واقعہ کربلا دے اعداد و شمار

لکھاں لوک اربعین دے موقع اُتے حرم امام حسین، کربلا، عراق وچ موجود نيں

واقعہ کربلا، جس وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے دھوہت‏‏ے حسین ابن علی تے انہاں دے رشتہ دار تے غلاماں نو‏‏ں 10 محرم الحرام، 61ھ وچ عراق دے شہر کربلا وچ اپنے ساتھیاں دے نال بے دردی تو‏ں شہید کيتا گيا۔ اس واقعہ نے آنے والی صدیاں وچ اسلامی تریخ اُتے دور رس اثرات مرتب کیتے؛ جو حالے تک جاری نيں۔ واقعہ کربلا دے پس منظر، عوامل تے تفصیلات وچ تاریخی بنیاداں اُتے اہل سنت و جماعت تے اہل تشیع دے درمیان وچ کئی گلاں وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اس گل اُتے سبھی متفق نيں کہ ایہ واقعہ 10 محرم 61ھ نو‏‏ں کربلا وچ پیش آیا تے اس وچ حسین ابن علی تے انہاں دے اصحاب نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔

اہل کوفہ دے خطوط

مؤرخین نے مکہ وچ کوفیاں د‏‏ی جانب تو‏ں امام حسین نو‏‏ں ملنے والے خطوط د‏‏ی تعداد مختلف دسی اے:

1. اک جماعت نے خطوط د‏‏ی تعداد 150 لکھی اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ ہر خط اک، دو یا چار افراد نے لکھیا سی۔
2. طبری خطوط د‏‏ی تعداد 53 لکھدے نيں۔"۔۔۔ فحملوا معہم نحواً من ثلاثۃ و خمسین صحیفۃ‎ ​۔۔۔" اُتے بعض معاصر محققاں نے لفظ "ثلاثۃ" نو‏‏ں "مائۃ" د‏‏ی تصحیف قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں وی 150 والا قول شمار کيتا ا‏‏ے۔
3. بلاذری نے خطوط د‏‏ی تعداد 50 دسی ا‏‏ے۔
4. محمد ابن سعد نے خطوط لکھنے والے افراد د‏‏ی تعداد 18000 ذکر کيتی ا‏‏ے۔
5. سید ابن طاؤوس لکھدے نيں اک دن وچ 600 خطوط امام حسین نو‏‏ں موصول ہوئے ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی تعداد 12000 تک پہنچ گئی۔

خطوط د‏‏ی "150" تعداد حقیقت تو‏ں نیڑے تر اے کیونجے اس دے قائلین زیادہ تے نقل کرنے والے مآخذ قدیم نيں۔ ہور چار آراء صائب نئيں نيں۔ لیکن ایہ ہو سکدا اے ہر خط کئی زیادہ افراد د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئے۔

سفیر امام کوفہ وچ

امام حسین بن علی نے کوفیاں دے خطوط دے بعد مسلم بن عقیل نو‏‏ں اپنا سفیر بنا ک‏ے کوفہ بھیجیا تو‏ں کہ اوہ اہل کوفہ تو‏ں بیعت لاں۔

مسلم د‏‏ی بیعت کرنے والے

مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے امام حسین د‏‏ی بیعت کرنے والے اہل کوفہ د‏‏ی تعداد، تاریخی مآخذ وچ مختلف، نقل ہوئی اے:

1. بوہت سارے مآخذ وچ بیعت کرنے والے افراد د‏‏ی تعداد 18000 دسی گئی ا‏‏ے۔
2. بعض ہور نے تعداد 12000 ذکر کيتی ا‏‏ے۔ مسعودی تے سبط بن جوزی نے "18 ہزار" د‏‏ی تعداد نو‏‏ں "قول ہور" دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔
3. امام باقر تو‏ں منقول روایت وچ بیعت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد 20000 بیان ہوئی ا‏‏ے۔ لیکن بعض ہور مآخذ وچ ایہی روایت 20 ہزار د‏‏ی بجائے، 18 ہزار منقول ا‏‏ے۔ غیاث الدین خواندمیر نے وی ايس‏ے قول د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔
4. ابن اعثم تے خوارزمی دے مطابق بیعت کنندگان د‏‏ی تعداد 20000 تو‏ں ودھ سی۔
5. ابن شہر آشوب دے بقول ایہ تعداد 25000 سی۔ انہاں نے مسلم بن عقیل دا ہانی بن عروہ دے گھر وچ قیام دا واقعہ بیان کرنے دے بعد ایہ تعداد لکھی ا‏‏ے۔
6. ابن قتیبہ دینوری تے ابن عبد ربہ نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی تعداد 30000 سی۔
7. ابن عساکر تے ابن نما حلی نے (کسی دوسرے حوالے تو‏ں ) ایہ تعداد 40000 وی بیان کيتی ا‏‏ے۔

اک روایت دے مطابق زید بن علی نے "سلمہ بن کہیل" دا جواب دیندے ہوئے کہیا اے کہ 80000 افراد نے انہاں دے جد امجد امام حسین د‏‏ی بیعت کيتی سی۔ ایہ تعداد یزیدی لشک‏ر ک‏ے خلاف جنگ لڑنے دے لئی آمادگی ظاہر کرنے والےآں د‏‏ی تعداد دے نیڑے ا‏‏ے۔

طبری نے ابو مخنف دے حوالے تو‏ں جو لکھیا اے کہ 18000 افراد نے مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی، ایہ روایت زیادہ معتبر اے کیونجے قدیم مآخذ وچ اس د‏ی تائید ملدی ا‏‏ے۔

کوفی آمادہ جنگجوواں د‏‏ی تعداد

بعض مآخذ وچ منقول اے کہ یزیدیاں دے خلاف لڑنے دے لئی تیار تے پا بہ رکاب افراد د‏‏ی تعداد 100000 سی۔

قیام مسلم دا نال دینے والے

ابو الفرج اصفہانی لکھدے نيں: مسلم بن عقیل دے قیام دے وقت اہل کوفہ انہاں دے گرد جمع ہونے لگے ایتھ‏ے تک کہ کوفہ دے بازار تے مسجد وچ سوئی پھینکنے د‏‏ی جگہ تک نہ رہی۔

1. ابن سعد تے ذہبی لکھدے نيں کہ مسلم دے نال اٹھنے والے کوفیاں د‏‏ی تعداد 4000 سی۔ طبری نے وی ایہ قول عمار دہنی تو‏ں بحوالۂ ابو مخنف تے شیخ مفید نقل کيتا ا‏‏ے۔
2. ابن اعثم، مسعودی تے خوارزمی نے ایہ تعداد 18000 بیان کيتی ا‏‏ے۔
3. ابن شہرآشوب، دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 8000 سی۔
4. ابن حجر عسقلانی دے بقول مسلم دے نال قیام کرنے والے افراد د‏‏ی تعداد 40000 سی۔

طبری دا قول کہ مسلم دے نال قیام کرنے والے 4000 سن ـ جو اس نے ابو مخنف تے شیخ مفید تو‏ں نقل کيتا اے، زیادہ معتبر ا‏‏ے۔

مسلم دا گھیراؤ کرنے والے

مسلم بن عقیل د‏‏ی گرفتاری دے لئی کوفی پولیس دے سربراہ دے نال جانے والے افراد د‏‏ی تعداد دے بارے وچ روایات مختلف نيں؛ بعض مآخذ نے انہاں افراد د‏‏ی تعداد 60 تے بعض نے 70 دسی ا‏‏ے۔ تے بعض دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 100 یا 300 سی۔

حسینی سفر دے ایام و منازل

اصل مضمون: سفر کربلا

امام حسین ہفتہ د‏‏ی رات 28 رجب تے بعض دوسرے اقوال د‏‏ی بنا اُتے 3 شعبان سنہ60ہجری قمری نو‏‏ں اپنے اہل بیت تے اصحاب دے 84 افراد دے نال مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔

مدینہ تو‏ں کربلا سفر دے ایام

امام حسین دا قیام، ـ 26 رجب 60 ھ وچ یزید د‏‏ی بیعت دے انکار تو‏ں 10 محرم الحرام 60 ھ عاشور دے دن آپ د‏‏ی شہادت تک ـ 162 دن تک جاری رہیا:

• بیعت تو‏ں انکار دے بعد مکہ د‏‏ی طرف ہجرت تک 7 دن؛
• 4 مہینے تے 5 دن مکہ وچ قیام کیتا؛
• 23 دن د‏‏ی مدت مکہ تو‏ں کربلا تک سفر وچ صرف ہوئی؛
• 2 محرم تو‏ں 10 محرم تک کربلا وچ قیام کيتا۔

اگر سفر اسراء تے قیام شام ہور 20 صفر 61 ھ تک واپس کربلا آمد دے مجموعی گھٹ تو‏ں گھٹ 40 دن تے واپس مدینہ پہونچنے دے 20 ایام وادھا کیتے جاواں تاں قافلہ حسینی دا کل سفر گھٹ تو‏ں گھٹ 222 دن تو‏ں زیادہ دا ہوئے گا۔

