ساسانی سلطنت

ساسانی سلطنت Ērānshahr
224–651
درفش کاویانی (State flag) سیمرغ (شاہی نشان)
The Sasanian Empire at its greatest extent c. 620, under خسرو پرویز   Normal domains   Greatest temporary extent during Byzantine–Sasanian War of 602–628
دار الحکومت	Istakhr (224–226) مدائن (226–637)
عام زباناں	Middle Persian (official) آرامی بولی (زبانِ رابطۂ عامہ) Parthian (administration, until the late 3rd-century) کوئنے یونانی (administration, until the late 3rd-century, and regional) Other languages
مذہب	زرتشتیت (majority) Babylonian religion نسطوریت یہودیت مانویت Mazdakism مندائیت پاگانیت Mithraism ہندو مت بدھ مت
حکومت	جاگیردارانہ نظام
ساسانی سلطنت دے شہنشاہاں دی فہرست
• 224–241	اردشیر بابکاں (اول) (first)
• 632–651	یزد گرد سوم (last)
تاریخی دور	Late Antiquity
• Battle of Hormozdgan	28 اپریل 224
• Iberian War	526–532
• Climactic Roman–Persian War of 602–628	602–628
• Civil war	628–632
• اسلامی فتوحات	633–651
• Empire collapses	651
رقبہ
550	۳٬۵۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۴۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد Parthian Empire Indo-Scythians Kingdom of Iberia (antiquity) Kushan Empire Kingdom of Armenia (antiquity) Lakhmids Aksumite Empire Kingdom of Oman Arsacid dynasty of Caucasian Albania Margiana Kingdom of Araba Machelonia Adiabene Indo-Parthian Kingdom Paratarajas Khwarazm Characene Qarinvand dynasty Zarmihrids خلافت راشدہ Dabuyid dynasty Masmughans of Damavand Bavand dynasty

ساسانی سلطنت چوتھ‏ی ایرانی تے دوسری فارسی سلطنت سی جو 226ء تو‏ں 651ء تک قائم رہی۔ ساسانی سلطنت دا بانی ارد شیر اول سی جس نے پارتھیا دے آخری بادشاہ ارتبانوس چہارم نو‏‏ں شکست دے کے سلطنت دی بنیاد رکھی جدو‏ں کہ آخری ساسانی شہنشاہ یزد گرد سوم (632ء تا 651ء) سی جو دین اسلام دے ودھدے ہوئے قدماں نو‏‏ں روکنے وچ ناکام رہیا تے ایران خلافت اسلامیہ دا حصہ بن گیا۔ ایہ ایران وچ اسلام آنے تو‏ں قبل آخری سلطنت سی۔

ساسانی سلطنت موجودہ ایران، عراق، آرمینیا، افغانستان، ترکی تے شام دے مشرقی حصےآں، پاکستان، قفقاز، وسط ایشیا تے عرب اُتے محیط سی۔ خسرو ثانی (590ء تا 628ء) دے دور وچ مصر، اردن، فلسطین تے لبنان وی سلطنت وچ شامل ہو گئے۔ ایرانی ساسانی سلطنت نو‏‏ں "ایران شہر" کہندے نيں۔

ساسانی سلطنت اسلام توں پہلاں آخری ایرانی سلطنت سی ۔ ایہہ 400 سال تک لہندے ایشیا دی 2 مکھ طاقتاں چوں اک رہی اے ۔

ساسانی سلطنت دی بنیاد اردشیر اول نے پارتھیا دے آخری بادشاہ اردوان چہارم نوں شکست دین دے کے رکھی ۔ ایس دا خاتمہ آخری ساسانی بادشاہ یزدگرد تے ہوئیا جدوں اوہنے مسلماناں دے کولوں شکست کھادی ۔ ساسانی سلطنت دے عمومی علاقیاں چ اج دا سارا ایران ، عراق ، آرمینیا ، جنوبی قفقاز ، جنوب مغربی وسطی ایشیا ، مغربی افغانستان ، ترکی تے شام دے کجھ حصے، جزیرہ نما عرب دے کجھ ساحلی علاقے، خلیج فارس دے علاقے تے جنوب مغربی پاکستان دے کجھ علاقے شامل سن ۔

ساسانی اپنی سلطنت نوں "ایران شہر" یعنی ایرانی سلطنت آکھدے سن ۔

تریخ

ساسانی سلطنت دیبنیاد استخر چ اردشیر بابکان نے رکھی ، جہڑا دیوی اناہیتیا دے کاہناں دی نسل چوں سی ۔ تیجی صدی عیسوی چ اردشیر پرسیس (اج دے صوبہ فارس) دا گورنر بن گیا ۔

پہلا سنہری دور (309ء توں 379ء)

دوجا سنہری دور (498ءتوں 622ء)

ساسانی سلطنت دا دوجا سنہری دور شہنشاہ کاواد اول دے دوجے دور حکومت دے بعد شروع ہویا ۔ ہپتالیتاں دی مدد نال کاواد اول نے بازنطینی سلطنت دے خلاف جنگ شروع کیتی ۔ 502ء چ اسنے آرمینیا چ تھیوڈوسیوپولس شہر تے مل مار لیا پے بعد چ چھیتی اسنوں بازنطینیاں نے واپس کھو لیا ۔ 503ء چ اسنے دریاۓ دجلہ دے کنارے آمیدا شہر دے قبضہ کر لیا ۔

زوال تے سقوط

خسرو دوم نے بازنطینی سلطنت دے خلاف جنگ چ اگرچہ کامیابی حاصل کیتی پر اس نال ایرانی فوج تے خزانہ تے بوہت برا اثر پیا ۔ قومی خزانے نوں بھرن دیاں کوششاں چ خسرو نے لوکاں تے بھاری ٹیکس عائد کر دتے ۔ ہرکولیس (610ء توں 641ء) نے موقعے دا فیدہ چکدے ہوئے پوری قوت نال جوابی حملہ کیتا ۔ 622ہ تے 627ء وشکار اناطولیہ تے قفقاز چ فارسیاں خلاف جنگاں چ اسنوں کامیابیاں ملیاں ۔

