجنۃ من العلماء، بیروت،دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون، مقدمہ ابن خلدون، ترجمہ محمد پروین گنابادی، تہران، انتشارات علمی و فرہنگی،چ ہشتم، ۱۳٧۵ش.
- ابن قتیبہ ابومحمد عبداللہ بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشۃ، القاہرۃ، الہیئۃ المصریۃ العامۃ للکتاب، ط الثانیۃ، ۱۹۹۲.
- ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الہاشمی، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت،دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیۃ و الدول الاسلامیۃ، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت،دار القلم العربی، ط الأولی، ۱۴۱۸/۱۹۹٧.
- ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت،دار المعرفۃ، بیتا.
- بینش، عبدالحسین، با کاروان حسینی(ترجمہ مع رکب الحسینی)، زمزم ہدایت، قم، ۱۳۸٦ش.
- دینوری، ابوحنیفہ احمد بن داود(م۲۸۳)اخبار الطوال، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، نشر نی، چ چہارم، ۱۳٧۱ش.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعہ،دار التعارف، بیروت، ۱۴۰٦ق.
- بسوی، ابویوسف یعقوب بن سفیان، کتاب المعرفۃ و التریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسۃ الرسالۃ، ط الثانیۃ، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- البلاذری أحمد بن یحیی بن جابر(م ۲٧۹)، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱٧/۱۹۹٦.
- جمعی از نویسندگان، پیامدہای عاشورا، زمزم، قم، 1387
- خویی، ابو القاسم، ۱۳٧۲، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواہ، مرکز نشر الثقافہ الاسلامیہ، قم.
- دینوری،ابو حنیفہ احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعہ جمال الدین شیال،قم، منشورات الرضی، ۱۳٦۸ش.
- دینوری، ابو حنیفہ احمد بن داود،اخبار الطوال، ترجمہ محمود مہدوی دامغانی، تہران، نشر نی، چ چہارم، ۱۳٧۱ش.
- ذہبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیراعلام النبلاء، مؤسسہ الرسالہ، بیروت، ۱۴۱۰، چاپ ہفتم.
- ذہبی،شمس الدین محمد بن احمد(م ٧۴۸)، تریخ الاسلام و وفیات المشاہیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت،دار الکتاب العربی، ط الثانیۃ، ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
- زرلکی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشہر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت،دار العلم للملایین، ط الثامنۃ، ۱۹۸۹.
- سمعانی، أبو سعید عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمی،الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد، مجلس انسائیکلوپیڈیا العثمانی.
- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تریخ الأمم و الملوک، أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (م ۳۱۰)، تحقیق محمد أبو الفضل ابراہیم، بیروت،دار التراث، ط الثانیۃ، ۱۳۸٧/۱۹٦٧.
- طوسی، محمد بن حسن، رہتل الاحکام،دار الکتب الإسلامیہ، تہران، ۱۴۰٧ ق.
- طوسی، محمد بن حسن(۴٦۰ق)، رجال طوسی، مؤسسہ نشراسلامی متعلق بہ جامعہ مدرسین، قم، ۱۳٧۳ش.
- کریوتلی، علی حسین، آینہ عصر اموی یا مختار ثقفی، ترجمہ ابو الفضل طباطبائی،تہران،پدیدہ، ۴۴۳۱ حبیبی.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- إختیار معرفۃ الرجال، مؤسسۃ نشر دانشگاہ مشہد، مشہد، ۱۴۰۹ ق،چاپ اول.
- مامقانی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال،مطبعہ المرتضویہ، نجف.۱۳۴۹ق.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(۱۱۱۰)ق، بحار الانوار،دار إحیاء التراث العربی، بیروت ۱۴۰۳ ق.
- مجہول(ق ۳)، أخبار الدولۃ العباسیۃ و فیہ أخبار العباس و ولدہ، تحقیق عبد العزیز الدوری و عبد الجبار المطلبی، بیروت،دار الطلیعۃ، ۱۳۹۱.
- المسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین بن علی (م ۳۴٦)، مروج الذہب و معادن الجوہر، تحقیق اسعد داغر، قم،دار الہجرۃ، چ دوم، ۱۴۰۹.
- مقدسی، مطہر بن طاہر، آفرینش و تریخ، ترجمہ محمد رضا شفیعی کدکنی، تہران، آگہ، چ اول، ۱۳٧۴ش.
- مقریزی،تقی الدین أحمد بن علی(م ۸۴۵) إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدۃ و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت،دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تریخ الیعقوبی، بیروت،دار صادر، بیتا.
- جزائری، نعمت اللہ بن عبد اللہ (۱۱۱۲ ق)، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمۃ الأطہار، مؤسسۃ التریخ العربی، بیروت، ۱۴۲٧ ق- ۲۰۰٦ م، چاپ اول.
- آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ، بیروت،دار الاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- علامہ مجلسی، بحار الأنوار، تحقیق: محمد باقر محمودی/ عبدالزہراء علوی، بیروتدار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- ابن شہر آشوب، معالم العلماء، مشہد، مؤسسہ آل البیتؑ، ۱۳۹۰ش.
- مہدی غلام علی، مجتبی غریب، مختار ثقفی در گستاراں آثار رجالیان، مجلہ حدیث اندیشہ، سال پنجم و ششم، شمارہ ۱۰-۱۱.