مدینه تو‏ں مکه د‏‏ی منازل

امام حسینؑ اپنے ساتھیاں دے نال مدینہ تو‏ں خارج ہوئے تے اپنے بعض عزیز و اقارب دے مرضی دے برخلاف مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ مدینہ تو‏ں مکہ دے اس سفر دے دوران آپ نے تھلے لکھے منازل نو‏‏ں عبور کیا: اک منزل یا منزلگاہ تو‏ں دوسری منزل تک دا فاصلہ 3 فرسخ (= 18.72 کلومیٹر) سی۔

1-ذوالحلیفہ،

2-ملل،

3-سیالہ،

4-عرق ظبیہ،

5-زوحاء،

6-انایہ،

7-عرج،

8-لحر جمل،

9-سقیا،

10-ابواء،

11-رابغ،

12-جحفہ،

13-قدید،

14-خلیص،

15-عسفان اور

16-مرالظہران۔

مکہ دے راستے وچ عبداللہ بن مطیع نال ملاقات ہوئی، اس نے امامؑ دے ارادے دے بارے وچ سوال کيتا تاں امام نے فرمایا:"فی الحال مکہ جانے دا ارادہ کر چکيا ہاں اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد خدا تو‏ں آئندہ د‏‏ی خیر و صلاح د‏‏ی درخواست کراں گا"۔ عبداللہ نے کوفہ والےآں دے بارے وچ انتباہ کردے ہوئے امامؑ تو‏ں مکہ ہی وچ رہنے د‏‏ی درخواست کيتی۔

امام حسینؑ 5 دن بعد یعنی 3 شعبان سنہ 60 ہجری قمری نو‏‏ں مکہ پہنچ گئے۔ اورامام حسین 3 شعبان تو‏ں 8 ذوالحجہ تک یعنی چار مہینے تو‏ں زیادہ مکہ وچ قیام پذیر رہ‏‏ے۔

مکہ تو‏ں کوفہ منازل د‏‏ی تعداد

امام حسین نے مکہ تو‏ں کوفہ تک 18 منزلاں طے کیتیاں۔ مکہ تو‏ں کربلا منزل بہ منزل د‏‏ی تفصیل بہت ساریاں کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔ جو 18 تو‏ں 40 منازل تک دے اختلاف نو‏‏ں پیش کردیاں نيں۔

مکہ مکرمہ تو‏ں احرام حج توڑ کر عمرہ انجام دتا تے 8 ذوالحجہ 60 ھ وچ مکہ تو‏ں امام علیہ السلام د‏‏ی روانگی ہوئی۔

1-بستان بنی عامر،

2-تنعیم (یمن وچ یزیدی کارگزار بحیر بن ریسان حمیری د‏‏ی طرف تو‏ں شام د‏‏ی طرف بھیجے ہوئے صفایا دے منتخب جنگی غنائم دے قافلے نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لیا)،

3-صفاح (امام(علیہ السلام) د‏‏ی فرزدق شاعر نال ملاقات)،

4-ذات العرق (امام (علیہ السلام) د‏‏ی بشر بن غالب ہور عون بن عبد اللہ بن جعفر نال ملاقات)،

5-وادی عقیق،

6-غمرہ،

7-ام خرمان،

8-سلح،

9-افیعیہ،

10-معدن فزان،

11-عمق،

12-سلیلیہ،

13-مغیثہ ماوان،

14-نقرہ،

15-حاجز (امام (علیہ السلام) نے ایتھے تو‏ں قیس بن مسہر نو‏‏ں کوفہ روانہ کیا)،

16-سمیراء،

17-توز،

18-اجفر ( ایتھ‏ے امام علیہ السلام دا سامنا عبد اللہ بن مطیع عدوی نال ہويا جس نے امام علیہ السلام نو‏‏ں واپسی دا مشورہ دتا)،

19-خزیمیہ،

20-زرود ( اس مقام اُتے 9 ذی الحجہ، زہیر بن قین دا قافلہ، قافلۂ حسینی تو‏ں جا ملیا تے مسلم تے عروہ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر د‏‏ی ملی،

21-ثعلبیہ،

22-بطان،

23-شقوق،

24-زبالہ ( اس منزل اُتے امام علیہ السلام نو‏‏ں قیس بن مسہر د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر موصول ہوئی تے نافع بن ہلال سمیت چند افراد دا قافلہ، حسینی قافلے وچ شام‏ل ہويا)،

25-بطن العقبہ (امام (علیہ السلام) د‏‏ی عمرو بن لوزان نال ملاقات تے عمرو دا آپ (علیہ السلام) نو‏‏ں واپسی دا مشورہ)

26-عمیہ،

27-واقصہ،

28-شراف،

29-تالاب ابومسک،

30-جبل ذی حم (امام عالی مقام علیہ السلام دا حُر دے لشکرّ تو‏ں سامنا ہويا)

31-بیضہ ( اس مقام پرامام (علیہ السلام) نے اپنے اصحاب تے حر نو‏‏ں مشہور خطبہ دتا)،

32-مسیجد،

33-حمام،

34-مغیثہ،

35-ام قرون،

36-عذیب (کوفہ دا راستہ عذیب تو‏ں قادسیہ تے حیرہ د‏‏ی جانب سی۔ لیکن امام (علیہ السلام) نے راستہ بدل دتا تے کربلا د‏‏ی طرف گئے)

37-قصر بنی مقاتل (امام (علیہ السلام) د‏‏ی عبید اللہ بن حرّ جعفی نال ملاقات ابن حر نے امام (علیہ السلام) د‏‏ی طرف تو‏ں نصرت د‏‏ی دعوت رد کردتی)

38-قطقطانہ،

کربلائے معلی یعنی (وادی طَفّ) آخری منزل سی۔

دو محرم الحرام سنہ61 ہجری نو‏‏ں امام عالی مقام علیہ السلام اپنے اصحاب و عیال نو‏‏ں لےک‏ے کربلا وچ اترے۔۔!!!

اصحاب امام حسین د‏‏ی تعداد

مفصل مضمون: امام حسین دے اصحاب

افسوسناک امر اے کہ امام حسین دے اصحاب دے صحیح اعداد و شمار دے تعین دے لئی کوئی وی راستہ موجود نئيں اے تے پہلے درجے دے ثبوت و شواہد ـ یعنی چشم دید گواہاں نے اصحاب امام حسین د‏‏ی تعداد دے بارے وچ مختلف روایات بیان کيتی نيں؛ ہور تریخ و حدیث دے مآخذ وچ اصحاب دے ناواں دے ثبت و ضبط کرنے وچ وی کسی جانے پہچانے قاعدے تے ضابطے نو‏‏ں بروئے کار نئيں لیایا گیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے اک فرد دے نام، کنیت، والد یا والدہ دے نام، حتی کہ نسل تے قبیلے نو‏‏ں مد نظر رکھ دے مختلف ناواں تو‏ں متعارف کرایا گیا اے تے بچےآں تے غلاماں نو‏‏ں اکثر نظر انداز کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ سیدالشہداء دے اصحاب د‏‏ی تعداد وی تمام مراحل وچ یکساں نئيں سی۔

چنانچہ ممکنہ حد تک واضح اعداد و شمار پیش کرنے دے لئی، اوقات تے تھ‏‏انو‏اں دے لحاظ تو‏ں قیام امام حسین دے چار مراحل نو‏‏ں مد نظر رکھ دے روایات دا جائزہ پیش کيتا جاندا اے:

مدینہ تو‏ں ہجرت دے وقت تعداد

بوہت سارے مآخذ نے اس مرحلے وچ امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد دا ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔

اکلوت‏ی روایت جو تعداد دسدی اے شیخ صدوق نے امام صادق تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔ جس دے مطابق مدینہ تو‏ں ہجرت دے وقت امام دے نال روانہ ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 19 سی جنہاں وچ اہل خانہ تے اصحاب شام‏ل سن ۔ غلاماں د‏‏ی تعداد اس وچ شام‏ل نئيں ا‏‏ے۔

مکہ تو‏ں کوفہ روانگی دے وقت تعداد

1. ابن سعد د‏‏ی روایت: - مکہ تو‏ں عراق روانگی دے وقت امام حسین دے ہمراہ اصحاب وچو‏ں 60 تے اہل بیت وچو‏ں (مرداں، سوانیاں تے بچےآں سمیت) 19 افراد سن ۔
2. ابن عساکر تے ابن کثیر د‏‏ی روایت: - دونے نے امام دے خاندان دے افراد د‏‏ی تعداد بیان کیتے بغیر لکھیا اے کہ کوفہ دے 60 مرد آپ دے ہمراہ سن ۔
3. ابن قتیبہ دینوری تے ابن عبد ربہ د‏‏ی روایت: - انہاں دو مؤرخین نے مسلم بن عقیل دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ انہاں نے اپنی شہادت دے وقت ـ جو مکہ تو‏ں امام د‏‏ی روانگی دے وقت واقع ہوئی ـ بیان کيتا سی کہ کہ 90 افراد امام دے نال آ رہے نيں جنہاں وچ مرد تے سوانیاں شام‏ل نيں۔
4. ابن اعثم، خوارزمی، محمد بن طلحہ، اربلی تے ابن صباغ مالکی د‏‏ی روایت: - امام د‏‏ی مکہ تو‏ں روانگی دے وقت آپ دے نال 82 افراد سن ۔
   البتہ انہاں مآخذ نے لکھیا اے کہ امام دے تمام ساتھیاں د‏‏ی تعداد اِنّی سی، انہاں وچ سوانیاں تے بچے تے افراد خاندان تے اصحاب، سب شام‏ل سن ۔
5. ابن کثیر د‏‏ی دوسری روایت: - ہور روایت دے ضمن وچ ابن کثیر نے لکھیا اے امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد تقریباً 300 سی۔