تاریخ

ساسانیاں تو‏ں ایران دی تاریخ دا تیسرا دور شروع ہوندا اے، جو شاندار وی اے تے صیح معناں وچ تاریخی بھی۔ اس خاندان دی ابتدا ارد شیر اربکان تو‏ں ہوندی اے، جس دے باپ دا نام بابک Papak تے دادا ساسان Sasana سی ساسان اصطخر دے اک مندر دا پجاری سی اشکانی حکومت دے زمنے وچ ایران بہت سی چھوندی چھوندی نیم آزاد ریاستاں وچ مستقم سی انہاں وچ اک ریاست نسیایہ دی سی، جس دے حکمران نو‏‏ں بازنگی Sasana کہندے سن ۔ ساسان دی بیوی اک بازنگی امیر دی بیٹی سی، بابک اسی دے بطن تو‏ں سی اشکانی حکومت دی کمزوری ہور اپنی مذہبی پیشوائی تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے ساسان نے سیاسی طاقت حاصل کرنی شروع کيتی۔ بازنگی دی ریاست نے اسنو‏ں ایہ موقع فراہ‏م کیتا۔ چنانچہ ساسان دا بیٹا بابک بازنگی خاندان نو‏‏ں ختم کرکے خود امیر بن گیا۔ بابک دے بعد اردشیر Artaxerxes حاکم بنا، جو باپ داد تو‏ں وی حوصلہ مند سی اس نےپہلے اشکانی حکمران اردوان پنجم Artabarus 5th دے خلاف بغاوت کردے ہوئے کرمان، اصفہان تے سوسہ نو‏‏ں اپنی ریاست وچ شامل کر لیا۔ اردشیر تے اردوان دے درمیان وچ دو جنگاں ہوئےں، پہلی جنگ تو بے نتیجہ رہی، مگر آخری جنگ وچ اردوان مارا گیا تے اشکانی حکومت ختم ہو گئی۔ اردشیر نے مشرق وچ پنجاب تک دے علاقے فتح کیتے، پھر مغرب دی طرف توجہ دی تے جنوبی عراق اُتے قابض ہو گیا۔ شمالی عراق اُتے پیش قدمی صورت وچ رومیاں تو‏ں جنگ ناگزیر سی شاپورنے 271 وچ وفات پائی، اس دے بعد اس دا بیٹا ھرمز حکمران ہويا۔ ہرمزدنے کل اک سال حکومت کی، اس دے بعداس دا بھائی حکمران ہويا۔ بہرام دے عہد وچ زرتشت دے ماننے والےآں نے منی اُتے لادینیت دا الزام لگایا، چنانچہ اوہ بہرام دے حکم تو‏ں قتل ہويا، اس کے پیراں پرسختیاں ہوئیاں، اس دے مذہب نو‏‏ں روکنے دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی گئی۔ 275ئ وچ بہرام دی موت واقع ہو گئی، اس دے بعد اس دا بیٹا بہرام دوم تخت اُتے بیٹھا۔ بہرام عیش پسند حکمران سی، اوہدی غفلت تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے سک قبیلے نے مشرق دی جانب حملہ کر دتا تے مغرب دی طرف تو‏ں رومی فوجاں طیفسون تک ودھ آئیاں، مگر خوش قسمتی تو‏ں قیصر داخلی سازوشاں دا شکار ہو ک‏ے مارا گیا تے رومی واپسی اُتے مجبور ہو گئے۔ بہرام نے سکاں نو‏‏ں خاطر خوا سزادت‏ی۔ بہرام دوم دے بعد اس دا بیٹا بہرام سوم تخت اُتے بیٹھا۔ مگر اوہدی حکومت صرف چار ماہ رہی تے اس دے بعد اس دا بھائی نرسی بادشاہ ہويا۔بعد 297ئ رومیاں تو‏ں دوسری جنگ ہوئی تے ایرانی فوج نے شکست کھادی نرسی زخمی ہويا تے اس دے اہل و عیال گرفتار ہوئے۔ اسنے ڈب کر رومیاں تو‏ں صلح کرنی پئی تے اسنو‏ں پنج صوبے رومیاں دے حوالے کرنے پڑے۔ آرمینا دی سرحد صوبہ ماد تک وسیع کردتی گئی۔ اس صلح نامے نے ایرانی وقار نو‏‏ں سخت نقصان پہچایا، ہور ایرانی حکومت دا اک وڈا حصہ رومیاں دے قبضہ وچ چلا گیا۔ نرسی اس نقصان دی تلافی نئيں کرسکا تے چند سال دے بعد 103 وچ تخت تو‏ں دست بردار ہو گیا۔ نرسی دی علیحدگی دے اس دے بیٹے ھرمز نے بادشاہ بن گیا۔ اس دے عہد وچ عرب قبائل نے ایرانی مملکت اُتے حملے کیتے۔ 310 وچ ھرمز انہاں دے تذارک دے لئی گیا تے اک جنگ وچ مارا گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا آزر نرسی چند ماہ دے لئی بادشاہ بنا، لیکن داخلی سازشوںکا شکار ہو ک‏ے قتل ہويا۔ امرا نے ہرمزدکے نو مولود بیٹے نو‏‏ں بادشاہ منتخب کیتا، جو شاپورکے نام تو‏ں مشہور ہويا۔ ایہ ماں دے پیٹ وچ ہی بادشاہ بنا سی ایام طفلی وچ اوہدی ماں سلظنت دے فرئض انجام دیندی رہی، مگر حالات اُتے قابو نہ پاسکی، ملک دے مختلف حصےآں وچ بے امنی پھیل گئی، ہور عرباں دی شورشاں تیز تر ہوگئياں۔ سولہ سال دی عمر وچ شاپورنے عنان حکومت ہتھ وچ لی تے سب تو‏ں پہلے اس نے عرباں دی سرکوبی کيتی۔ مشہور اے اس نے عرب دے قیدیاں دے شاناں وچ سوراخ کرکے اس وچ رسیاں ڈلواداں، اس لئی شاپور ذوالا کناف دے لقب تو‏ں مشہور ہويا۔ آرمینیا دے باشندے تیردار دی مذہب دی تبدیلی تو‏ں سخت ناخوش سن، اس لئی انہاں نے شاپورسے مدد طلب دی تے اپنا الحاق ایران تو‏ں کر دتا۔ رومی حکومت صلح دی کی خواش کيتی۔ 356ئ وچ شاپور نے صلح دے لئی شرط رکھی کہ جو علاقے رومیاں نے لئی سن اوہ واپس کیتے جان، مگر رومی رضامند نئيں ہوئے۔ اس اثنائ وچ قیصر روم کانسٹین ٹیوس دا انتقال ہو گیا تے جولیان Jolian بادشاہ ہو گیا۔ اس نے ایرانیاں تو‏ں جنگ چھیڑ دی، 364ئ وچ اوہ اک وڈی فوج لے کر دریائے دجلہ فرات عبور کرکے طیسفون دی طرف بڑھا چلا آیا۔ مگر اوہدی فوج دا وڈا پیچھے رہے گیا، علاوہ ازاں رسد وچ کمی واقع ہوئی۔ اسی حالت وچ ایرانیاں نے حملہ شروع کریئے تے افراتفری پھیل گئی، جنگ وچ اک نیزہ جولیان Jolian نو‏‏ں لگیا اوہ مر گیا۔ اس دے مرتے ہی رومی فوجاں پیچھے ہٹاں۔ اس مہم وچ رومیاں نو‏‏ں وڈا نقصان اٹھانا پیتا، اوہ ہور جنگ جاری رکھنے دی ہمت نئيں کرسکے۔ چنانچہ جولیان دے جانشین جودیان Jovian نے ایران دی شرائط کلی طور اُتے مان لاں تے اوہ تمام علاقے جو نرسی نے کھو دتے سن، ایران کوواپس مل گئے تے آرمینا اُتے ایران دا تسلط تسلیم کرلیاگیا۔ اس طرح شاپورنے ایران دا وقار بلند کیتا۔ ایہی وجہ اے اوہ اعظم دے لقب تو‏ں یا کیتا جاندا اے۔ اس کامیابی دے تقریباََ سولہ سال دے بعد 379ئ نے وفات پائی۔ اس دے بعد اس دا بیٹا اردشیر دوم تخت نشین ہويا۔ اردشیر نے کل تن سال حکومت کی، اس دے بعد شاپور دوم دا دوسرا بیٹا شاپور سوم تخت اُتے بیٹھا۔ اس دے عہد وچ آرمینا وچ شورش پرپا ہوئی، رومیاں آرمیناوچ زیادہ دلچسپی دا اظہار نئيں کیتا۔ شاپور وی تسہل تے امن پسند سی، اس لئی آرمینا دوحصےآں وچ بٹ گیا تے دونے حصےآں وچ اشکانی شہزادے حکمران سن ۔ مشرق دے وسیع حصے اُتے ایران دے زیراثر رہیا تے مغربی حصہ اُتے رومی تسلط تسلیم کر لیا گیا۔ 388 وچ شاپور نے وفات پائی تے اس دے بعد اس دا بیٹا بہرام چہارم حکمران بنا۔ اس دے عہد وچ روم تو‏ں کشمکش ہو گئی مگر صلح ہو گئی۔ ایرانی فوج نے بادشاہ دے خلاف بغاوت دی تے بہرام نو‏‏ں قتل کرکے شاپورکے بیٹے یزگرد اول تخت اُتے بیٹھادتا۔ یزگرد اول نے اپنے پیشرآں دی پالیسی دے برعکس مسیحیاں تو‏ں رواداری برتی تے رومی حکومت تو‏ں دوستانہ تعلقات قئم کرنے دی کوشش کيتی، حلانکہ اس وقت رومی حکومت اتنی بدحواس سی کہ اوہ آسانی تو‏ں ایشائے کوچک اُتے قبضہ کر سکدا سی ہناں نے یورپ وچ تہلکہ مچارکھیا سی انہاں کاسردار المارک Alaric 410 وچ روم اُتے قابض ہو چکيا سی مگر یزگردمسیحیاں دے خلاف جنگ اُتے راضی نہ ہويا، اس دے اسيں مذہباں نے اسنو‏ں عاسی دا خطاب دتا۔ 420 وچ اس دا انتقال ہويا تو اس دا بیٹا بہرام پنجم تخت اُتے بیٹھا۔ بہرام گورBahram Gur دی پرورش اک عرب سردار دے ہاں ہوئی سی۔ باپ دی موت دے اوہ ایران وچ نئيں سی ایرانی امرائ نے یزگرد دے دوسرے بیٹے شاپور نو‏‏ں بیٹھانے دی کوشش کيتی، مگر اس اثنا وچ بہرام ایران پہنچ گیا تے عرب سرداراں دی مدد تو‏ں تخت اُتے قبض ہو گیا۔ بہرام نے اپنے باپ دی پالیسی اتفاق نہ کیتا تے مسیحیاں اُتے سختی برتنی شروع کيتی۔ اس اُتے روم نے ایران اُتے حملہ کر دتا، دوسال دے بعد صلح ہو گئی تے دونے حکومتاں نے رواداری برتنے دا اعلان کیتا۔ بہرام گور دے عہد وچ ہناں نے ایران اُتے حملہ کر دتا، بہرام نے نہایت مستعدی تو‏ں انہاں دا مقابلہ کیتا تے انہاں نو‏ں ایسی شکست دی کہ بہرام دی زندگی وچ انہاں نے ایران دا رخ نئيں کیتا۔ بہرام دا انتقال 440 وچ ہويا، اسنو‏ں اک ماہر شکاری بتایا گیا اے، اسنو‏ں گور دے شکار دا بہت شوق سی، اس لئی اسنو‏ں بہرام گور دے لقب تو‏ں یاد کیتا جاندا اے۔ اس دے عدل و انصاف دی وی تعریفاں کيتیاں گئياں نيں۔ بہرام دا لڑکا یزدگرد بادشاہ ہويا۔ اس نے معاہدے دا پاس نہ کردے ہوئے مسیحیاں اُتے تشدد شروع کیتا تو رومی حکومت نے جنگ چھیڑدت‏ی۔ مگر شکست دے بعد انہاں نو‏ں صلح کرنی پئی۔ یزدگر دی موت دے بعد اس دے دو بیٹےآں ہرمز تے فیروز دے درمیان وچ تخت و تاج دی کشمکش شروع ہو ئی، اس وقت فیروز سیستان وچ سی اس لئی ہرمزد نے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ مگر دو سال دے اندر فیروزنے ہناں دی مدد لی تے ھرمز اُتے چھڑائی دی تے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ فیروز نے ہرمزد نو‏‏ں قتل کرکے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا، مگر فیروز نو‏‏ں سکون دے نال حکومت کرنے دا موقع نئيں ملیا، ہناں نے مملکت دے مغربی حصہ نو‏‏ں تاراج کرکے اجاڑ دتا۔ 483 وچ بلخ دے قریب فیروز تے ہنوںکی جنگ ہوئی، جس وچ ایرانی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے فیروز مارا گیا۔ فیروزکے قتل دے بعد یزدگرد دا تیسرا بیٹا بلاش تخت اُتے بیٹھا۔ آرمیناوچ اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پیتا، اوتھ‏ے دی حکومت نے مسیحیت نو‏‏ں ملکی مذہب قرار دتا، جسنو‏ں بلاش نو‏‏ں مجبوراََ منظور کرنا پیتا۔ اس لئی اوہ سخت نامقبول ہو گیا۔ چنانچہ امرائ نے اسنو‏ں تخت تو‏ں علحیدہ کرکے فیروز اول دے بیٹے قباد Kabad دی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ اوہدی تخت نشینی دے وقت ملک دی سیاسی حالت بہت خراب سی۔ مشرق دی جانب تو‏ں ہر وقت ہناں دے حملے خدشہ لگیا رہندا سی آرمینا دی شورش وی جاری سی۔ مذہبی رہنما تے امرائ سیاست اُتے حاوی سن ۔ بلاش دی کمزور حکمت عملی دی وجہ تو‏ں حکومت دا وقار گرگیا سی عین اسی زمنے وچ اک شخص مزدک نامی پیدا ہو ا۔ جس نے نواں مذہب جاری کیتا تے اشمالیت و اشتراکت Communiam دی تبلیغ کيتی۔ اوہدی تعلیم نے ملک دے اندر مزیدبے چینی پیدا کردی، ایسی حالت وچ خزر قبیلے نے ایران اُتے یورشاں شروع کر دتیاں اس دے بعد مذہبی رہنماآں تے امرائ دی طاقت نو‏‏ں ٹورنے دے خیال تو‏ں ملک وچ اشمالیت و اشتراکت رائج کرنے دی کوشش کيتی، مگر اسنو‏ں کامیابی نہیںہوئی تے 498ئ وچ خود انہاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہويا، امرائ نے اسنو‏ں قید کرکے اس دے بھائی نو‏‏ں جاماسب Zamap نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھا دتا۔