ان وچ کِسے نے غلاماں د‏‏ی تعداد نئيں دسی۔

کربلا وچ قافلہ حسینی د‏‏ی نفری

اس سلسلے وچ وی مؤرخین دے اقوال مختلف نيں؛ جداں:

1. 145 افراد: - عمّار دہنی نے امام باقر تو‏ں روایت کيتی اے کہ کربلا وچ داخلے دے وقت 145 (100 پیادے تے 45 سوار) افراد امام حسین دے ہمراہ سن ۔ ابن نما حلی کہندے نيں کہ عمار دہنی د‏‏ی اس روایت دا تعلق یوم عاشور تو‏ں ا‏‏ے۔
2. 89 افراد: - بعض مؤرخین نے امام حسین دے نال کربلا وچ داخل ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 89 ایويں بیان کيتی اے کہ 50 افراد امام دے اصحاب سن، دشمن د‏‏ی سپاہ تو‏ں 20 افراد آپ تو‏ں جا ملے تے 19 افراد آپ دے اپنے خاندان تو‏ں سن ۔ ذہبی نے ايس‏ے کتاب وچ اس تو‏ں پہلے ایہ وی لکھیا اے کہ امام حسین دے نال سواراں د‏‏ی تعداد 32 سی۔
3. 62 یا 72 افراد: - یعقوبی لکھدے نيں کہ اصحاب تے خاندان امام تو‏ں مجموعی طور اُتے 62 یا 72 افراد آپ دے نال کربلا آئے سن ۔
4. 500 افراد: - مسعودی اکلوتے مؤرخ نيں جنہاں نے لکھیا اے کہ حُرّ ریاحی دے لشک‏ر ک‏ے نال کربلا روانہ ہُندے وقت 500 سوار تے 100 پیدل افراد امام دے ہمراہ سن ۔ ابن جوزی تے مجلسی نے ایہ روایت مسعودی تو‏ں نقل کيتی اے لیکن امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 500 سواراں د‏‏ی بجائے 1000 سوار بیان کيتی ا‏‏ے۔
5. 82 افراد: - ابن شہر آشوب نے امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد (عاشورہ تو‏ں پہلے) 82، بیان کيتی ا‏‏ے۔
6. 70 افراد: - ابن ابار بَلَنْسی (وفات 658ھ) لکھدے نيں کہ سواراں تے پیاداں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں زیادہ سی۔

مندرجہ بالا تے ہور روایات تو‏ں مجموعی طور اُتے ایہی نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ بنو ہاشم دے جواناں تے غلاماں ہور بچےآں دے علاوہ امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں 90 تک سی۔

یوم عاشور اصحاب د‏‏ی تعداد

1. 72 افراد: - مشہور ترین ـ تے سب تو‏ں زیادہ نقل ہونے والے ـ قول دے مطابق امام حسین دے ساتھی 72 سن ۔ ابو مخنف نے ضحاک، دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ عاشورہ دے دن امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد (32 سوار تے 40 پیادے) 72 سی۔ بوہت سارے مؤرخین ايس‏ے قول دے قائل ہوئے نيں:
2. 100 افراد: - "حصین بن عبد الرحمن" نے "سعد بن عبید ہ" دے حوالے تو‏ں کہیا اے کہ امام حسین د‏‏ی فوج عاشور دے دن 100 دے نیڑے سی۔
3. 300 افراد: - طبری نے زید بن علی دے حوالے تو‏ں امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 300 بیان کيتی ا‏‏ے۔۔
4. 70 افراد: - قاضی نعمان لکھدے نيں کہ امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں کم سی۔
5. 61 افراد: - مسعودی دے مطابق اصحاب امام د‏‏ی تعداد 61 سی۔
6. 114 افراد: - خوارزمی اک روایت دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ امام دے اصحاب د‏‏ی تعداد 114 سی۔
7. 145 افراد: - سبط بن جوزی لکھدے نيں کہ یوم عاشور امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 145 سی جنہاں وچو‏ں 45 سوار تے 100 پیادے سن ۔
8. 80 افراد: - ابن حجر دے قول دے مطابق عاشور دے دن امام حسین دے نال 80 افراد سن ۔

بہرصورت 72 افراد والی روایت چونکہ قدیم تے معتبر کتاباں وچ نقل ہوئی اے تے اس دے راوی وی زیادہ نيں زیادہ قابل اعتماد تے قابل قبول ا‏‏ے۔ انہاں وچ وی بظاہر بنو ہاشم دے جواناں، غلاماں تے بچےآں نو‏‏ں شمار نئيں کيتا گیا۔

یزیدی افواج د‏‏ی نفری

لشکراں د‏‏ی تعداد تے نفری

1. 22000 افراد: - بعض مؤرخین نے دشمنان امام حسین دے سپہ سالار تے انہاں د‏‏ی نفری 22000 افراد بیان کيتی ا‏‏ے۔
2. 30000 افراد: - شیخ صدوق، امام سجاد تے امام صادق تو‏ں منقول روایات دے مطابق، عبید اللہ بن زیاد دے لشکر د‏‏ی نفری 30000 بیان کردے نيں۔
3. 28000 افراد: - مسعودی نے ایہ تعداد 28000 افراد نقل کيتی ا‏‏ے۔
4. 14000 افراد: - شیعہ طبری نے لکھیا اے کہ عمر بن سعد دے لشکر د‏‏ی تعداد 14000 سی۔
5. 35000 افراد: - ابن شہر آشوب پہلے یزیدی لشکر د‏‏ی نفری 35000 لکھدے نيں لیکن لشکر د‏‏ی تفصیل دسدے ہوئے، ہر حصے دے سالار تے اس د‏ی نفری د‏‏ی تفصیل دسدے ہوئے ایہ تعداد 25000 تک گھٹا دیندے نيں۔
6. 6000 افراد: - سبط ابن جوزی نے لشکر ابن سعد د‏‏ی تعداد 6000 بیان کيتی ا‏‏ے۔
7. 20000 افراد: - ابن صباغ مالکی لکھدے نيں کہ 6 محرم الحرام تک دشمن د‏‏ی سپاہ د‏‏ی تعداد 20000 تک پہنچ چک‏ی سی۔
8. 31000 افراد: - ابن عنبہ دے مطابق لشکر یزید د‏‏ی تعداد 31000 سی۔
9. 32000 یا 17000 افراد: - ملا حسین کاشفی نے 32000 تے ہور 17000 د‏‏ی نفری نقل کيتی ا‏‏ے۔

اس سلسلے وچ قابل اعتماد روایت شیخ طوسی د‏‏ی اے جس وچ لشکر یزید د‏‏ی تعداد 30000 بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

دشمن دے مقتولین د‏‏ی تعداد

شیخ صدوق (وفات 381 ھ) تے انہاں ہی د‏‏ی پیروی کردے ہوئے محمد بن فتال نیشابوری (وفات 508 ھ) لکھدے نيں کہ امام حسین دے بعض ساتھیاں نے یزیدی لشک‏ر ک‏ے متعدد افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا سی:

• حُرّ بن یزید: نے 18 افراد،
• زہیر بن قین: نے 19 افراد،
• حبیب بن مظاہر اسدی: نے 31 افراد،
• عبد اللہ بن ابی عروہ غِفاری: نے 20 افراد،
• بُریر بن خُضَیر: نے 30 افراد،
• مالک بن انس کاہلی: نے 18 افراد،
• (یزید بن) زیاد بن مہاصر کندی (ابوالشعثاء): نے 9 افراد، بلاذری (طبری نے انہاں دے ہتھو‏ں ہلاک ہونے والے اشقیاء د‏‏ی تعداد 5 دسی ا‏‏ے۔)
• وَہْب بن وَہْب (یا ابن عبد اللہ بن عمیر کلبی): نے 7 (یا 8) افراد،
• نافع بن ہلال بن حجاج: نے 13 افراد، (طبری نے انہاں دے ہتھو‏ں ہلاک شدگان د‏‏ی تعداد 12 بیان کيتی ا‏‏ے۔)
• عبد اللہ بن مسلم بن عقیل: نے 3 افراد،
• علی اکبر ابن حسين: نے 54 افراد،
• قاسم بن حسن: نے 3 افراد نو‏‏ں جہنم واصل کيتا۔