جاماسب حالے حالات اُتے قابو نہ پاسکا سی کہ قباد قید تو‏ں نکل کر ہنوںکے پاس پہنچ گیا تے انہاں دی مدد تو‏ں تخت اُتے دوبارہ قابض ہو گیا۔ قباد کادوسرا دور بہت کامیاب ثابت ہويا، اس نے تخت حاصل کرنے دے بعد ہناں تے رومیاں تو‏ں جنگ چھڑ دت‏ی۔ ہنوںسے جنگ دا سلسلہ دس سال تک جاری رہیا، اس نے بے درپے شکست دے کر انہاں نو‏ں اِنّا کمزور کردی کہ اوہ سر نہیںاٹھا سکے۔ رومیاں دے مقابلے وچ قباد نو‏‏ں کامیابی ہوئی، حالے جنگ جاری سی کہ اوہدی وفات ہو گئی تے اس دا بیٹا خسرو حکمران بنا۔ خسرو جس نو‏‏ں عرب کسریٰ کہندے نيں، خاندان ساسان دا سب تو‏ں نامور بادشاہ گزریا اے۔ اس دے عہد وچ نوشیرواں بھائیاں تو‏ں چھوندا سی مگر قباد دا منظور نظر سی اس لٰٰے قبادنے جانشین بنایا سی پھر وی قباد دے دو بیٹےآں کاؤس Kaoses تے جام Zames نے تخت دا دعویٰ کیتا مگر انہاں نو‏‏ں ناکامی دا منہ دیکھنا پیتا۔ نوشیرواں نے انہاں نو‏ں بلکہ خاندان دے اکثر شہزاداں نو‏‏ں قتل کرادتا تاکہ سلطنت دا تے کوئی دعویٰ دار باقی نہ راے۔ اس دے عہد تک مزدوکیت ملک دے اکثر حصےآں تک پھیل گیا سی، اس نے ملک وچ بے چینی پیدا کردی سی۔ نوشیرواں نے مذہبی رہنماآں نو‏‏ں خوش کرنے دے خیال تو‏ں مزدوک تے اس دے اک لکھ پیراں نو‏‏ں قتل کرادتا۔ اس کار خیز دے بدلے اس دے اسيں مذہباں نے اسنو‏ں عادل یا داد گرJists دا خطاب دتا۔ داخلی سیاست تو‏ں نجات پانے دے بعد نوشیرواںنے رومی سلطنت دی طرف توجہ دی تے 533 وچ قیصر روم جسٹینین Justinion اک معاہدہ کر لیا۔ اس معاہدہ دے تحت رومی حکومت نے اک وڈی رقم دینے دا وعدہ کیتا، جس دے بدلے نوشیرواں نے دربند تے کوہ کاف دے دوسرے قلعاں دی حفاظت دی زمہ داری لی۔ مگر چند سال دے بعد ہی نوشیروان نے رومیاں تو‏ں جنگ چھیڑ دت‏ی۔ رومی حکومت ہنوز جنگ کےلئے تیار نئيں سی۔ چنانچہ اس نے تاوان جنگ تے بھاری خراج دی بھاری رقم پیش کردے ہوئے صلح کرلی۔ مگر ایہ صلح وی زیادہ دیر پا نئيں ہوئی تے لازیکا Lazica دے مسئلہ اُتے جنگ چھڑگئی۔ ایہ جنگ 562 وچ ختم ہوئی، آخر وچ چند شرائط اُتے صلح ہو گئی۔ ایہ معاہدہ جو پجاس سال دے لئی ہويا سی، اس وچ ایران نے لازیکا تو‏ں دستبرداری دا اعلان کیتا تے روم نے اس دے عوض تیس ہزار اشرفیاں سالنہ دینے دا وعدہ کیتا سی، ہور ایران نے یقین دلیایا سی کہ اوہ مسیحیاں اُتے طلم نئيں کرے گا۔ مگر ایہ صلح وی دیر تک قائم نئيں رہے سکيتی۔ نوشیروان دے عہد دا دوسرا اہ‏م واقعہ ترکاں دے متعلق اے۔ اس وقت مشرقی ترکاں دا سردار ایل خانIl Khan سی نوشیروان نے ترکاں تو‏ں دوستانہ تعلقات قائم کیتے تے اوہدی مدد تو‏ں ہناں اُتے حملے کیتے۔ اس مقابلے وچ ہناں نو‏‏ں شکست ہوئی تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ اس واقع دے بعد ایرانی سرحداں دریائے جیحاں تک وسیع ہوگئياں تے اس دے بعد نوشیروان نے خزر قبائل اُتے فوج کشی دی تے انہاں دی طاقت نو‏‏ں وی پارا پارا کر دتا۔ یمن اُتے حبشہ Abyssinian دی حکومت سی جس نے قبضہ کر لیا۔ حبشی حاکم ابراہہ دے زمنے وچ ایہ تسلط ہور مستحکم ہويا۔ مسیحیت دی تبلیغ دے لئی صنعا دے مختلف مقامات اُتے کلسیے تعمیر ہوئے۔ 570ئ وچ ابرہہ اک فوج لے کر نکلیا کہ خانہ کعبہ مسمار کر دے، مگر بلا آسمنی نے اسنو‏ں تباہ کر دتا۔ اس جارہانہ کاروئیاں تو‏ں عرباں دے اندر شدید بے چینی پھیل گئی۔ اسی زمنے وچ اک حمیر Himyarte دا اک شہزادہ جو یمن دے سابق خاندان تو‏ں تعلق رکھدا سی، ایران وچ پناہ گزاں سی چنانچہ عرباں نے حبشیاں دے خلاف نوشیروان تو‏ں مدد طلب کيتی۔ اس نے فوراََ عرباں دی حمایت دا اعلان کیتا تے اک وڈی فوج بھیج دت‏ی۔ حبشی حکومت مقابلہ نئيں کرسکی تے یمن خالی کرنے اُتے مجبور ہوئی۔ نوشیروان نے حمیری شہزادے نو‏‏ں ایرانی مملکت دا حاکم مقرر کر دتا کیتا۔ اس طرح یمن وچ وی ایران دا تسلط 576 وچ قائم ہويا۔ 567 وچ ترک سردار دیزا بول Dizabul نے نوشیروان دے دربار وچ اپنا اک سفیر بھیجیا تے ایرانی حکومت تو‏ں اتحاد دی خواہش کی، مگر نوشیروان نے ایہ درخواست مسترد کردی تے سفیر نو‏‏ں زہر دے کر ہلاک کر دتا۔ ترکاں نے اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت تو‏ں اتحاد دی کوشش کيتی تے چارسال دے بعد 572 وچ ترکاں تو‏ں باضابطہ اتحاد کر لیا۔ یہ گل قابل غور اے کہ چار سال وچ دے اندر کیتا سیاسی تبدیلیاں واقع ہوئیاں کہ رومی حکومت نے ترکاں تو‏ں اتحاد کرکے ایران تو‏ں جنگ چھیڑ دت‏ی۔ مورخین اس دے صحیح اسباب نئيں بتاندے نيں، مگر صاف ظاہر اے کہ اس واقع تو‏ں اک سال پہلے یمن دے اندر حبشی حکومت نے ایران تو‏ں شکست کھادی تے یمن اُتے ایرانی تسلط ہو گیا۔ حبشی حکومت رومیاں دے زیر اثر ہونے دے علاوہ اسيں مذہب وی سی۔ علاوہ ازاں یمن نو‏‏ں تجارتی تے سیاسی اہمیت وی حاصل سی۔ اس سیاسی تبدیلی دی وجہ تو‏ں رومی حکومت میدان جنگ وچ اتر آئی۔ مگر جنگ وچ انہاں نو‏ں سخت ہزمیت اٹھانی پئی۔ جسٹینین انہاں ناکامیاں نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا تے تخت تو‏ں دست بردار ہو گیا۔ اس دے جانشین طبرس Tiberus نے نوشیروان تو‏ں صلح کرلی۔ اس واقع دے چند ماہ بعد ایران دا ایہ شہرہ آفاق بادشاہ 579 وچ دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔ نوشیروانی عہد ساسانی دور دا انتہائی عروج دا دور سی مگر اس دور دے بعد ایرانی حکومت نہایت تیزی تو‏ں زوال دی طرف گامزن ہوئی تے کل چوہتر سال وچ چودہ بادشاہ تخت نشین ہوئے تے بالاآخر 652 وچ ساسانی بلکہ ایرانی دور حکومت مسلماناں دے ہتھو‏ں ختم ہويا۔ نوشیراں دے بعد اس دا بیٹا ہرمزد بادشاہ ہويا۔ اس دے عہدوچ رومیاں تو‏ں پھر جنگ چھڑ گئی، اس دوران وچ ہی ترکاں نے مشرق دی طرف تو‏ں سخت یورشاں کيتیاں ۔ ہرمزدنے بہرام چوباں نو‏‏ں انہاں دے مقابلے وچ بھیجیا۔ اس نے سخت مقابلے دے بعد ترکاں نو‏‏ں شکست دی تے اک جنگ وچ انہاں دا سردار مارا گیا۔ فاتح دی وجہ تو‏ں بہرام چوبیںکے اثر و رسوخ وچ اضافہ ہويا تے اس وجہ تو‏ں ہرمزد نے خائف ہوکر اسنو‏ں رومی محاذ دی طرف منتقل کر دتا۔ اوتھ‏ے اک جنگ وچ بہرام چوبیںنے شکست کھادی ہرمزد نے اس بہانے اس دے اختیارات کم کرنے دی کوشش کيتی، تو بہرام نے بغاوت کردی تے بادشاہ نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کر دتا۔ کچھ دناں تک حکومت دی باگ دوڑ اسی دے ہتھ وچ رہی۔ کیوںکہ نواں بادشاہ رومی سلطنت دی طرف بھاگ گیا تے قیصر روم تو‏ں مدد لے کر ایران واپس آیا۔ خسرو پرویز ہرمزد دا بیٹا سی اوہ رومیاں دی حمایت تو‏ں تخت نشین ہويا سی، اس طرح روم نو‏‏ں ایران مداخلت دا موقع فراہ‏م کیتا۔ خسرو اپنے محسن قیصر روم مورس Mourice دی زندگی وچ خاموش رہیا۔ 604 وچ مورس دے وقت ل دے بعد فوکس Phocas قیصر روم منتخب ہويا۔ خسرو نے فوراََ جنگ دا اعلان کردے ہوئے رومی علاقے اُتے حملہ کر دتا۔ ایہ جنگ خسروکی موت تک جاری رہی۔ 627 وچ دست گرد Dast Girdکے مقام اُتے رومی بادشاہ ہرقل Heracliusنے خسرو نو‏‏ں آخری شکست دت‏ی۔ خسرو میدان جنگ چھڈ دے بھاگ گیا۔ ایرانی امرائ نے انہاں ناکامیاں نو‏‏ں خسروکی ذا‏تی کوتاہیاں اُتے مجہول کردے ہوئے اسنو‏ں تخت تو‏ں اتار کر قتل کر دتا۔ اس دا بیٹا شیرویہ Siroes جو خود سازش وچ شریک سی، قباد دوم دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھا۔ خسرو پرویز ساسانی خاندن دا آخری حوصلہ مند حکمران سی، مگر عیش پسند تے مغرور وی سی اس نے عظیم انشان محلات تعمیر کرائے تے عیاشیاں دے لئی وافر مقدار وچ سامان مہیا کیتے۔ مشہور اے اوہدی بیویاں دی تعداد تن ہزار سی۔ خسرو عہد دا اہ‏م واقعہ عرباں دے لئی آویزش وی اے، جس دا تعلق اسلام تو‏ں وی اے۔ رسول اللہ نے ہجرت دے چھیويں سال 627 وچ اک نامہ مبارک خسرو نو‏‏ں ارسال فرمایا تے اسنو‏ں اسلام دی دعوت دت‏ی۔ خسرو نے غصہ تو‏ں آپؑ دے نامہ مبارک نو‏‏ں پھاڑ دتا تے یمن دے حاکم نو‏‏ں حکم دتا کہ آپؑ گرفتار کرکے حاضر کیتا جائے۔ خسرو دی جگہ اس کابیٹا شیرویہ قباد دوم دے لقب تو‏ں بیٹھا۔ ہرقل Heraclius دے نال اس شرط اُتے صلح ہوئی کہ مسیحاں دے عقیدے دے مطابق جس صلیب اُتے حضرت عیسیٰ نو‏‏ں چڑھایا گیا سی اوہ واپس کردی جائے۔ ایہ صلیب ایرانیاں بیت المقدس نو‏‏ں مسخر کرکے حاصل کيتی سی۔ شیرویہ نے اس خیال تو‏ں اپنے تمام بھائیاں نو‏‏ں قتل کرادتا سی کہ کوئی مدعی سلطنت باقی نہ راے، مگر خود وی اک سال دے بعد طاؤن دی نظر ہويا۔ اس دے بعد خسرو پرویز دی دوبیٹیاں یکہ بعد ہور فرمانروا بناں۔ 634 وچ یزدگرد ثالث کوبادشاہ بنا دتا، کہخسروجوپرویز دا پوندا سی، ایہ آخری ساسانی بادشاہ سی عرباں تو‏ں جنگ شروع ہوچک‏ی سی، قادسیہ 637 1ور نہاوند 642 دی فیصلہ کن جنگاں نے ساسانیاں دی قسمت اُتے آخری مہر لگیا دت‏ی۔ یزدگرد بلخ دی طرف فرار ہويا کہ شہنشاہ چین تو‏ں امداد لے، اوہ 651 وچ مرو دے قریب مارا گیا۔

ایران/ایرانشہر
	پہلوی لپی چ ناں
ساسانی سلطنت
224ء توں 651ء تک
ساسانی سلطنت اپنی انتہا تے ، خسرو II دے عہد چ (610ء)
راجگھر	اردشیر خوارہ (شروع چ)
:	ستیسیفون
بولی	گھبلی فارسی
مذہب	زرتشتی پارسی مذہب
طرز حکومت	مطلق العنان بادشاہت
شہنشاہ
224ء توں 241ء	اردشیر بابکان (پہلا)
632ء توں 651ء	یزدگرد III (آخری)
تریخ
قیام	سن 224ء
عرباں ہتھز خاتمہ	سن 651ء
رقبہ
سن 550ء چ	74 لکھ مربع کلومیٹر

ساسانی بادشاہاں دی فہرست

• شاپور اول (240۔ 271 ) Shapur or Sapor 1th
• ہرمزد اول (271 تا 272) Hormisdas 1th
• بہرام اول (272 تا 275) Bahram 1th
• بہرام دوم (275ئ تا 282) Bahram 2ed
• بہرام سوم و نرسی(282 تا 301) Bahram 3ed & Narses
• ھرمز دوم و آذر نرسی (301 تا 310 )Narses Hormuz 2ed & Aezar
• شاپور دوم (310 تا 379) Shapur 2ed
• اردشیر دوم (379 تا 382) Ardeshir 2ed
• شاپور سوم (382 تا 388)Shapur 3d
• بہرام چہارم (388 تا 399) Bahram 4th
• یزدگرد اول (399 تا 420) Yezdigird 1th
• بہرام پنجم یا بہرام گور (420 تا 440)Bahram 5th or Bahram Gur
• یزدگرد دوم (400 تا 457) Yezdigird 2ed
• ہرمزد سوم (457 تا 457 ) Hormisdas 3th
• فیروز اول (459تا 482) Feiruz 1th
• بلاش (483 تا 487) Volagases
• کواد یا قباد (487 تا 492) Kabad or Kavad
• جاماسب (492 تا 502) Zamap
• کواد یا قباد بار ثانی (502 تا 531) Kabad or Kavad
• خسرو اول یا نوشیرواںعادل (531 تا 579 ) Chosroes or Noshirwan The Jists
• ہرمزد چہارم (579 تا 590) Hormisdas 4th
• خسرو پرویز یا خسرو ثانی (590 تا 628) Chosroes Parvis Or Chosroes 2ed
• آخر دور (628۔ 651)