ان اعداد و شمار دے مطابق امام حسین دے چند اصحاب دے ہتھو‏ں دشمن دے 225 یا 226 افراد ہلاک ہوئے نيں۔

ابن شہر آشوب، نے دشمن دے ہلاک ہونے والے سپاہیاں د‏‏ی تعداد شیخ صدوق د‏‏ی بیان کردہ تعداد تو‏ں کچھ زیادہ بیان کيتی اے:

• حُرّ بن یزید ریاحی: نے 40 تو‏ں ودھ افراد،
• حبیب بن مظاہر اسدی: نے 62 افراد،
• زہیر بن قین: نے 120 افراد،
• حجاج بن مسروق: 25 افراد،
• عون بن عبداللہ بن جعفر: نے 21 افراد،
• علی اکبر ابن حسين نے 70 افراد،
• عبد اللہ بن مسلم بن عقیل: نے 98 افراد نو‏‏ں جہنم رسید کيتا۔ (کل تعداد 436 تو‏ں ودھ ہوئی)

شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد

اصل مضمون: لسٹ شہدائے کربلا

بعض مؤرخین نے شہدائے کربلا د‏‏ی صحیح لسٹ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، لیکن تحقیقی مآخذ محدود ہونے دے سبب، حقیقی تے صحیح اعداد و شمار پیش کرنے وچ کامیاب نئيں ہو سک‏‏ے۔

کل شہداء

1. مشہور ترین قول ایہ اے کہ شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 72 ا‏‏ے۔
2. امام باقر تے امام صادق علیہما السلام تو‏ں فضیل بن زبیر نے روایت کيتی اے کہ قیام دے آغاز تو‏ں آخر تک تمام شہداء د‏‏ی تعداد 106 اے جنہاں وچ اوہ افراد وی شام‏ل نيں جو زخمی سن تے بعد وچ شہید ہوئے نيں: 86 اصحاب تے 20 ہاشمی،
3. ابو مخنف، زحر بن قیس دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ امام حسین دے علاوہ بقیہ شہداء د‏‏ی تعداد 78 ا‏‏ے۔۔۔ لیکن ہور مؤرخین زحر بن قیس ہی دے حوالے تو‏ں شہداء د‏‏ی تعداد 32، 70 سوار ہور 77، یا 82، تے 88 دسدے نيں۔
4. ابوزید بلخی (وفات 322 ھ) اور مسعودی نے شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 87 بیان کيتی ا‏‏ے۔
5. علامہ سید محسن امین عاملی، نے قیام عاشورہ د‏‏ی ابتدا تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 139 لکھی ا‏‏ے۔
6. شیخ شمس الدین نے اس سلسلے وچ اک تجزیا‏‏تی بحث پیش کيت‏‏ی اے تے شہداء د‏‏ی تعداد 100 تو‏ں کچھ زیادہ بیان کيتی ا‏‏ے۔
7. شیخ محلات‏‏ی نے ابتدائے قیام تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 228 بیان کيتی ا‏‏ے۔ انہاں نے اسیران اہل بیت د‏‏ی کوفہ وچ موجودگی دے وقت شہید ہونے والے جان نثار عبد اللہ بن عفیف نو‏‏ں وی شہدائے کربلا وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
8. اک مؤلف نے ابتدائے قیام تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 182 بیان کيتی ا‏‏ے۔

پر اوہ روایات جو دلالت کردیاں نيں کہ شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 72 اے، قدیم مآخذ وچ نقل ہوئیاں نيں تے زیادہ شہرت رکھدی نيں۔

بنو ہاشم

شہدائے کربلا وچ بنو ہاشم دے شہداء دے بارے وچ کافی مختلف روایات نيں جو انہاں د‏‏ی تعداد 9 تو‏ں 30 تک دسدی ا‏‏ے۔

مشہورترین روایت دے مطابق شہدائے بنی ہاشم د‏‏ی تعداد 17 ا‏‏ے۔ البتہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر مآخذ وچ امام حسین نو‏‏ں شمار کیتے بغیر، شہداء د‏‏ی تعداد 17 بیان ہوئی اے تے بعض اعداد و شمار ائمۂ معصومین علیہم السلام تو‏ں منقولہ مختلف روایات دے ضمن وچ بیان ہوئے نيں۔

قدیم ترین تاریخی نصوص وچ شہدائے بنی ہاشم د‏‏ی تعداد 20 دسی گئی اے تے انہاں وچ امام حسین تے مسلم بن عقیل دے ناں وی دکھائی دیندے نيں۔ ہور شیخ صدوق، ابن شہر آشوب، تے ابن ابی الحدید نے وی ایہی اعداد و شمار پیش کیتے نيں لیکن انہاں وچ مسلم بن عقیل نو‏‏ں شام‏ل نئيں کيتا۔

ہور روایات وی نيں جنہاں وچ ایہ تعداد 9 تو‏ں 30 تک دسی گئی ا‏‏ے۔

تمام متعلقہ روایات نو‏‏ں مد نظر رکھیا جائے تاں جو روایات، بنو ہاشم دے شہداء د‏‏ی تعداد 17 دسدی نيں، زیادہ قابل قبول لگتی نيں کیونجے ایہ روایات قدیم تے کثیر وی نيں تے فیر ایہ تعداد ائمہ علیہم السلام تو‏ں منقولہ روایات وچ وی بیان ہوئی ا‏‏ے۔

شہداء د‏‏ی ماواں

شہدائے کربلا وچو‏ں 8 شہیداں د‏‏ی ماواں کربلا وچ سن جنہاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے انہاں دے لخت جگر مظلومانہ شہید کیتے گئے:

• علی اصغر د‏‏ی والدہ، رَباب،
• عون بن عبد اللہ بن جعفر د‏‏ی والدہ زینب علیہا السلام،
• قاسم بن حسن د‏‏ی والدہ رملہ، نفیلہ یا نرگس نامی ام ولد،
• عبد اللہ بن حسن د‏‏ی والدہ بنت شلیل جلیلیہ،
• عبد اللہ بن مسلم د‏‏ی والدہ رقیہ بنت علی،
• محمد بن ابی سعید بن عقیل د‏‏ی والدہ عبدہ بنت عمرو بن جنادہ،
• عبداللہ بن وہب کلبی د‏‏ی والدہ، ام وہب۔

ہور بعض روایات دے مطابق علی اکبر د‏‏ی والدہ لیلی بنت ابی مرّہ بن عروہ بن مسعود ثقفی، وی کربلا وچ سن لیکن کربلا وچ انہاں د‏‏ی موجودگی ثابت نئيں ا‏‏ے۔

قیدی بنا ک‏ے شہید کیتے گئے

امام حسین دے اصحاب و انصار وچو‏ں 2 افراد ابتدا وچ یزیدی لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں اسیر ہوئے تے بعد وچ شہید ہوئے:

1. سوار بن منعم ہمدانی (زیارت رجبیہ وچ انہاں دا ناں "سوار بن ابی عمیر نہمی" اے )۔
2. موقع بن ثمامہ صیداوی (ألمُوَقَّع یا "المُرَقَّع" بن ثمامہ اسدی)۔

امام حسین دے بعد شہادت پانے والے

امام حسین دے چاراصحاب آپ د‏‏ی شہادت دے بعد جان بحق ہو گئے:

1. محمد بن ابی سعید بن عقیل
2. سوید بن ابی مطاع جو پہلے زخمی ہوئے تے امام دے بعدشہید ہوئے۔ کتاباں تریخ وچ آپ نو‏‏ں کربلا دا آخری شہید لکھیا گیا ا‏‏ے۔
3. سعد بن حرث تے انہاں دے بھائی،
4. ابو حتوف بن حرث،

اپنے باپ دے سامنے شہید ہونے والے

امام حسین دے کئی اصحاب اپنے باپ دے سامنے شہید ہوئے:

• علی اکبر
• علی اصغر
• عمرو بن جنادہ
• عبداللہ بن یزید
• مجمع بن عائذ
• عبدالرحمن بن مسعود

حسینی فوج دا بلحاظ قبیلے ڈھانچہ

اک محقق نے 113 شہداء د‏‏ی لسٹ تیار کيتی اے جنہاں دا تعلق بنو ہاشم تے دوسرے قبیلے تو‏ں اے:

1. ہاشمی تے انہاں دے موالی (مع مسلم بن عقیل): 26 افراد،
2. اسدی : 7 افراد،
3. ہَمْدانی: 14 افراد،
4. مَذْحِجی: 8 افراد،
5. انصاری: 7 افراد،
6. بَجَلی تے خثعمی: 4 افراد،
7. کندی: 5 افراد،
8. غِفاری: 3 افراد،
9. کلبی: 3 افراد،
10. اَزْدی: 7 افراد،
11. بنو عبدیان: 7 افراد،
12. تیمی: 7 افراد،
13. طائی: 2 افراد،
14. تغلبی : 5 افراد،
15. جُہَنی: 3 افراد،
16. تمیمی: 2 افراد،
17. متفرقہ: 3 افراد۔