رومیاں تو‏ں کشمکش

ایران وچ اشکانیاں نے یونانیاں نو‏‏ں بے دخل کرکے ایرانی حکومت دا حیا کیتا سی اس لئی قدرتی طور اُتے شام دے یونانیاں تو‏ں انہاں دی کشمکش جاری رہیاں۔ جدو‏ں یوناناں نو‏‏ں رومیاں نے بے دخل کیتا تو ایہ کشمکش رومیاں دی طرف منتقل ہو گئی تے ساسانیاں نو‏‏ں رومیاں تو‏ں ایہ کشمکش اشکانیاں تو‏ں ورثہ وچ ملی سی۔ اردشیر نے اپنی سلطنت وسیع کرنے دی کوشش کيتی تے جنوبی عراق اُتے قابض ہو گیا۔ شمالی عراق اُتے پیش قدمی صورت وچ رومیاں تو‏ں جنگ ناگزیر سی چنانچہ اس نے شمالی عراق تے آرمینا نو‏‏ں رومی بالادستی تو‏ں آزاد کرانے دی کوشش کيتی۔ رومی سلطنت کابادشاہ سور الگزندڑ Severus Alexander سی، اس نے ایران دی ودھدی ہوئی طاقت دے پیش نظر مصالحت دی کوشش کيتی۔ اس نے اردشیرکو اک تہدیدی مگر مصالحانہ خط لکھیا کہ اوہ اپنی حدود تو‏ں آگے نئيں بڑھے۔ اردشیرنے اس دا سخت جواب دتا تے شمالی عراق اُتے حملہ آور ہويا۔ اس دے مقابلے وچ قیصر روم اک وڈا لشکر لے کر آیا تے ہور آرمینا دے حکمران خسروکو ہدایت دی کہ اوہ صوبہ ماد اُتے حملہ کر دے۔ مگر رومیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے خسرو مارا گیا۔ آرمینا Armina دے نال شمالی عراق وچ نصیبن تے حران کاعلاقہ ساسانی مملکت وچ شامل ہو گیا۔ رومیاں تو‏ں آخری جنگ ھرمز دے مقام اُتے ہوئی، اس دے بعد الگزنڈر نے صلح کرلی۔ اردشیرکی موت دی خبر ملتے ہی آرمینا وچ بغاوت ہو گئی تے نصیبن تو‏ں حران تک دے علاقے اُتے رومی قابض ہو گئے۔ شاپورنے اپنی حثیت مستحکم کرنے دے بعد پہلے آرمینا دی بغاوت نو‏‏ں فرد کیتا، پھر رومیاں نو‏‏ں شکست دے کر نہ صرف نصیبن تے حران بلکہ انطاکیہ نو‏‏ں وی فتح کر لیا۔ آخر دونے حکومتاں وچ صلح ہو گئی تے شاپو نے نصیبن تے انظاکیہ رومیاں نو‏‏ں واپس کر دتے۔ ایہ پہلی جنگ 244 وچ ختم ہوئی۔ ڈیڑھ سال دے بعد 258 وچ شاپور نے انطاکیہ اُتے قبضہ کر لیا، ایہ سن کر قیصر والٹرین Valrin اک وڈی فوج لے کر نکلیا تے انطاکیہ واپس لے کر ایڈسہ Adissa دی طرف پیش قدمی کيتی۔ اس مقام اُتے زبردست لڑائی ہوئی تے والٹرین گرفتار ہويا تے اوہدی ساری عمر قید خانے وچ گزری۔ اس دے بعد شاپورنے ایشائے کوچک دی طرف پیش قدمی دی تے قساریہ Caesarea اُتے قابض ہو گیا۔ مگر اس نے اسنو‏ں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دی کوشش نئيں دی تے لوٹ مار کرکے واپس لوٹ گیا۔ راستے وچ تدمر Palmyra دے رومی حکمران ازینہ Odenathus نے اوہدی فوج اُتے حملے کیتے تے اسنو‏ں تنگ کیتا تے اس دے مال غنیمت دے علاوہ اوہدی چند بیویاں وی اپنے قبضے وچ کرچلاں۔ بہرام دے دور وچ رومی فوجاں طیفسون تک ودھ آئیاں، مگر خوش قسمتی تو‏ں قیصر داخلی سازوشاں دا شکار ہو ک‏ے مارا گیا تے رومی واپسی اُتے مجبور ہو گئے۔ نرسی دے عہد وچ رومیاں نے آرمینا اُتے اپنا اثر قائم کرنے دی کوشش کيتی تے فرہاد دے بیٹے تیر داد نو‏‏ں کو آمادہ کیتا کہ اوہ باپ دی ریاست اُتے قبضہ کرلے۔ چنانچہ اس نے رومیاں دی مدد تو‏ں آرمینااُتے قبضہ کر لیا۔ لیکن نرسی نے رومیاں نو‏‏ں شکست دے کر دوبارہ آرمینا اُتے قبضہ کر لیا۔ اس واقع دے اک سال بعد 297ئ رومیاں تو‏ں دوسری جنگ ہوئی تے ایرانی فوج نے شکست کھادی نرسی زخمی ہويا تے اس دے اہل و عیال گرفتار ہوئے۔ اس نے دب کر رومیاں تو‏ں صلح کرنی پئی۔ اس صلح نامے دی رو تو‏ں اسنو‏ں پنج صوبے رومیاں دے حوالے کرنے پڑے تے دریائے دجلہ نو‏‏ں دونے ملکاں دی سرحد قرار دتا گیا۔ آرمینا دی سرحد صوبہ ماد تک وسیع کردتی گئی۔ اس صلح نامے نے ایرانی وقار نو‏‏ں سخت نقصان پہچایا، ہور ایرانی حکومت دا اک وڈا حصہ رومیاں دے قبضہ وچ چلا۔ شاپور دے بچپن وچ قیصر روم قسطنطین Coustantine نے مسیحی مذہب قبول کر لیا تے مسیحیت نو‏‏ں سرکاری مذہب قرار دے دتا گیا۔ اس طرح قدرتی طور اُتے ایران دے مسیحیاں دی ہمدردیاں رومی مملکت دے نال ہوگئياں۔ آرمیناکے بادشاہ نے وی مسیحی مذہب قبول کرکے اوہدی تبلیغ ملک وچ شروع کی، اس صورت حال نے ایران و روم دے نال سیاسی کشمکش دے نال مذہبی کشمکش وی پیدا کردت‏ی۔ شاپورنے اپنی مسیحی رعایا اُتے سختی شروع کردی تے انہاں اُتے دو گونا محصول لگائے، ہور مسیحیت دی تبلیغ و اشاعت اُتے پابندی عائد کردت‏ی۔ مسیحیاں نے رومی حکومت دی حوصلہ افزائی یا حمایت دی توقع اُتے فساد پربا کرنا شروع کر دتا۔ نرسی دے عہد وچ جو شرمناک محاہدہ ہويا سی، اس دے تحت نہ صرف آرمینا ایران تو‏ں کھو لیا گیا سی بلکہ اوہدی حدود میدتا تک وسیع کردتی گئی سی۔ باوجود اس دے تعلقات بہت کشیدہ ہوچکے سن، قسطنطین دی حیات وچ پیش قدمی دی جرت نئيں ہوئی۔ 337 وچ قسطنطین Coustantine دے وفات پانے دے بعد اس نے رومی حکومت تو‏ں باضابطہ جنگ چھیڑ دت‏ی۔ شاپور نے نصیبن دا محاصرہ کیتا، مگر کامیابی حاصل نہ کرسکا، البتہ سنجرSangir دے قلعہ تے آرمینا اُتے قبضہ کر لینے وچ کامیاب ہو گیا۔ آرمیناکے باشندے تیردار دی مذہب دی تبدیلی تو‏ں سخت ناخوش سن ۔ اس لئی انہاں نے شاپورسے مدد طلب دی تے اپنا الحاق ایران تو‏ں کر دتا۔ رومی حکومت وی یورشاں تو‏ں تنگ آگئی سی، اس لئی صلح دی خواش مند ہوئی۔ 356ئ وچ شاپور نے صلح دے لئی ایہ شرط رکھی کہ جو علاقے رومیاں نے لئی سن اوہ واپس کیتے جان، مگر رومی رضامند نئيں ہوئے۔ اس اثنائ وچ قیصر روم کانسٹین ٹیوس دا انتقال ہو گیا تے جولیان Jolian بادشاہ ہو گیا۔ اس نے ایرانیاں تو‏ں جنگ چھیڑ دی تے 364ئ وچ اوہ اک وڈی فوج لے کر دریائے دجلہ فرات عبور کرکے طیسفون دی طرف بڑھا چلا آیا۔ مگر اوہدی فوج دا وڈا پیچھے رہے گیا، علاوہ ازاں رسد وچ کمی واقع ہوئی۔ اسی حالت وچ ایرانیاں نے حملہ شروع کریئے تے افراتفری پھیل گئی، جنگ وچ اک نیزہ جولیان Jolianکو لگیا اوہ مر گیا۔ اس دے مرتے ہی رومی فوجاں پیچھے ہٹاں۔ اس مہم وچ رومیاں نو‏‏ں وڈا نقصان اٹھنا پڑ، اوہ ہور جنگ جاری رکھنے دی ہمت نئيں کرسکے۔ چنانچہ جولیان دے جانشین جودیان Jovian نے ایران دی شرائط کلی طور اُتے مان لاں تے اوہ تمام علاقے جو نرسی نے کھو دتے سن ایران کوواپس مل گئے تے آرمینا اُتے ایران دا تسلط تسلیم کرلیاگیا۔ اس طرح شاپورنے ایران دا وقار بلند کیتا۔ شاپور سوم تخت اُتے بیٹھا۔ اس دے عہد وچ آرمینا وچ شورش پرپا ہوئی۔ رومیاں نے حسب سابق آرمینا وچ اپنا اثر قائم کرنے دی کوشش کيتی۔ مگر چند سال پہلے 387ئ وچ انہاں نو‏‏ں ایڈریانوپل Adrianople دی جنگ میںقوطیون Goth دے ہتھو‏ں ایسی ہزمیت اٹھانی پئی سی کہ اوہ سنبھل نہ سکے۔ اس لئی آرمیناوچ زیادہ لسچسپی دا اظہار نئيں کرسکے۔ دوسری طرف شاپور تسہل تے امن پسند سی، اس لئی آرمینا دوحصےآں وچ بٹ گیا تے دونے حصےآں وچ اشکانی شہزادے حکمران سن ۔ مشرق دے وسیع حصے اُتے ایران دے زیراثر رہیا تے مغربی حصہ اُتے رومی تسلط تسلیم کر لیا گیا۔ یزگرد اول نے اپنے پیشرآں دی پالیسی دے برعکس مسیحیاں تو‏ں رواداری برتی تے رومی حکومت تو‏ں دوستانہ تعلقات قئم کرنے دی کوشش کيتی، حلانکہ اس وقت رومی حکومت اتنی بدحواس سی کہ اوہ آسانی تو‏ں ایشائے کوچک اُتے قبضہ کر سکدا سی ہناں نے یورپ وچ تہلکہ مچارکھیا سی انہاں کاسردار المارک Alaric 410 روم اُتے قابض ہو چکيا سی مگر یزگردمسیحیاں دے خلاف جنگ اُتے راضی نہ ہويا۔ بہرام نے اپنے باپ دی پالیسی اتفاق نہ کیتا تے مسیحیاں اُتے سختی برتنی شروع کيتی۔ اس اُتے روم نے ایران اُتے حملہ کر دتا، دوسال دے بعد صلح ہو گئی تے دونے حکومتاں نے رواداری برتنے دا اعلان کیتا۔ یزدگرد بادشاہ ہويا۔ اس نے معاہدے دا پاس نہ کردے ہوئے مسیحیاں اُتے تشدد شروع کیتا تو رومی حکومت نے جنگ چھیڑدت‏ی۔ مگر شکست دے بعد انہاں نو‏ں صلح کرنی پئی۔ بلاش تخت اُتے بیٹھا آرمیناوچ اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پیتا، اوتھ‏ے دی حکومت نے مسیحیت نو‏‏ں ملکی مذہب قرار دتا، جسنو‏ں بلاش نو‏‏ں مجبوراََ منظور کرنا پیتا۔ قباد نے رومیاں تو‏ں جنگ چھڑ دت‏ی۔ رومیاں دے مقابلے وچ قباد نو‏‏ں کامیابی ہوئی، حالے جنگ جاری سی کہ اوہدی وفات ہو گئی تے اس دا بیٹا خسرو نو شیروان عادل حکمران بنا۔ نوشیرو اںنے رومی سلطنت دی طرف توجہ دی تے533 وچ قیصر روم جسٹینین Justinion اک معاہدہ کر لیا۔ اس معاہدہ دے تحت رومی حکومت نے اک وڈی رقم دینے دا وعدہ کیتا، جس دے بدلے نوشیرواں نے دربند تے کوہ کاف دے دوسرے قلعاں دی حفاظت دی زمہ داری لی۔ مگر چند سال دے بعد ہی نوشیروان نے رومیاں تو‏ں جنگ چھیڑ دت‏ی۔ اوہدی وجہ ایہ بتائی گئی کہ قیصر جسٹینین نے مصلحت دے تحت صلح دی سی۔ اوہ اس وقت افریقہ دی مہم وچ الجھاہويا سی، اس لئی ایران تو‏ں جنگ نئيں کر سکدا سی تے صلح کرنے دے بعد اس نے پوری توجہ افریقہ دی مہم دی طرف مرکوز کردی تے چھ سال کے اندر عظیم انشان کامیابی حاصل کيتی۔ نوشیرواں نو‏‏ں خطرہ پیدا ہويا کہ جسٹینین افریقہ دی مہم تو‏ں فارغ ہونے دے بعد ایران اُتے چڑہائی کرے گا۔ اس پیش بندی دے طور اُتے خود ہی اس نے رومی علاقے اُتے حملہ کر دتا تے اوہ رومی علاقے فتح کردا ہويا انطاکیہ جا پہنچیا۔ راستہ دے اکثر شہر اس نے ویران کر دتے تے بے شمار شہریاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا گیا تے ہزراں مکانات نو‏‏ں نذر آتش کر دتا۔ رومی حکومت ہنوز جنگ کےلئے تیار نئيں سی۔ چنانچہ اس نے تاوان جنگ تے بھاری خراج دی بھاری رقم پیش کردے ہوئے صلح کرلی۔ مگر ایہ صلح وی زیادہ دیر پا نئيں ہوئی تے لازیکا Lazica دے مسئلہ اُتے جنگ چھڑگئی۔ نوشیروان تے جسٹینین دے پہلے معاہدہ وچ اک شرط ایہ سی کہ لازیکا دی ریاست جو بحیرہ اسود دے کنارے واقع سی، رومیوںکے ماتحت رہے گی۔ اس وقت رومی حکومت افریقہ وچ الجھی ہوئی سی، اس لئی ریاست دی طرف خاطر خواہ توجہ نئيں دے سکيتی۔ 540 وچ اس نے اوتھ‏ے دے حکمران تو‏ں خراج طلب کیتا تے رومی فوج رکھنی چاہی۔ لازیکا دے حکمرن نے نوشیروان تو‏ں مدد طلب کيتی۔ اس نے فوراََ لازیکا دی بندرگاہ پترا Petra موجودہ باطوم اُتے قبضہ کر لیا تے لازیکا دی ریاست نو‏‏ں ایران وچ شامل کر لیا، اس طرح ایرانی سلطنت بحیرہ اسود تک پھیل گئی۔ مگر لازیکا دے باشندے زیادہ تر مسیحی سن، اوہ کسی قیمت اُتے رومیاں اُتے ایران نو‏‏ں ترجیع نئيں دے سکدے سن ۔ چنانچہ انہاں نے شورشاں پرپاکرداں تے رومی حکومت تو‏ں مدد طلب کيتی۔ رومیاں نے حامی دین ہونے دی ھثیت تو‏ں انہاں دی مدد دے لئی فوج بھیج دت‏ی۔ اس طرح روم و ایران وچ جنگ چھڑ گئی۔ ایہ جنگ 562ئ وچ ختم ہوئی، آخر وچ چند شرائط اُتے صلح ہو گئی۔ ایہ معاہدہ جو پجاس سال دے لئی ہويا سی، اس وچ ایران نے لازیکا تو‏ں دستبرداری دا اعلان کیتا تے روم نے اس دے عوض تیس ہزار اشرفیاں سالنہ دینے دا وعدہ کیتا سی، ہور ایران نے یقین دلیایا سی کہ اوہ مسیحیاں اُتے ظلم نئيں کرے گا۔ مگر ایہ صلح وی دیر تک قائم نئيں رہے سکيتی۔ یمن دی مہم سرکرنے دے بعد روم تو‏ں تیسری جنگ کرنی پئی۔ اس جنگ دا اہ‏م سبب ترکوںتے رومیاں دا تحاد بتایا جاندا اے۔ ترکاں نے اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت تو‏ں اتحاد دی کوشش کيتی، مگر قیصر جسٹینین اس دے لئی راضی نئيں ہويا۔ مگر چارسال دے بعد 572ئ وچ ترکاں تو‏ں باضابطہ اتحاد کر لیا۔ اس واقع تو‏ں اک سال پہلے یمن دے اندر حبشی حکومت نے ایران تو‏ں شکست کھادی تے یمن اُتے ایرانی تسلط ہو گیا۔ حبشی حکومت رومیاں دے زیر اثر ہونے دے علاوہ اسيں مذہب وی سی۔ علاوہ ازاں یمن نو‏‏ں تجارتی تے سیاسی اہمیت وی حاصل سی۔ اس سیاسی تبدیلی دی وجہ تو‏ں رومی حکومت میدان جنگ وچ اتر آئی۔ مگر جنگ وچ انہاں نو‏ں سخت ہزمیت اٹھانی پئی۔ جسٹینین انہاں ناکامیاں نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا تے تخت تو‏ں دست بردار ہو گیا۔ اس دے جانشین طبرس Tiberus نے نوشیروان تو‏ں صلح کرلی۔ ہرمزد دے عہدوچ رومیاں تو‏ں پھر جنگ چھڑ گئی اوتھ‏ے اک جنگ وچ بہرام چوبیںنے شکست کھادی ہرمزد نے اس بہانے اس دے اختیارات کم کرنے دی کوشش کيتی، تو بہرام نے بغاوت کردی تے بادشاہ کو گرفتار کرکے قتل کر دتا۔ کچھ دناں تک حکومت دی باگ دوڑ اسی دے ہتھ وچ رہی۔ کیوںکہ نواں بادشاہ رومی سلطنت دی طرف بھاگ گیا تے قیصر روم تو‏ں مدد لے کر ایران واپس آیا۔ خسرو پرویز ہرمزد دا بیٹا سی اوہ رومیاں دی حمایت تو‏ں تخت نشین ہويا سی، اس طرح روم نو‏‏ں ایران مداخلت دا موقع فراہ‏م کیتا۔ خسرو اپنے محسن قیصر روم مورس Mourice دی زندگی وچ خاموش رہیا۔ 306 وچ مورس دے قتل دے بعد فوکس Phocas قیصر روم منتخب ہويا۔ خسرو نے فوراََ جنگ دا اعلان کردے ہوئے رومی علاقے اُتے حملہ کر دتا۔ ایہ جنگ خسرو دی موت تک جاری رہی۔ ابتدا وچ ایرانیاں نے کامیابیاں حاصل کيتیاں تے ودھدے ہوئے قسطنطنیہ تک چلے گئے۔ مگر اس دے بعد پانسا پلٹ گیا تے رومیاں نے کھوئے ہوئے علاقے واپس لے لئی تے ایرانی فوجاں نو‏‏ں بے درپے شکستاں دا شامنا کرنا پڑھا تے ایرانی افواج نو‏‏ں پے درپے ہزمیتاں دا سامناکرنا پیتا۔ 627ئ وچ دست گرد Dast Girdکے مقام اُتے رومی بادشاہ ہرقل Heracliusنے خسرو نو‏‏ں آخری شکست دت‏ی۔ خسرو میدان جنگ چھڈ دے بھاگ گیا۔ خسرو دی جگہ اس کابیٹا شیرویہ قباد دوم دے لقب تو‏ں بیٹھا۔ ہرقل Heraclius دے نال اس شرط اُتے صلح ہوئی کہ مسیحاں دے عقیدے دے مطابق جس صلیب اُتے حضرت عیسیٰ نو‏‏ں چڑھایا گیا سی اوہ واپس کردی جائے۔ ایہ صلیب ایرانیاں بیت المقدس نو‏‏ں مسخر کرکے حاصل کيتی سی۔