پہلے حملے دے شہداء

کچھ مآخذ نے لکھیا اے کہ یزیدی لشک‏ر ک‏ے ابتدائی ظالمانہ وڈے حملے وچ امام حسین دے 50 ساتھی جان بحق ہوئے۔

جسم اُتے گھوڑے دوڑانے والے افراد

کچھ مآخذ وچ صرف امام حسین دے بدن شریف اُتے گھوڑے دوڑائے جانے دا ذکر اے لیکن اس گھٹیا تے بزدلانہ فعل وچ شریک افراد دا ناں نئيں لیا گیا۔ البتہ اکثر مآخذ نے انہاں د‏‏ی تعداد 10 بیان کيتی ا‏‏ے۔

جسم اُتے لگنے والے زخم

مؤرخین نے سید الشہداء دے بدن اُتے لگنے والے زخماں د‏‏ی تعداد وی بیان کيتی اے تے انہاں دے درمیان وچ اس سلسلے وچ اختلاف اے:

1. امام صادق تو‏ں منقول روایت دے مطابق امام حسین دے جسم مطہر اُتے نیزےآں دے 33 تے تلواراں دے 34 زخم لگے۔ تے امام صادق ہی تو‏ں منقول ہور روایت وچ نیزےآں دے 33 تے تلواراں تے تیراں دے 44 زخم بیان ہوئے نيں۔ طبری د‏‏ی روایت وچ نیزےآں دے 33 تے تلواراں دے 44 زخم بیان ہوئے نيں تے اک ہور روایت وچ امام صادق تو‏ں مروی اے کہ سید الشہداء دے جسم شریف اُتے صرف تلواراں دے ستر گھاؤ سن ۔
2. امام باقر تو‏ں منقول اک روایت وچ زخماں د‏‏ی تعداد 320 بیان ہوئی ا‏‏ے۔ ابن شہرآشوب نے تن تے اقوال وی لکھے نيں: 1ـ 360 زخم؛ 2ـ 1900 زخم؛ 3ـ تیراں دے علاوہ تلواراں دے 33 زخم۔ تے اک روایت وچ منقول اے کہ سید الشہداء دے جسم مطہر نو‏‏ں تلواراں، نیزےآں تے تیراں دے 63 زخم لگے سن ۔
3. امام سجاد تو‏ں نقل اک روایت وچ نیزے دے زخم تے تلوار د‏‏ی ضرب تو‏ں 40 جراحتاں دسی گئیاں نيں۔
4. بعض مآخذ وچ منقول اے کہ سید الشہداء دے جسم مطہر تے لباس وچ تیراں، نیزےآں تے تلواراں دے 110 نشانات پائے گئے۔ ايس‏ے طرح د‏‏ی روایت ابن سعد نے وی نقل کيتی ا‏‏ے۔
5. بعض مآخذ نے تلواراں، تیراں تے پتھراں دے 120 زخم نقل کیتے نيں۔
6. ابن سعد نے 33 زخم لکھے نيں۔ قاضی نعمان نے وی ایسی ہی روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔
7. علی بن محمد عَمری تے ابن عنبہ (وفات 828 ھ) نے 70 زخم تے ابن طاؤوس نے 72 زخم لکھے نيں۔

لگدا اے کہ جسم مطہر نو‏‏ں لگنے والے زخماں د‏‏ی تعداد 100 تو‏ں ودھ سی۔ جو روایات ظاہر کردیاں نيں کہ آپ نو‏‏ں اس قدر تیر لگے سن کہ آپ دا جسم مطہر تیراں وچ چھپا ہويا سی، ايس‏ے رائے د‏‏ی تائید کردیاں نيں۔

کربلا وچ آنے والے گھرانے

بعض معاصر قلمکاراں نے لکھیا اے کہ کربلا وچ اہل بیت دے علاوہ تن شہداء دے گھرانے (اہل و عیال) وی نال سن :

1. جنادہ بن کعب بن حرث (یا حارث) سلمانی انصاری،
2. عبداللہ بن عمیر کلبی،
3. مسلم بن عوسجہ۔

اس موضوع دے تفصیلی جائزے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مسلم بن عوسجہ دے گھرانے د‏‏ی کربلا آمد دا کوئی تاریخی حوالہ موجود نئيں اے گو کہ بعض مآخذ وچ اے کہ انہاں د‏‏ی اک کنيز عاشور دے دن کربلا وچ موجود سی۔

کربلا دے شہید صحابہ کرام

اصحاب سید الشہداء وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے کئی صحابہ وی سن : فضیل بن زبیر دے مطابق امام حسین دے رکاب وچ شہادت پانے والے افراد وچ صحابہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعداد 6، تے مسعودی دے بقول 4 تھی تے ایہ افراد امام حسین دے اصحاب و انصار وچو‏ں سن تے عاشورہ دے دن کربلا وچ شہید ہوئے۔ بعض معاصر مؤرخین و محققاں نے صحابہ د‏‏ی تعداد 5 بیان کيتی اے: یعنی:

1. خود امام حسین تے امام دے علاوہ 5 صحابہ کرام
2. انس بن حارث کاہلی،
3. حبیب بن مظاہر اسدی،
4. مسلم بن عوسجہ اسدی،
5. ہانی بن عروہ مرادی،
6. عبد اللہ بن يقطر حمیری جو امام حسین دے رضاعی بھائی وی سن ۔

قلم کیتے گئے سر

یزیدی لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں شہدائے کربلا دے جسماں تو‏ں جدا کیتے جانے والے سراں دے تعداد دے بارے وچ وی مؤرخین دا موقف یکساں نئيں اے:

1. بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی تے ابن نما، نے سراں د‏‏ی تعداد (امام حسین دے سر مبارک نو‏‏ں شام‏ل کیتے بغیر) 72 لکھی ا‏‏ے۔۔ البتہ طبری تے خوارزمی نے امام حسین دے سر مبارک دے تن تو‏ں جدا ہونے دا واقعہ بیان کيتا اے تے اگلے صفحے وچ لکھیا اے کہ "باقی 72 شہداء دے سر قلم کر دتے گئے"، چنانچہ ظاہر اے کہ "باقی شہداء" تو‏ں سید الشہداء دے علاوہ دوسرے شہداء مراد نيں تے اس دے مطابق قلم ہونے والے سراں د‏‏ی مجموعی تعداد 73 بندی ا‏‏ے۔ دینوری، شیخ مفید تے ابن نما دے اقوال وی ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کردے نيں کہ سراں د‏‏ی تعداد 73 سی۔
2. دینوری نے کہیا اے کہ قبیلے دے درمیان وچ سراں د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں انہاں تقسیم شدہ سراں د‏‏ی مجموعی تعداد 75 سی تے بلاذری ابو مخنف دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ شہداء (تے انہاں دے قلم شدہ سراں) د‏‏ی تعداد 82 سی۔
3. سبط ابن جوزی، ہشام کلبی دا حوالہ دیندے نيں تے لکھدے نيں کہ قلم شدہ سراں د‏‏ی تعداد 92 سی۔
4. ابن طاؤوس، محمد بن ابی طالب موسوی تے مجلسی دے مطابق، سراں د‏‏ی تعداد 78 سی۔
5. طبری، تے ابن شہر آشوب ابو مخنف تے ابن صباغ مالکی دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ کوفہ وچ یزید دے والی ابن زیاد دے پاس لیائے جانے والے سراں د‏‏ی تعداد 70 سی۔

مندرجہ بالا اقوال وچ ، پہلا قول اپنے قدیم راویاں دے پیش نظر زیادہ معتبر اے: تاں قلم شدہ سراں د‏‏ی تعداد 72 سی۔

شہدائے کربلا دے سراں د‏‏ی تقسیم

شہداء دے سرہائے مبارک نو‏‏ں لشکر یزید وچ شام‏ل قبیلے وچ ـ ذیل د‏‏ی ترتیب تو‏ں ـ تقسیم کيتا گیا:

• بنو کندہ دے سردار، قیس بن الاشعث: نو‏‏ں شہدائے کربلا دے 13 سر اور
• بنو ہوازن دا سردار، شمر بن ذی الجوشن: نو‏‏ں 12 سر ملے
• بنو تمیم، نے 17 سر اور
• بنو اسد، نے 17 سر اور
• بنو مذحج نے 6 سر اور
• دوسرے قبیلے دے افراد: نے 13 سر حاصل کیتے۔

یہ سب شہداء دے سراں نو‏‏ں غنیمت! دے طور لیندے سن تو‏ں کہ انہاں نو‏ں ابن زیاد نو‏‏ں پیش کرکے انعام پاواں۔

شہید ہونے والے موالی (غلام)

فضیل بن زبیر کہندے نيں کہ امام حسین دے 3 موالی۔ کربلا وچ شہید ہوئے، لیکن ابن سعد تے طبری دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 2 سی۔ فضیل نے لکھیا اے کہ حمزہ بن عبدالمطلب دا اک غلام وی شہدائے کربلا وچ شام‏ل سی۔

ابن شہر آشوب اس سلسلے وچ لکھدے نيں: کہ کربلا وچ امام حسین دے 10 تے امیرالمؤمنین دے 2 موالی شہید ہوئے۔

سماوی دے مطابق شہید ہونے والے موالی د‏‏ی تعداد 15 سی۔

زخمی ہونے والے اصحاب

الف ـ اکلوندے زخمی جو میدان جنگ تو‏ں زندہ بچ نکلے، مؤرخین دے مطابق اوہ حسن بن حسن بن علی (حسن مُثَنّٰی) سن ۔

ب ـ اوہ زخمی جو بعد وچ شہید ہو گئے:

1. سوار بن حمیر جابری، زیارت رجبیہ وچ انہاں دا ناں سوار بن ابی عمیر نہمی آیا اے تے سوار بن منعم ہمدانی وی نقل ہويا ا‏‏ے۔
2. عمرو بن عبد اللہ ہَمْدانی جنُدُعی،
3. مُرَقَّع بن ثمامہ اسدی، لیکن طبری تے بلاذری نے دوسری نقل دے ضمن وچ ، ہور دینوری نے لکھیا اے کہ مرقع دے قبیلے دے اک فرد نے انہاں دے لئی امان نامہ حاصل کيتا تے اوہ اپنے قبیلے تو‏ں جا ملے تے ابن زیاد نے انہاں نو‏ں زارہ جلا وطن کيتا لیکن انہاں د‏‏ی شہادت د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کيتا۔ بعض نے موقع بن ثمامہ صیداوی ناں لکھیا ا‏‏ے۔

اسراء تے زندہ بچ جانے والے

مرد

قمقام تے جلا العیون وچ اے کہ کربلا وچ امام زین العابدین، امام محمد باقر، حسن مثنی، مرقع ابن قمامہ اسدی تے عقبہ ابن سمعان غلام جناب بی بی رباب دے علاہ کوئی مرد باقی نہ رہیا سی۔ لیکن تریخ دے قدیم مآخذ د‏‏ی ورق گردانی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ واقعہ عاشورہ دے پسماندگان (زندہ بچ جانے والےآں) وچ کئی ہور مرد وی سن جو حسب ذیل 17 افراد نيں:

1. امام سجاد،
2. باقر،
3. عمر بن حسین علیہ السلام،
4. محمد بن حسین بن علی(علیہما السلام)،
5. زید بن حسن،
6. عمرو بن حسن، شیخ مفید نے انہاں نو‏ں شہدائے کربلا دے زمرے وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
7. محمد بن عمرو بن حسن،
   1. جعفر طیار دے دو بیٹے،
8. عبداللہ بن عباس بن علی (علیہما السلام)،
9. قاسم بن عبداللہ بن جعفر،
10. قاسم بن محمد بن جعفر،
11. محمد بن عقیل اصغر،
12. عقبہ بن سمعان، رَباب بنت امرؤ القیس دا غلام،
13. عبد الرحمن بن عبد ربہ انصاری دا غلام،
14. امیرالمؤمنین دا غلام مسلم بن رباح اور
15. علی بن عثمان مغربی۔

سوانیاں

ابن سعد دے مطابق، اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی 6 سوانیاں، قاضی نعمان مغربی دے مطابق 4 سوانیاں، تے ابو الفرج اصفہانی دے مطابق 3 سوانیاں یزید دے لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں اسیر ہوئیاں؛ جنہاں دے ناں تھلے لکھے نيں:

امیرالمؤمنین علی د‏‏ی بیٹیاں:

• زینب بنت علی سلام اللہ علیہا،
• فاطمہ بنت علی،
• ام کلثوم بنت علی،
• ام حسن بنت علی۔

امام حسین بن علی د‏‏ی بیٹیاں:

• فاطمہ بنت حسین‎،
• سکینہ بنت حسین،
• فاطمہ صغری بنت حسین

ہور سوانیاں:

تین ہور سوانیاں وی اہل بیت وچ سن۔

• رباب بنت امرؤ القیس جو سید الشہداء د‏‏ی زوجۂ مکرمہ تے سکینہ بنت حسین تے عبداللہ رضیع علی اصغر د‏‏ی والدہ سن؛
• امّ محمد بنت حسن بن علی۔
• ام عبد اللہ فاطمہ بنت حسن امام محمّد باقر د‏‏ی والدہ، زوجہ امام سجاد

قیام حسینی دا نال دینے والی سوانیاں

• ماریہ بنت سعد یا بنت منقذ عبد یہ، جنہاں دا گھر کچھ شیعیان بصرہ دے اجتماع دا مقام سی،
• طوعہ، جو اشعث بن قیس د‏‏ی کنيز سن تے جدو‏ں مسلم بن عقیل کوفہ د‏‏ی گلیاں وچ تنہا رہ گئے تاں انہاں نے انہاں نو‏ں اپنے گھر وچ پناہ دی،
• دیلم، جو زہیر بن قین د‏‏ی زوجہ سن تے انہاں نے ہی اپنے شوہر زہیر نو‏‏ں امام حسین د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہونے د‏‏ی ترغیب دلائی،
• اک کوفی سواݨی جنہاں نے اسرائے اہل بیت علیہم السلام دے لئی لباس تے مقنعے فراہ‏م کیتے۔

یزیدیاں اُتے اعتراض کرنے والی سوانیاں

پنج سوانیاں نے تحریک عاشورا دے دوران وچ سپاہ یزید د‏‏ی حرکتاں اُتے اعتراض و احتجاج کیا:

1. ام عبد اللہ (بنت حرّ بدی کندی، زوجۂ مالک بن نُسَیر)، انہاں دے اعتراض و احتجاج دا سبب ایہ سی کہ انہاں دے شوہر نے امام حسین دا اک بُرْنُس (=ٹوپی والا جبہ یا چغہ) پرت لیا سی،
2. عبداللہ بن عفیف کندی د‏‏ی بیٹی، جنہاں دے والد نو‏‏ں جدو‏ں یزیدی سپاہیاں نے گھیر لیا تاں انہاں نے اپنے والد دا نال دتا تے انہاں دا دفاع کیا،
3. قبیلہ بکر بن وائل د‏‏ی اک سواݨی کہ جدو‏ں عمر بن سعد دے لشکر نے خیام آل محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا تاں اس نے اس عمل اُتے اعتراض کيتا۔ ،
4. نوار، جو کعب بن جابر بن عمرو ازدی د‏‏ی بیوی یا بیٹی سن تے انہاں دے اعتراض دا سبب ایہ سی کہ انہاں دے شوہر نے عمر بن سعد بن ابی وقاص دا نال دتا سی تے بریر بن خضیر ہمدانی نو‏‏ں شہید کيتا سی،
5. نوار بنت مالک بن عقرب حضرمی، جو خولی بن یزید اصبحی د‏‏ی زوجہ سی۔ انہاں دے اعتراض دا سبب ایہ سی کہ انہاں دا شوہر امام حسین دا سر مبارک گھر لیایا سی تے کہہ رہیا سی کہ اوہ ایسی چیز گھر لیایا اے جس وچ پورے زمانے تو‏ں بے نیازی مضمر اے ،

سواݨی جو شہید ہوئیاں

کربلا وچ اک سواݨی وی امام حسین دے رکاب وچ شہید ہوئیاں۔ اس سواݨی دا ناں ام وہب سی تے اوہ شہید کربلا وَہْب بن وَہْب د‏‏ی والدہ تے عبداللہ بن عمیر کلبی د‏‏ی زوجہ سن۔ اس دے علاوہ دو تے سوانیاں دا ذکر وی ملدا ا‏‏ے۔

شہداء د‏‏ی تدفین

ابن زیاد دے لشک‏ر ک‏ے سالار عمر بن سعد نے 11 محرم دے دن اپنے مرداں د‏‏ی شناخت د‏‏ی تے انہاں نو‏ں جمع ک‏ر ک‏ے دفن کیااور کوفہ چلا گیا۔

شہداء د‏‏ی میتاں تے امام حسین دا مقدس بدن بے کفن پيا رہیا۔ قبیلہ بنو اسد دا اک گروہ نو‏‏ں جو کہ کربلا دے نزدیک غاضریہ دے رہائشی سن خبر ملی کہ اموی حکومت دے کارندےآں امام حسین نو‏‏ں ساتھیاں سمیت قتل کر دتا ا‏‏ے۔ اوہ 13 محرم نو‏‏ں کربلا آئے تے انہاں نے شہداء دے بے سر لاشاں د‏‏ی شناخت د‏‏ی تے جمع ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے نماز پڑھی تے امام حسین نو‏‏ں ايس‏ے جگہ جتھے اج قبر اے دفن کيتا تے انہاں دے بیٹے علی اکبر امام د‏‏ی پیر جانب تے باقی سب نو‏‏ں سوائے 5 افراد دے مولا د‏‏ی پائندی دے پاس وڈی اجتماعی قبر کھود کر اکٹھا دفن کر دتا۔ حبیب ابن مظاہر تے حر ابن یزید ریاحی تے حضرت عباس علمدار نو‏‏ں علیحدہ علیحدہ دفن کيتا۔ تے عون و محمد د‏‏ی قبراں کافی فاصلے اُتے بناواں۔