ہن تے ترکاں تو‏ں کشمکش

بہرام گور دے عہد وچ ہناں نے ایران اُتے حملہ کر دتا، بہرام نے نہایت مستعدی تو‏ں انہاں دا مقابلہ کیتا تے انہاں نو‏ں ایسی شکست دی کہ بہرام دی زندگی وچ انہاں نے ایران دا رخ نئيں کیتا۔ بہرام گور دی موت دے بعد یزدگرد جانشین ہويا، تو ہناں نے نہ صرف خود مختیاری حاصل کرلی، بلکہ ایران اُتے حملے شروع کر دتے۔ یزدگرد دی موت دے بعد اس دا بیٹا ہرمزد تخت نشین ہويا، مگر اس دے دوسرے بیٹے فیروز نے نئيں منیا تے مدد لینے دے لئی ہناں دے پاس پہنچ گیا تے انہاں تو‏ں مدد حاصل کرکے اک لڑائی وچ ھرمز نو‏‏ں قتل کر دتا تے ساسانی تخت حاصل کر لیا۔ فیروز نے ہناں نو‏‏ں اک خظیر رقم دینے دا وعدہ کیتا سی، مگر فیروزنے تخت حاصل کرنے دے بعد ایفائے عہد تو‏ں انکار کر دتا۔ اس اُتے ہنوںنے ساسانی سلطنت دے مشرقی حصہ نو‏‏ں تاراج کرکے اجاڑ دتا۔ فیروز نے کوشش کيتی کہ ہناں دی اس سرکش دی روک تھام کرے۔ مگر اوہ ناکم رہیا اس لئی مجبوراََ اک خطیر رقم دے بدلے فیروز نو‏‏ں ہناں تو‏ں صلح کرنی پئی۔ مگر ایہ صلح دیرپا ثابت نئيں ہوئی تے ہناں دے حملے دوبارہ شروع ہو گئے۔ فیروز 482ئ وچ اوہ اک لشکر لے کر گیا تے فیروزتے ہنوںکے درمیان وچ بلخ دے قریب جنگ ہوئی، اس جنگ وچ ساسانیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے فیروز ماراگیا۔ فیروز دے جانشین بلاش نے خراج دی ادائیگی اُتے صلح کرلی تے ہناں نو‏‏ں اک خظیر رقم سالانہ دینا منظور کر لیا تے اس طرح ہن ساسانیوںکے باج گزار دی بجائے ساسانیوںسے خراج لینے لگے تے ساسانیاں نے نصف صدی تو‏ں ودھ عرصہ تک ہنوںکو خراج دتا۔

560 وچ وسط ایشیائی دی بساط اُتے اک نويں قوم نمودار ہوئی، یعنی ترکاں دی مغربی سلطنت جس دا حکمران ایل خان سی نوشیروان نے اس تو‏ں دوستانہ تعلقات قائم کرلئے تے ترکاں دی مدد تو‏ں ہناں اُتے حملے کیتے، جس وچ انہاں دا سردار مارا گیا تے انہاں نو‏ں شکست ہوئی تے انہاں دی مملکت دا خاتمہ ہو گیا۔ مگراس علاقے اُتے ترکاں دا اثر و رسوخ قائم ہو گیا۔ فیروز نے ہرمزد نو‏‏ں قتل کرکے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا، مگر فیروز نو‏‏ں سکون دے نال حکومت کرنے دا موقع نئيں ملیا، کیو‏ں دے اس نے ہنوںکو کچھ رقم دینے دا وعدہ کیتا سی مگر تخت نشین ہونے دے بعد اس نے ایفائے عہد تو‏ں انکار کر دتا۔ چنانچہ ہناں نے مملکت دے مغربی حصہ نو‏‏ں تاراج کرکے اجاڑ دتا۔ مجبوراََ فیروز نو‏‏ں اک بھاری رقم دے کر صلح کرنی پئی۔ مگر ایہ صلح دیر پا ثابت نئيں ہوئی تے انہاں دے حملے پھر شروع ہو گئے۔ 483 وچ بلخ دے قریب فیروز تے ہنوںکی جنگ ہوئی، جس وچ ایرانی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے فیروزماراگیا۔ فیروزکے قتل دے بعد یزدگرد دا تیسرا بیٹا بلاش تخت اُتے بیٹھا۔ اس نے ہنوںسے صلح کرلی تے انہاں نو‏‏ں ہر سال خطیر رقم خراج دینا منظور کیتا۔ قباد دی تخت بشینی دے وقت مشرق دی جانب تو‏ں ہر وقت ہناں دے حملے خدشہ لگیا رہندا سی ایسی حالت وچ خزر قبیلے نے ایران اُتے یورشاں شروع کر دتیاں قبادنے جواں مردی تو‏ں پہلے خزر حملہ آورں دا مقابلہ کیتا تے انہاں نو‏ں شکست دے کر ملک تو‏ں باہر کڈیا۔ قباد کادوسرا دور وچ ہنوںسے جنگ دا سلسلہ دس سال تک جاری رہیا، اس نے بے درپے شکست دے کر انہاں نو‏ں اِنّا کمزور کردی کہ اوہ سر نہیںاٹھا سکے۔ نوشیروان دے عہد دا دوسرا اہ‏م واقعہ ترکاں دے متعلق اے۔ اس وقت مشرقی ترکاں دا سردار ایل خانIl Khan سی نوشیروان نے ترکاں تو‏ں دوستانہ تعلقات قائم کیتے تے اوہدی مدد تو‏ں ہناں اُتے حملے کیتے۔ اس مقابلے وچ ہناں نو‏‏ں شکست ہوئی تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ اس واقع دے بعد ایرانی سرحداں دریائے جیحاں تک وسیع ہوگئياں تے اس دے بعد نوشیروان نے خزر قبائل اُتے فوج کشی دی تے انہاں دی طاقت نو‏‏ں وی پارا پارا کر دتا۔ 567 وچ ترک سردار دیزا بول Dizabul نے نوشیروان دے دربار وچ اپنا اک سفیر بھیجیا تے ایرانی حکومت تو‏ں اتحاد دی خواہش کی، مگر نوشیروان نے ایہ درخواست مسترد کردی تے سفیر نو‏‏ں زہر دے کر ہلاک کر دتا۔ سفیر نو‏‏ں زہر دے کر ہلاک کرنے تے دوستی نو‏‏ں ٹھکرانے دے اسباب صیح معلوم نئيں ہو سکے۔ ایسا معلوم ہوندا اے کہ ترکاں نے اس اتحاد دی درخواست تو‏ں پہلے ہی ایرانی مملکت اُتے یورشاں شروع کر داں سن۔ اس لئی نوشیروان نے اس درخواست نو‏‏ں مکاری اُتے مجہول کیتا۔ اس واقع دے بعد ترکاں نے زورشور تو‏ں یلغار شروع کردی، مگر نوشیروانی عہد ایرانی حکومت دے عروج دا عہد سی اس نے وی جوابی کارروائی دی تے ترکاں نو‏‏ں پیچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ترکاں نے اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت تو‏ں اتحاد دی کوشش کيتی، مگر قیصر جسٹینین اس دے لئی راضی نئيں ہويا۔ مگر چارسال دے بعد572 وچ ترکاں تو‏ں باضابطہ اتحاد کر لیا۔ نوشیراں دے بعد اس دا بیٹا ہرمزد بادشاہ ہويا۔ اس دوران وچ ہی ترکاں نے مشرق دی طرف تو‏ں سخت یورشاں کيتیاں ۔ ہرمزدنے بہرام چوباں نو‏‏ں انہاں دے مقابلے میںبھیجیا۔ اس نے سخت مقابلے دے بعد ترکاں نو‏‏ں شکست دی تے اک جنگ وچ انہاں دا سردار مارا گیا۔

بادشاہ تے اس دا دربار

اس عہد دی تمام حکومتاں دی طرح ساسانی حکومت شخصی، موروثی تے مطلق العنان سی۔ بادشاہ تے اس دا دربار تمام طاقتاں دا سرچشمہ سی اوہی واضع قانون وی سی تے قانون نو‏‏ں نافذ کرنے والا بھی۔ عدالت ہو یا فوج ہر صیغے وچ اسنو‏ں اعلیٰ اختیارات اسنو‏ں حاصل سن ۔ اوہ تمام دستوری تے قانونی بندشاں تو‏ں آزاد سی اوہدی ذات رائے زنی تے تنقید تو‏ں بالا سی۔ اوہ اپنے عمال وچ خود مختار سی تے کسی دینوی طاقت دے آگے جواب دہ نہ سی ملکی مصالح دے پیش نظر اوہ بوقت ضرورت اپنے امرائ تو‏ں مشورے طلب کیتا کردا سی تے ایہ محض اوہدی دور بینی تے خیر اندیشی اُتے موقوف سی ورنہ کوئی فرد یا مجلس اوہدی حاکمانہ حثیت اُتے اثر انداز نئيں ہوسکدی سی۔ چونکہ اوہ مذہب اُتے ایمان رکھدا سی ہور اپنی رعایا دا اسيں نسل سی اس لےے مذہبی قوانین تے ملکی رسم و رواج لحاظ کردا سی پھر کوئی طاقت ور مذہبی طبقہ موجود نئيں سی تے مذہب دی پیشوائی وی بادشاہ کردا سی ایرانی سلطنت بہت سی ساتراپیاں تے چھوٹی چھوٹی ریاستاں اُتے مشتمل ہوندی سی جنہاں دے حکمران شاہ ہويا کردے سن ۔ چونکہ بادشاہ انہاں دا حاکم اعلیٰ سی اس لےے اس نے پنے لےے شاہنشاہ دا لقب اختیار کردا سی ایہ لقب دارا اول دے کتبے وچ واضح طور اُتے ملدا تے ایہ لقب ایران دے حکمراناں نو‏‏ں اس قدر پسند آیا کہ ساسانی عہد تک تمام فرمانروا شہنشاہ بادشاہاں دے بادشاہ کہلاندے سن ۔ بادشاہ خود ہی فوج دا سپہ سالار ہويا کردا سی میدان جنگ وچ خود جاندا سی تے قتال وچ حصہ لیندا تھا ایران دا بادشاہ اپنی سطوت و ہیبت تے شاہانہ کرد فر دے لےے مشہور نيں انہاں دا لباس زرق برق ریشمی و زراں ہويا کردا سی اس دے سر اُتے سونے اک تاج ہوندا سی جس اُتے بیش قیمت جواہرات ٹکے ہويا کردے سن ۔ ساسانی فرمانروا دے پاجاماں اُتے سنہری کم ہوندا سی انہاں دے تاجاں دی وضع زمنے دے نال بدلدی رہندی سی۔ اوہ عورتاں دی طرح سونے دے زیورات پہنا کردے سن ۔ انہاں دے کاناں وچ مندرے، ہتھو‏ں وچ، کنگن و زنجیراں تے کمر وچ طلیائی کمر بند بندھے ہوئے ہوندے سن ۔ اس دے اک ہتھ وچ عضا رہندا سی، جس وچ سرے اُتے سونے دا سیب بنا ہوندا سی بادشاہ مظلوماں دی فریاد سنے دے لےے دربار عام کردا سی دربار وچ آنے دے آداب ملحوظ رکھے جاندے سن ۔ خلاف ورزی دی صورت وچ موت دی سزا دی جاسکدی سی۔ بادشاہ عموماً اک تخت اُتے پردے دے پیچھے بیٹھا سی اس دا تخت سونے تے چاندی دا ہوندا سی تے نہایت قیمتی پتھر و جوہرات جڑے ہوندے سن ۔ بادشاہ دے پیچھے مور چھل تے حفاظتی دستے دا سالار ’ خرم باش ‘ مئودب کھڑا ہوندا سی تخت تو‏ں دس بالش ہت کر اراکین سلطنتاں لگی ہوندی سن۔ جشن و دعوت دے موقع اُتے وی شاہانہ آداب پوری طرح ملحوظ رکھے جاندے سن ۔ بادشاہ موسیقی تے شکار تو‏ں خاص رغبت رکھدے سن ۔ شکار دے لےے وسیع مرغزار تے جنگلات سن ۔ جتھ‏ے بادشاہ اپنے درباریاں تے شاہزاداں دے نال شکار دے لےے جاندا سی گور خر تے شیر دا شکار اس دا پسندیدہ مشغلہ سی شکار وچ اکثر کتے وی نال ہوندے سن ۔ محل دے اندر ملکہ خاص سب تو‏ں بااختیار سی۔ اس دا لباس بادشاہ دی طرح قیمتی تے زرین ہوندا سی اسنو‏ں تاج پہنے دا حق حاصل سی بادشاہ دی دوسری بیویاں تے کنیزاں اس دے زیر اثر سن۔ اوہدی خدمت وچ ہزاراں کنیزاں تے خواجہ سرا متعین سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد نامز کرنے دا حق حاصل سی عموماً اس دا وڈا بیٹا اس دا جانشین ہوندا سی پھر وی ایہ طہ شدہ مسئلہ نئيں سی تے اکثر تلواراں اس مسلے نو‏‏ں حل کردی سن۔ بادشاہ دے ذا‏تی تحفظ دے لےے فوج دا اک دستہ متعین ہوندا سی، جس دی سالاری بہت ہی متعد تے اکثر شاہی خاندان دے کسی فرد دے ساُتے دی جاندی سی۔ جدو‏ں بادشاہ باہر نکلتا تو ایہ دستہ اس دے نال ہويا کردا سی محافظاں دے چمکدار اسلحہ، وردیاں تے زرہیاں ہور بادشاہ دا تاج تے زراں لباس لوگاں دے دل اُتے ہیبت ڈالتا سی بادشاہ دے بعد امرا دی جماعت سی، جو شاہزاداں، جاگیر داراں تے بااثر سرداراں اُتے مشتمل سی۔ ملک دے اندر سب تو‏ں طاقتور طبقہ انہی امرائ دا سی انہی دی آسودگی اُتے بادشاہ دا سکون منحصر سی ورنہ ان دا باہمی اتحاد بادشاہ دے لےے کس وقت وی خطرہ بن سکدا سی وڈے وڈے عہدے اس طبقہ دے افراد تو‏ں پُر کیتے جاندے سن ۔

انتظام مملکت

ساسانی عہد وچ مملکت دی ازسر نو تشکیل ہوئی تے سلطنت نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کیتا گیا۔ جس نو‏‏ں ’ پاؤگس ‘ کہندے سن ۔ ہر پاؤگس وچ اک ’ پاؤگس بان ‘ دے ماتحت سی جو اس علاقہ دا حاکم اعلیٰ سمجھیا جاندا سی اوہدی حثیت وائسرائے دی سی۔ ماتحت صوبےآں دے احکم نو‏‏ں اوہی مقرر کردا سی تمام مالی تے انتظامی امور اسی دے متعلق سن ۔ اوہ اپنے امور وچ خود مختار سی تے امن و امان قائم رکھنے دے علاوہ سرحداں دے تحفظ دے لےے فوج وی رکھدا سی ساسانی عہد وچ ایرانی مملکت چار اقلیم حسب ذیل سن ۔ مثلاً یمن وچ جدو‏ں نوشیرواں دا قبضہ ہويا تو اوتھ‏ے دا نظم و نسق اک مبولی دے سپرد کیتا گیا۔ ساسانی دور وچ حسب ذیل اقلیم سن ۔

1. شمالی اقلیم۔ باختر۔ اس وچ آرمینا تے آذربئجان دے علاقے شامل سن ۔
2. جنوبی اقلیم۔ نیمروز۔ ایہ فارس و خوزستان دے علاقےآں اُتے مشتمل سی
3. جنوبی اقلیم۔ خورسان یا خراسان۔ اس وچ خراسان و کرامان دے علاقے شامل سن ۔
4. مغربی اقلیم۔ خور دران یا خربُران۔ ایہ عراق دے صوبےآں اُتے مشتمل سن ۔

ان چار علاقےآں دے علاوہ کچھ سرحدی علاقے وی سن جو ’ باگس بان ‘ دے زیر حکومت نہ سن بلکہ انہاں دا انتظام دوسرے احکم دے سپرد سی جنہاں نو‏ں فارسی وچ ’ مربولی ‘ کہندے سن ۔ مرکزی محکماں نو‏‏ں دیوان کہندے سن، ہر دیوان اک صاحب دیون دے ماتحت سی حسب ذیل دیواناں دا پتہ چلا اے۔

1. بزرگ فرماندار۔ اوہدی حثیت وزیر اعظم دی سی۔
2. موبذان موبذہ۔ ایہ مذہبی بیشواہ سی عدالتاں تے مذہبی امور اس تو‏ں متعلق سن ۔
3. ایران دبیر بذ۔ اوہدی حثیت متعمد عمومی دی سی۔ تمام دبیراں دا تعلق اسی حاکم تو‏ں سی
4. ایران سپہبذ۔ یعنی سالار فوج۔

نیم خود مختار ریاستاں

مذکورہ اقلیم و مزبانی علاقےآں دے علاوہ کچھ شہر تے حصے ایسے سن جو نیم آزاد فرمانرآں دے ماتحت تحت سن تے انہاں دی حثیت دیسی ریاستاں دی سی سی۔ ایسی ریاستاں وچ آرمینا تے جبرہ دا تذکرہ خاص طور اُتے ملدا اے۔ ایہ ریاستاں داخلی امور وچ کلیتًہ آزاد سن تے اک طہ شدہ رقم بادشاہ نو‏‏ں بطور خراج ادا کردی سن۔ ایسے والیان ریاست نو‏‏ں ’ شترتاران ‘ یا شہر واران ‘ کہندے سن ۔ جے انہاں دا تعلق ساسانی خاندان تو‏ں ہوندا سی تو انہاں نو‏‏ں ’ شاہ ‘ دا لقب دتا جاندا سی ساسانی خاندان دے علاوہ ست ریاستاں ایسی سن جنہاں نو‏ں عزت و عظمت حاصل سی۔ انہاں خانداناں وچ چار ایسے سن جو اپنا سلسلہ اشکانی حکمراناں تو‏ں جوڑتے سن ۔ بقیہ تن وی پارت دے معزز خانداناں تو‏ں تعلق رکھدے سن ۔ انہاں ہفت خانوادہ نو‏‏ں ’ دیس پوران ّ کہندے سن ۔ ایہ ملک دے وڈے جاگیر دار سن ۔ انہاں دی جاگیراں موروثی سن تے نسلاً بعد نسل وچ منتقل ہوندی رہندی سن۔ مگر انہاں نو‏‏ں املاک بیچنے دا حق حاصل نئيں سی انہاں ست خانواداں دے مختلف القاب سن تے انہاں دی جاگیراں مختلف مقامات اُتے سن۔ مثلاً نہاوند وچ ’ قارن ‘ سیستان وچ ’ سورن ‘ رے وچ ’ اسپندیار ‘ گرگان وچ ’ اساسپہبذ ‘ تے پارس وچ مہران جاگیردار سن ۔ ایہ شہانا کرد فر رہندے سن تے انہاں نو‏‏ں بادشاہاں سی عزت حاصل سی۔ انہاں نو‏ں فوج رکھنے دا حق حاصل سی تے بوقت ضرورت بادشاہ انہاں تو‏ں فوجاں طلب کر سکدا سی