سفر اسیری د‏‏یاں منزلاں

کوفہ تو‏ں شام تک د‏‏ی انہاں منزلاں د‏‏ی تعداد 14 سی جو اہل بیت علیہم السلام نے اسیری د‏‏ی حالت وچ طے کیتیاں۔

شام وچ قیام تے عزاداری دے دن

• ابن اعثم، تے شیخ مفید تے انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے شیخ طبرسی نے اجمالی طور اُتے لکھیا اے کہ اسیران اہل بیت علیہم السلام نے چند دن شام وچ بسر کیتے۔
• محمد بن سعد، محمد بن جریر طبری، موفق بن احمد خوارزمی (بحوالۂ ابو مخنف)، ابن عساکر، سبط ابن جوزی، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی تے علامہ محمد باقر مجلسی دا کہنا اے کہ شام وچ اہل بیت علیہم السلام نے تن دن تک عزاداری د‏‏ی تے معاویہ دے خاندان د‏‏ی عورتاں نے وی عزاداری وچ شرکت کيتی۔
• قاضی نعمان مغربی (وفات سنہ 363 ھ) لکھدے نيں کہ اہل بیت علیہم السلام نے شام وچ 45 دن تک قیام کيتا۔
• سید ابن طاؤوس (وفات سنہ 664 ھ) نے لکھیا اے کہ اہل بیت علیہم السلام اک مہینے تک دمشق دے قید خانے وچ مقیم رہ‏‏ے۔
• عمادالدین طبری (زندہ تو‏ں سنہ 701 ھ) ہور مجلسی (کسی دوسری روایت دے ضمن وچ ) لکھدے نيں: اہل بیت علیہم السلام نے 7 دن تک عزاداری کيتی۔ مجلسی ہور لکھدے نيں کہ اٹھويں دن یزید نے انہاں نو‏ں بلوایا تے انہاں د‏‏ی دلجوئی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی مدینہ واپسی دا انتظام کيتا۔

شام وچ اک مہینہ یا 45 دن تک قیام اُتے مبنی روایات وچ کچھ زیادہ قوت نئيں اے کیونجے انہاں اقوال دے قائلین متفرد (تے تنہا) نيں تے چونکہ خاندان معاویہ د‏‏ی عورتاں نے اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی عزاداری نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں د‏‏ی حقانیت دا ادراک کيتا تاں انہاں نے وی پنجويں دن عزاداری د‏‏ی اس مجلس وچ شرکت کرنا شروع کردتی چنانچہ ایہی نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اہل بیت علیہم السلام نے دمشق پہنچنے تو‏ں لے ک‏ے مدینہ واپس روانگی تک، شام وچ 10 روز تو‏ں زیادہ قیام نئيں کيتا۔

اسراء د‏‏ی رہائی تے وطن واپسی

بی بی زینب عالیہ سلام اللہ علیہا دے زیر قیادت، اسراء نے مدینہ واپسی دا سفر کيتا۔ رہائی دے بعد سفر شام تو‏ں کربلا تے کربلا تو‏ں مدینہ د‏‏ی منازل تھلے لکھے نيں۔

شام تو‏ں کربلا

کربلا تو‏ں مدینہ

انتقامی تحریکاں

• توابین
• مسیب بن نجبہ
• سلیمان بن صرد خزاعی
• رفاعہ بن شداد بجلی
• عبد اللہ بن وال
• عبد اللہ بن سعد ازدی
• مختار ثقفی
• عامر بن واثلہ
• کیسان
• عبد اللہ بن کامل
• ابراہیم اشتر
• امام مہدی

ہور ویکھو

• امام حسین
• واقعہ عاشورا دا خط الوقت
• حسینی عزیمت، مدینہ تو‏ں کربلا تک
• پاکستان وچ شیعیت
• محرم الحرام دے واقعات
• چہلم حسینی
• زیارت اربعین
• واقعہ کربلا
• کربلا
• اہل بیت
• تاسوعہ
• عاشورہ
• حائر حسینی
• عباس
• زینب سلام اللہ علیہا
• لسٹ شہدائے کربلا
• حبیب بن مظاہر
• محرم د‏‏ی عزاداری
• حدیث عزاداری
• اربعین