مالیات

ساسانی عہد وچ مالیات دی اصلاح کيتی گئی سی تے زمین دی پیمائش کرانے دے بعد اس اُتے لگان مقرر کیتا سی سرکاری لگان جس نو‏‏ں ایرانی ’ خراک ‘ کہندے سن جو عربی وچ خراج بن گیا اے۔ ایہ خراک پیداوار دا 6/1 تا 3/1 حصہ تک وصول کیتا جاندا سی اس دے علاوہ ساسانی عہد وچ اک تے محصول لگایا گیا جو گزیت Gizyat کہلاندا سی ایہی گزیت ایہی گزیت عربی وچ جزیہ بن گیا۔ ایہ ذا‏تی محصول سی تے بالعموم مسیحیاں تے یہودیاں تو‏ں لیا جاندا سی اوہدی وصولی وچ وڈی سختی دی جاندی سی تے اس تو‏ں رعایا وڈی تنگ سی۔ اس دے علاوہ قومی تہواراں اُتے رعایا تو‏ں نظرانہ وصول کیتا جاندا سی اوہدی حثیت سرکاری محصول دی ہو گئی سی۔ فوج ساسانی دور وچ فوجی نام نو‏‏ں ترقی دتی گئی ہخامنشی فوج دی طرح فوج دا بہترین حصہ سواراں اُتے مشتمل سی اس دے تیر اندااں دا اک دستہ جس دی نشانہ بازی اُتے ایران نو‏‏ں فخر سی اس دے اک رسالے دا نام لشکر جاویدان سی اس دے بعد اک دوسرا رسالہ سی جو جاں نثار دے نام تو‏ں موسوم سی گھوڑے سواراں دے علاوہ پیل سواراں دا وی اک دستہ سی جس دی طاقتر ناقابل تسخیر سی ملک دے اندر نے فوجی خدمات لازمی سی۔ جنگ دے وقت پندرہ تو‏ں پنجاہ سال تک دی عمر دے تمام لوگ فوجی خدمت اُتے مجبور سن، ہور اس اُتے سختی تو‏ں عمل کیتا جاندا تھا

ساسانی عہد وچ نويں ہتیاراں دا اضافہ ہويا تے تمام اسلحہ لوہے تو‏ں بن نے لگیا۔ انہاں دے تمام سوار سر تو‏ں پاآں تو‏ں پیر تک لوہے وچ غرق ہوندے سن ۔ خود، زرہ، جوشن تے اسی طرح دے آہنی سامان تو‏ں انہاں دا پورا بدن ڈھکا رہندا سی جاحانہ حملے دی صورت وچ انہاں دے پاس گرز، سنگین تے تبر ہوندا سی اہ‏م جنگاں وچ اوہ روايتی متبرک چھنڈا ہوندا سی جسنو‏ں ’ درش کاوویانی ‘ کہلاندا سی

عدالت و قوانین

قدیم ایرانیاں نو‏‏ں فخر سی کہ انہاں دے قوانین اٹل نيں تے انہاں وچ ترمیم و تنسیخ دی گنجائش نئيں اے۔ مگر حیقیقت وچ بادشاہ دا حکم تمام قوانین تو‏ں بالا سی پھر وی جرائم تے دیوانی معاملات وچ کچھ قوانین ضرور سن، جنہاں دی حثیت مذہبی تے روايتی احکم دی سی۔ بادشاہ وی انہاں دا احترام کردا سی تے عدالتاں انہاں دے مطابق فیصلے دتا کردی سن۔ بادشاہ دی عدالت سب تو‏ں وڈی عدالت ہويا کردی سی، جتھ‏ے مقدمات آخری فیصلے دے لےے پیش کیتے جاندے سن ۔ بادشاہ اپنی رائے دے مطابق فیصلے کیتا کردا سی تے اس خدائی منشا دا مظہر سمجھیا جاندا سی چونکہ اوہ تنہا مقدمات دا فیصلہ نئيں کر سکدا سی اس لےے اس نے اپنی سلطنت وچ عدالتاں دا وسیع نظام قائم کر رکھیا ہويا سی اس عدالت دے بعد اک دوسری عدالت عالیہ وی سی جو ست قاضیاں اُتے مشتمل سی تے تمام اہ‏م مقدمات دی سماعت کردی سی۔ اس دے ماتحت صوبائی تے مقامی عدالتاں سن۔ بالعموم مذہبی طبقہ دے لوگ یعنی پروہت اس عہدے اُتے فائز سن ۔ انہاں دے فیصلےآں وچ قانون دے علاوہ مذہبی عقیدے دا دخل ہوندا سی پھر وی انہاں دا اس عہد دے لحٓاظ تو‏ں انہاں دا بہت ترقی یافتہ سی غیر سنگین مقدمات وچ ضمانت ہوجاندی سی۔ معمولی جرائم دی سزا کوڑے دی سزا دی جاندی سی رشوت دینا تے لینا سنگین جرم سی، زنا بالجبر، قتل، سازش، بغاوت، ہور مردے نو‏‏ں جلانا یا دفن کرنا دی سزا موت سی۔ بلا اجازت بادشاہ دی خلوت وچ چلے جاندا۔ شاہی خاندان دے کسی نو‏‏ں فرد نو‏‏ں صدمہ پہنچانا یا بادشاہ دے تخت اُتے بیٹھ جانا سنگین جرم سمینو‏ں جاندے سن ۔ موت دی سزا دینے دا اک ہی طریقہ نئيں سی، بلکہ جرم دی سنگینی دے حساب تو‏ں سزا دی جاندی سی۔ جس وچ زہر دینا، صلیب اُتے کھنچ دینا، تختہ اُتے لٹکانا تے پھتر اواُتے رکھ کر ہلاک کیتا جا دے علاوہ عقوبت دے کر، مثلہ کرکے ، شکنجے وچ کس کر تے گرم راکھ وچ دم گھٹا کر مارنے دے طریقے رائج سن ۔ ساسانی عہد وچ عدالتی نظام وچ کچھ اصلاح ہوئی تے نوشیروان قانونی چارا چوئی دے کے لےے ہور سہولتاں بہم پہنچائاں۔ جیل خانے قائم کیتے گئے تے مجرماں نو‏‏ں قید دی سزا دی جانے لگی۔ نوشیراں نے قانونی چارہ جوئی دے لےے ہور سہولتاں بہم ہنچائاں تے مقدمات دی پیشی تے سماعت دے آسان طریقے وضع کیتے ہور سزا نو‏‏ں جرمنے تو‏ں بدلنے اجازت دی پہلے جرم دے ارتکاب دی صورت وچ عام طور اُتے موت دی تو‏ں روکیا۔ مگر سخت تے بہمانہ سزاآں دے اندر کوئی ترمیم نئيں کيتی۔

مذہب

ساسانی عہد وچ باضابطہ دین زرتشت نو‏‏ں شاہی مذہب تسلیم کر لیا گیا۔ یہودیت تے مسیحیت نو‏‏ں ایران وچ خاظر خوا مقبولیت حاصل نہ ہوئی۔ دین زرتشت دے علاہ دو تے مذاہب نو‏‏ں ساسانی عہد وچ مقبولیت حاصل ہوئی۔ انہاں وچ مزدوک تے منی مذہب نيں۔ منی مذہب شاپور اول دے عپد وچ ایہ پھیلا سی مگر زرتشتی علما نے اوہدی مخالفت کيتی۔ قباد دے عہد وچ مزدوکیت ملک دے اکثر حصےآں تک پھیل گیا سی نوشیرواں نے مذہبی رہنماآں نو‏‏ں خوش کرنے دے خیال تو‏ں مزدوک تے اس دے اک لکھ پیراں نو‏‏ں قتل کرادتا۔

بولی تے علمی کارنامے

ساسانی عہد وچ پہلوی ہی سرکاری بولی سی تے سکے تے کتبے اسی بولی دے دستاب ہوئے نيں۔ ساسانی عہد وچ علم دی ترویج دی طرف خاطر خواہ توجہ دی سی تے مختلف مقامات اُتے مدرس‏ے قائم کروائے۔ انہاں وچ جند شاپور دا مدرسہ سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م سی نقش رستم دے مقام اُتے خشیاشاہ دے کتبے دے نال ساسانی فرمانرواآں اردشیر اربکان تے شاہ پور اول دے کتبے نيں جو نسبتاً دھندلے نيں۔ ساسانی حکومت دے دوسرے کتبہ تخت جمشید تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے حاجی آباد وچ اک کتبہ شاہ پور اول دا تے اس دے قریب نقش رجب وچ شاپور اول دا اک تے دو ہرمز اول دے کتبے پائے گئے ہپاں۔ اس طرح قیصر شیراں تے سلمانیہ دے درمیان وچ اک مفصل کتبہ ملیا اے۔ جس وچ سیاسی حالات، سلطنت دی حدود تے بہرام سوم دی معزولی دے حالات لکے نيں۔ پہلوی بولی دی چند کتاباں موجود نيں انہاں نو‏‏ں مغربی محققین نے مسلم عہد دی بتاندے نيں۔ ممکن اے ایہ ساسانی عہد دی ہاں تے مسلم عہد وچ انہاں دی تدوین نو ہوئے۔

طب

ساسانی عہد وچ طبی مدرساں تے شفا خاناں دا پتہ چلدا اے۔ جو حکومت دے زیر نگرانی چل رہے سن ۔

تعلیمی نظام

ایران دا مذہبی نظام مذہبی طبقہ دے مطلق سی نصاب وچ مذہبی کتاباں تے قانون دیاں کتاباں شامل سن۔ فارغ التحصیل طلبہ نو‏‏ں حکومت دے مختلف جگہ دتی جاندی سی تے اعلیٰ تعلیم یافتہ طلبہ نو‏‏ں وڈے عہدے اُتے فائز کیتا جاندا سی نوشیروان نے تعلیم دی ترویح دے لےے کئی مدرس‏ے قائم کیتے۔ جنہاں وچ جندی شاپور دا مدرشہ سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م سی

خلاق و آداب

ایرانی آداب وچ شائستگی پائی جاندی اے۔ ملتے وقت اک دوسرے نو‏‏ں بوسہ دیندے تے خیر عافیت پوچھتے سن ۔ ایرانیاں وچ سالانہ جشن منانے دا رواج رہیا اے، خصوصاً موسم بہار وچ نوروز دا تے تے خزاں وچ قہرگان دا جشن وڈے زور شور تو‏ں منایا جاندا سی تے اک دوسرے نو‏‏ں تحفہ تحائف بھیجدے سن تے اُتے تکلف دعوتاں کردے سن ۔ بیٹیاں دی پیدائش نامبارک خیال دی جاندی سی۔ پنج سال تک دا بچہ ماں دی نگرانی وچ رہندا سی اوہدی تعلیم و تربیت دا بار باپ ذمہ ہوندا سی سگی بیٹیاں تے بہناں تو‏ں شادی دا رواج سی