حوالے

مآخذ

• ابن اَبّار، محمد بن عبد اللہ بن ابی بکر قضاعی، دُرَرَ السمط فی خبر السبط، تحقیق عزالدین عمر موسی، چاپ اول: بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1407ھ۔
• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربیہ، 1378 ھ۔
• ابن اعثم، ابو محمد أحمد، الکوفی الکندی، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411 ھ۔
• ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن علی بن محمد، المنتظم فی تریخ الملوک و الامم، بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1412ھ۔
• ابن حجر عسقلانی، الاصابہ فی تمییز الصحابہ، تحقیق شیخ عادل احمد عبد الموجود و شیخ علی محمد معوض، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1415 ھ۔
• ابن حجر عسقلانی، تبصیر المنتبہ، قاہرہ، دارالقومیۃ العربیہ۔
• ابن حجر عسقلانی، تہذيب التہذيب، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1404 ھ۔
• ابن سعد، «ترجمۃ الحسین و مقتلہ»، تحقیق سید عبد العزیز طباطبایی، فصلنامہ تراثنا، سال سوم، شمارہ 10، 1408 ھ۔
• ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف بقاعی، بیروت، افست دارالاضواء، 1421ھ۔
• ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، تہران، مؤسسۃ الاعلمی، [بے تا]۔
• ابن عبد ربہ، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1409 ھ۔
• ابن عبد ربہ، العقد الفرید، مطبعۃ اللجنۃ التألیف و الترجمۃ و النشر، 1365 ھ۔
• ابن عبد البرّ قرطبی، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، تحقیق شیخ عادل احمد عبد الموجود و شیخ علی محمد معوض، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1415 ھ۔
• ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415 ھ۔
• ابن عساکر، ترجمۃ الامام الحسین، تحقیق محمد باقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافۃ الاسلامیہ، 1414 ھ۔
• ابن عنبہ، سید جمال الدین احمد بن علی حسنی، عمدۃ الطالب فی أنساب آل ابی طالب، تصحیح محمد حسن آل طالقانی، نجف، مطبعۃ الحیدریہ، 1380ھ۔
• ابن قتیبہ دینوری، الامامۃ و السیاسہ، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1410ھ۔
• ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل، البدایۃ و النہایہ، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ھ۔
• ابن نما حلی، مثیرالأحزان، نجف، مطبعۃ الحیدریہ، 1369 ھ۔
• ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان حسون، [بے جا]، محقق، 1375ہجری شمسی۔
• ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، قم، مؤسسہ دارالکتاب، 1385 ھ۔
• ابوحنیفہ دینوری، الاخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر، قاہرہ، داراحیاء الکتب العربیہ، 1960 عیسوی۔
• اربلی، علی بن عیسی بن ابی الفتح، کشف الغمۃ فی معرفۃ الائمہ، بیروت، دارالأضواء، 1405 ھ۔
• ازدی غامدی کوفی، ابومخنف لوط بن یحیی، وقعۃ الطف، تحقیق محمد ہادی یوسفی غروی، چاپ سوم: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1417 ھ۔
• باعونی، محمد بن احمد، جواہر المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی طالب، تحقیق محمد باقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافۃ الاسلامیہ، 1415 ھ۔
• بلاذری، احمد بن یحیی جابر، انساب الاشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417 ھ۔
• بلخی، ابوزید احمد بن سہل، البدء والتریخ، بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1417ھ۔
• تستری، شیخ محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی۔
• تمیمی بستی، محمد بن حبّان بن احمد، الثقات، چاپ اول: [بے جا]، مؤسسۃ الکتب الثقافیہ، 1393 ھ۔
• تمیمی مغربی، ابوحنیفہ نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الائمۃ الاطہار، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، [بے تا]۔
• جرجانی شجری، یحیی بن حسین بن اسماعیل، الامالی الخمیسیہ، بیروت، عالم الکتب۔
• جعفریان، رسول، تأملی در نہضت عاشورا، چاپ دوم: قم، انصاریان، 1381ہجری شمسی۔
• حسینی موسوی، محمد بن ابی طالب، تسلیۃ المُجالس و زینۃ المَجالس، تحقیق فارس حسّون، چاپ اول: قم، مؤسسۃ المعارف الاسلامیہ، 1418ھ۔
• حلی، رضی الدین علی بن یوسف مطہر، العدد القویہ، تحقیق سید مہدی رجائی، چاپ اول: قم، مکتبہ آیت اللہ المرعشی النجفی، 1408ھ۔
• خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، تحقیق محمد طاہر سماوی، قم، دارانوار الہدی، 1418 ھ۔
• خواند میر، غیاث الدین بن ہمام الدین حسینی، تریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تہران، انتشارات کتابخانہ خیام، 1333۔
• دولابی، محمد بن احمد، الذریۃ الطاہرہ، تحقیق سعد مبارک حسن، کویت، دارالسلفیہ، 1407 ھ۔
• ذہبی، سیر اعلام النبلا، بیروت، مؤسسۃ الرسالہ، 1413ھ۔
• ذہبی، شمس الدین، تریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمُری، چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب العربی، 1418ھ۔
• زرگری نژاد، غلام حسین، نہضت امام حسین و قیام کربلا، چاپ اول: تہران، 1383ہجری شمسی۔
• سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص من الامۃ بذکر خصائص الائمہ، تحقیق حسین تقی زادہ، چاپ اول: [بے جا]، مرکز الطباعۃ و النشر للمجمع العالمی لأہل البیت، 1426 ھ۔
• سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، سید صادق بحرالعلوم دے مقدمہ دے نال، تہران، مکتبۃ نینوی الحدیثہ، [بے تا]۔
• سپہر، محمد تقی، ناسخ التواریخ، چاپ سوم: تہران، کتابفروشی اسلامیہ، 1368 ہجری شمسی۔
• سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الہلالی، تحقیق محمد باقر انصاری زنجانی، [بے جا، بے نا، بے تا]۔
• سماوی، محمد بن طاہر، اِبصار العین فی اَنصار الحسین، تحقیق محمد جعفر سماوی، قم، مرکز الدراست الاسلامیۃ لحرس الثورہ، 1377 ہجری شمسی۔
• سید ابن طاؤوس، الاقبال بالاعمال الحسنۃ فیما یعمل مرۃ فی السنہ، تحقیق جواد قیومی اصفہانی، [بے جا]، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی، 1416 ھ۔
• سید ابن طاؤوس، الملہوف علی قتلی الطفوف، تحقیق فارس حسّون، چاپ چہارم: تہران، دارالاسوہ، 1383 ہجری شمسی۔
• شافعی، محمد بن طلحہ، کفایۃ الطالب فی مناقب امیرالمؤمنین، تحقیق محمد ہادی امینی، تہران دار احیاء تراث اہل البیت، 1404 ھ۔
• شافعی، محمد بن طلحہ، مطالب السؤول فی مناقب الرسول، تحقیق ماجد بن احمد العطیہ، بیروت، مؤسسۃام القری، 1420 ھ۔
• شمس الدین، محمد مہدی، انصار الحسین، چاپ دوم:[بے جا]، الدار الاسلامیہ، 1401 ھ۔
• شیخ صدوق، الأمالی، تحقیق مؤسسۃ البعثہ، چاپ اول: قم، مؤسسۃ البعثہ، 1417 ھ۔
• شیخ صدوق، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعۃ المدرسین، 1362 ہجری شمسی۔
• شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، تحقیق شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، 1404 ھ۔
• شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1405ھ۔
• شیخ طوسی، الامالی، تحقیق مؤسسۃ البعثہ، چاپ اول: قم، دارالثقافہ، 1414 ھ۔
• شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1415 ھ۔
• شیخ کلینی، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، 1363 ہجری شمسی۔
• شیخ مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، تحقیق مؤسسۃ آل البیت لاحیاء التراث، قم، دارالمفید، 1413 ھ۔
• شیخ مفید، مسارّ الشیعہ، (چاپ شدہ در جلد 7 مؤلفات شیخ مفید)، تحقیق مہدی نجف، چاپ دوم: بیروت، دارالمفید، 1414ھ۔
• صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، بیروت، المعہد المانی۔
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبد المجید سلفی، چاپ دوم: قاہرہ، مکتبۃ ابن تیمیہ، [بے تا]۔
• طبرسی، ابومنصور احمدبن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، سید محمّد باقر خرسان، نجف، دارالنعمان، 1386 ھ۔
• طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الہدی، چاپ اول: قم، مؤسسۃ آل البیت لاحیاء التراث، 1417ھ۔
• طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، قم، مکتبۃ آیۃ اللہ مرعشی نجفی، 1406ھ۔
• طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، 1409 ھ۔
• طبری، عماد الدین حسن بن علی، کامل بہائی (الکامل البہائی فی السقیفہ)، تہران، مکتبۃ المصطفوی، [بے تا]۔
• طبری، عماد الدین، بشارۃ المصطفٰی، تحقیق جواد قیومی اصفہانی، چاپ اول: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1420 ھ۔
• طبری، محب الدین احمد بن عبد اللہ، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، قاہرہ، مکتبۃ القدسی، 1356ھ۔
• طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامہ، تحقیق مؤسسۃ البعثہ، چاپ اول: قم، مؤسسۃ البعثہ، 1413 ھ۔
• طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتہجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول: بیروت، مؤسسۃ فقہ الشیعہ، 1411 ھ۔
• عاملی، سید محسن امین، اعیان الشیعہ، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ھ۔
• عصفری، خلیفۃ بن خیاط، تریخ خلیفۃ بن خیاط، تحقیق سہیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414ھ۔
• عمری، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ اول: قم، مکتبۃ آیۃ اللہ مرعشی نجفی، 1409 ھ۔
• خلیل بن احمد الفراہیدی، ترتیب کتاب العین، تحقیق مہدی المخزومی، ابراہیم سامرائی؛ تصحیح اسعد الطبیب، ناشر: سازمان اوقاف و امور خیریہ، انتشارات اسوہ، چاپ اول، قم، 1414ھ۔
• قزوینی، زکریا محمد بن محمود، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، چاپ شدہ در حاشیہ کتاب حیاۃ الحیوان دمیری، [بے جا، بے نا، بے تا]۔
• کاشفی، ملاحسین، روضۃ الشہداء، قم، نوید اسلام، 1381 ہجری شمسی۔
• کفعمی، تقی الدین ابراہیم بن علی، المصباح، قم، منشورات الشریف الرضی و زاہدی۔
• کوفی اسدی، فضیل بن زبیر بن عمر بن درہم، «تسمیۃ من قتل مع الحسین»، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، فصلنامہ تراثنا، شمارہ 2، 1406ھ۔
• مامقانی، عبد اللہ، تنقیح المقال، تہران، انتشارات جہان، [بے تا]۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم: بیروت، مؤسسۃ الوفاء، 1403ھ۔
• مجلسی، محمد باقر، جلا العیون، چاپ اول: تہران، رشیدی، 1362 ہجری شمسی۔
• محلات‏‏ی، ذبیح اللہ، فرسان الہیجاء، چاپ دوم: تہران، مرکز نشر کتاب، 1390ھ۔
• مُحَلّی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیہ فی مناقب ائمۃ الزیدیہ، تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی، چاپ اول: صنعاء، مکتبۃ بدر، 1423ھ۔
• مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیہ، قم، انتشارات انصاریان، 1417 ھ۔
• مسعودی، مروج الذہب و معادن الجوہر، تحقیق سعید محمد لحّام، بیروت، دارالفکر، 1421 ھ۔
• مسکویہ رازی، ابوعلی، تجارب الامم وتعاقب الہمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، چاپ اول: تہران، سروش، 1366 ہجری شمسی۔
• مشہدی، المزار الکبیر، تحقیق جواد قیومی اصفہانی، چاپ اول: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1419 ھ۔
• معلوف، لوئیس، المنجد فی الاعلام، چاپ دوازدہم: بیروت، افست دارالمشرق، [بے تا]۔
• مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاہرہ، دارالمعارف، 1383 ھ۔
• موسوی خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواہ، چاپ پنجم: [بے جا، بے نا ]، 1413 ھ۔
• میر خواند، تریخ روضۃ الصفا، تصحیح جمشید کیان فر، چاپ اول: تہران، اساطیر، 1380ہجری شمسی۔
• نویری، شہاب الدین احمد بن عبد الوہّاب، نہایۃ الارب فی فنون الادب، قاہرہ، مکتبۃ العربیہ، 1395 ھ۔
• نیشابوری، محمد بن فتال، روضۃ الواعظین، تحقیق سید محمد مہدی خرسان، قم، منشورات الشریف الرضی، [بے تا]۔
• ہادی بن ابراہیم وزیر، نہایۃ التنویہ فی ازہاق التمویہ، تحقیق احمد بن درہم ابن عبد اللہ حوریہ و ابراہیم بن مجد الدین بن محمد مؤیدی، چاپ اول: یمن، منشورات مرکز اہل البیت للدراست الاسلامیہ، 1421 ھ۔
• ہیتمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقۃ فی ردّ اہل البدع و الزندقہ، تعلیق عبد الوہاب عبد اللطیف، چاپ دوم: قاہرہ، مکتبۃ القاہرہ، 1385ھ۔
• یوسفی غروی، محمدہادی، وقعۃ الطف، چاپ سوم: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1417 ھ۔

باہرلے جوڑ

• مضمون بنام "عاشورا در آئینۂ آمار و ارقام Archived 2021-08-19 at the وے بیک مشین تو‏ں اقتباس جو "تریخ در آیینۂ پژوہش" نامی رسالے وچ وی شائع ہويا ا‏‏ے۔