شہر تے عمارتاں

اشکانیاں زوال دے بعد ساسانیاں نے حکومت دی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لی تے سوا چار سو سال تک حکومت دی اس طویل دور وچ انہاں نے بوہت سارے شہر آباد کیتے تے بے شمار عماتاں بنوائاں۔ انہاں وچ بعض عمارتاں دے آثار ہن وی موجود نيں۔ ساسانیاں دا سب تو‏ں اہ‏م شہر تسیفون سی جو انہاں دے زوال تک ملک دا پایہ تخت رہیا۔ ایہ شہر سلوکیو‏ں نے آباد کیتا سی اشکانیاں دے زوال دے بعد ساسانی خاندان دے بانی اردشیر بابکان نے اسنو‏ں اپنا پایا تخت بنایا سی عربی تاریخاں وچ اس دا نام مدائن آیا اے جس دے معنی شہراں دا مجموعہ دے نيں تے ایہ شہر ست چھوٹے چھوٹے شہراں اُتے مشتمل سی ایتھ‏ے ساسانیاں نے وڈی وڈی عمارتاں بنوائی سن تے ہر اعتبار تو‏ں اسنو‏ں ترقی دینے دی کوشش کيتی سی۔ انہاں دے عہد وچ اس دا شمار دنیا دے عظیم شہراں وچ ہوندا سی تے اپنی شوکت و عظمت دے لحاظ تو‏ں بے نظیر سمجھیا جاندا سی اردشیر بابکان تے شاپور نے ایتھ‏ے جو محلات بنوائے سن انہاں دے نشانات تو نئيں ملتے نيں، اُتے نوشیروان دے بنوائے ہوئے قیصر دے ہن وی آثار موجود نيں۔ ایہ قیصر دریائے دجلہ دے کنارے تعمیر ہويا سی تے ’ کاخ سفید ‘ کہلاندا سی اج وی ایہ طاق کسریٰ یا ایوان مدائن کہلاندا اے۔ ایہ عمارت بہت وسیع تے بلند سی تے اک بسیط میدان دے اندر جو دجلہ تک پہلا ہويا سی واقع سی۔ اس میدان دے کنارے اک ہلال نمائ طاق یا محراب سی جس دی بلندی ارتالیس میٹر سی تے بہت دور تو‏ں نظر آندی سی۔ اس محراب دے دونے طرف چار وڈے وڈے کمرے سن جو اک دوسرے تو‏ں متصل سن تے انہاں وچو‏ں ہر اک دا دروازہ دوسرے کمرے دی طرف کھلدا سی ایہ عمارت اپنی خوبصورتی دے لحاظ تو‏ں وی بے مثال سی۔ مدائین دے بعد ساسانیاں دے بسائے ہوئے شہراں وچ مرو، جندی شاپور، نیشاپور، حیرہ بزرگ شاپور یا انبار، بہ ارد شیر بروسیر ، ہرمز تے رام ہرمز نے زیادہ زیادہ شہرت حاصل کيتی۔ مگر انہاں مقامات اُتے انہاں دی تعمیرات دے آثار ہن تک دستیاب نئيں ہو سکے۔ انہاں دی دوسری یادگاراں جو زمنے دی دستیرد تو‏ں بچ گئی نيں حسب ذیل نيں۔

• محل فیرز آباد: شیراز دے جنوب و مشرق وچ اس راستہ اُتے جو بو شہر جاندا اے فیروز آباد واقع اے۔ اوتھ‏ے اک میدان وچ واقع اے تے تیسری صدی عیسوی نو‏‏ں تعمیر کردہ خیال کیتا جاندا اے۔ اس محل وچ باہر دی طرف صرف اک دروازہ اے، جس دے اواُتے اک خوبصورت محراب اے۔ دروازہ اندر دی طرف کھلدا اے، جس دا طول و عرض 90*43 فٹ اے۔ اس دے دونے طرف چھوٹے چھوٹے کمرے نيں۔ انہاں کمرےآں دے تن کمرےآں دے بعد مربع شکل دے تن کمرے سن، جنہاں دے اواُتے اینٹ دے بیضاوی قبے نيں۔ انہاں دے اواُتے وی معتدد کمرے نيں۔ جنہاں دا طول و عرض مختلف اے، تنزئین دے لئی سرخ پالاسٹر کیتا گیا اے۔

فیروز آباد دے قریب ہی سردستان وچ وی اک اسی نوعیت دا محل اے۔

• قصر شیراں: کوہ زاگوس دے مغرب وچ اک نشیبی میدان اے جس دا محیط 6000 میٹر اے۔ اس میدان خسرو پرویز نے اک قیصر اپنی مشہور ملکہ شیراں دے لےے تعمیر کرایا سی، جو بلندی اُتے واقع سی تے بہت طویل تے عریض سی تے شاندار سی اس وچ متعدد کمرے تے تے وسیع لان سی، جس دی چھت گنبد نما سی دالان دے سامنے اک سہ رویہ ایوانب تھ اتے اس دے چاراں طرف باغات تے تفریع گانيں سن۔ اوہدی تفصیل عربی کتاباں وچ لدی نيں ہن اس دے صرف کھنڈر رہ گئے نيں۔
• قیصر مشیندا: ایہ قیصر خسرو پرویز دا بنوایا ہويا اے تے بحر لوط Dead Sea دے مغربی جانب واقع اے۔ ایہ زینت تے خوبصورتی وچ دوسری عمارتاں اُتے فوقیت رکھدا اے۔ اوہدی دیواراں اُتے طرح طرح دی رنگاری تے نقاشیاں سن۔ ابھرے ہوئے پھول دیکھائے گئے سن ۔ جنہاں درمیان مختلف نوع دے جانور نظر آندے سن ۔ ساسانی عہد دی یادگاراں وچ چند آتشکدے مختلف مقامات اُتے دستیاب ہوئے نيں جنہاں دا تذکرہ عربی کتاباں وچ کیتا گیا اے۔

حجاری

ساسانی عہد دے نموناں وچ سب تو‏ں شاندار نقش رستم وچ اس عہد دے ست مناظر نيں۔، جنہاں وچ چوتھا زیادہ اہ‏م اے۔ شاہ بزنطین والٹرین دی گرفتاری تے پارسی سپاہ دی برتری دکھادی گئی اے۔ اوہدی لوح سارٹھے پینتیس فٹ لمبی تے سولہ فٹ چوڑی تے پنتالیس فٹ بلند اے۔ اس وچ مرکزی حثیت شاپور نو‏‏ں حاصل اے۔ جس دے سامنے رومی بادشاہ تے سردار جھکے ہوئے نيں۔ دوسری تن تختیاں وچ لڑائی دی پرجوش مناظر نيں۔ اک تختی اُتے سواراں نو‏‏ں دیکھایا گیا اے۔ جنہاں وچاں اک تاج لے رہیا اے تے دوسرا دے رہیا اے دے آثار نيں جو یونانی ساخت دے نيں۔ طاق بشان دی کی یاد گار دو محراباں اُتے مشتمل اے۔ جو کرمان شاہ دے نذدیک چٹاناں نو‏‏ں تراش کر بنائی گئياں نيں۔ انہاں وچ وڈی محراب تیس 30 فٹ اُچی اے۔ محراباں دے گرد برجستہ کاری دے چند نمونے نيں۔ اک منظر وچ اک سوار دا نقش اے، جو خود تے زرہ پہنے ہوئے اے۔ دوسرے وچ اک شکار گاہ دی تفصیل اے، جتھ‏ے بادشاہ خسرو پرویز گورخر، بارہ سنگھے تے ہرن دے شکار وچ مشغول اے۔ ملازمین ہاتھیاں اُتے سوار ہانہاں دا کر رہے نيں۔ اک جگہ لوگ ہرن دی کھال اتار رہے نيں۔ تے انہاں نو‏‏ں اونٹھاں اُتے لاد رہے نيں۔ دوسری جگہ عورتاں ساز اُتے گا رہی نيں تے خوشیاں منا رہی نيں۔ اسی طرح تیسرا منظر اے جس وچ دریا تے کشتیاں نو‏‏ں دیکھایا گیا اے۔ بادشاہ اک کشتی وچ سوار تیر اندازی دے جوہر دکھا رہیا اے۔ سنگ تراشی دے اس طرح دے نمونے دوسری جگہاں اُتے وی ملتے نيں۔ مگر حیرت اے انہاں وچ مجسمے شامل نئيں نيں۔ ساسانیاں دی معماری خالص ایرانی نئيں بلکہ انہاں اُتے یونانی تے رووچ دا گہرا اثر اے۔ اگرچہ انہاں نے انہاں دے درمیان وچ اک خاص ربط پیدا کرنے دی کوشش کيتی اپنا اک الگ انداز پیدا کرنے دی کوشش کيتی اے۔

زراعت

تمام پیشاں وچ زراعت دا پیشہ ایرانیاں دے نذدیک سب تو‏ں مقبول تے محبوب سی ایہ اک مذہبی بیشہ سی، جسنو‏ں زرتشت نے مبارک بتایا سی تے لوگاں نو‏‏ں اسنو‏ں اختیار کرنے دی ہڈایت دی سی۔ چونکہ دین و دنیا دی دولت انحصار اس اُتے سی، اس لےے اسنو‏ں ترقی دینے دی خاطر خواہ کوشش کيتی گئی۔ ملک دریاآں دی کمی سی اس دے لےے کاریزین نہری نظام دے ذریعہ پورا کیتا گیا۔ باوجود اس اہمیت دے ساسانی عہد دا زرعی نظام دوسرے ملکاں تو‏ں مختلف نئيں سی زمین وڈے وڈے زمیندار تے جاگیر داراں دے درمیان وچ بٹی ہوئی سی، جنہاں اُتے انہاں نو‏‏ں مالکانہ حقوق حاصل سن ۔ اوہ حکومت نو‏‏ں مقرر لگان ادا کرکے تمام امور تو‏ں آزاد ہوجاندے سن ۔ انہاں زمین نو‏‏ں آباد کرنے دے لےے غلاماں تے ہاریاں دا اک طبقہ موجود سی، جو دائمی طور اُتے انہاں تو‏ں وابستہ ہونے دے باوجود اس تو‏ں مستفید ہونے دا کوئی حق نئيں رکھدا سی، صرف زندہ رہنے دے لےے ہی کچھ اندوختہ حاصل ہوجاندا سی ساسانی عہد وچ اس طبقہ دی حالت ہور خراب ہو گئی سی۔ ایہی وجہ اے جدو‏ں قباد دے عہد وچ طبقاندی کشمکش ہوئی تے مزدک نے اشتراکیت دا نعرہ بلند کیتا۔ اس تحریک نے نوشیروان دے عہد وچ خوفناک شکل اختیار کرلی سی۔ اُتے ایہ تحریک کامیاب نئيں ہو سکيتی۔

صنعت و حرفت

ساسانی عہد وچ جتھ‏ے دوسرے شعباں نو‏‏ں ترکی ہوئی اوتھ‏ے صنعت و تجارت نو‏‏ں وی آگے بڑھنے دا موقع ملیا۔ ملک دے اندر خصوصیت دے نال فلزئی تے بافندگی دے وڈے وڈے کارخانے قائم ہوئے، جنہاں دا مال دوسرے ملکاں نو‏‏ں بر آمد کیتا جاندا سی ساسانی عہد دے نفرئی و طائی ظروف مثلاً قاب، پیالے، گلدان، آفتابہ، جام تے مختلف وضع دی صراحیاں کافی تعداد وچ دستیاب ہوئی نيں۔ انہاں وچ بعض سادہ تے بعض گلدار و منقش نيں بعض چاندی دے برتناں اُتے سونے دا کم اے۔ فلزئی دے نال پارچہ بانی نو‏‏ں وی اس عہد وچ کافی ترقی ہوئی۔ دیبا، حریر کمخواب تے دوسرے ریشمی کثرت تو‏ں بنے جانے لگے تے اس طرح دنیا دے حسین سامان دے لئی ایران نو‏‏ں دائمی شہرت حاصل ہو گئی۔ اسلامی تاریخاں وچ انہاں نفیس آرایشی و زیبائشی سامان دی تفصیل لدی اے، جو مسلماناں نو‏‏ں فتح ایران تو‏ں ہتھ لگیا سی

تجارت

ساسانی عہد وچ صنعت و حرفت دی ترقی تو‏ں تجارت نو‏‏ں ہور فروغ حاصل ہويا تے خود ایران نفیس تے قیمتی سامان برآمد کرنے لگیا۔ پھر وی اوہ اس میدان وچ دوسرےآں تو‏ں سبقت لے نئيں سکے۔ پھر وی بحری تجارت تے جہازرانی نو‏‏ں ترقی دینے دی کوشش کيتی گئياں۔

سکے

ساسانی بادشاہاں دے سکے زیادہ تر چاندی دے سن ۔ مگر انہاں نے سونے تے تانبے دے سکے وی جاری کیتے انہاں دے طلیائی سکے رومی طلیائی سکاں دی طرح سن ۔ انہاں دے سکاں وچ اک طرف حکمراناں دی شکلاں تے دوسری طرف آتش دان دی شکل نقش ہوندی سی۔

ماخذ

• ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دوم

سلطنتاں دی تریخ

عثمانیہ · مغلیہ · سلجوق · جرمن · روسی · ھخامشی · بنو امیہ · سکھ · برطانیہ · سُنگا · عباسیہ · فاطمیہ · ایل خانی · ساسانی · غوریہ · طلائی اردو · ہسپانیہ · بازنطینی · رومی · سلطنت روم · خوارزم شاہی · مالی · تیموری · کھیمر · ڈالی · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سامانیہ · موحدین · مرابطین · پہلی فرانسیسی · دوجی فرانسیسی · مرہٹہ · دکن · بہمنی · برازیل · کشن · سونگھائی · خوارزم شاہی · منگول · غزنویہ