دین حنیف
| اصول دین | توحید • عدل • نبوت • امامت • قیامت |
|---|---|
| فروع دین | نماز • روزہ • حج • زکٰوۃ • خمس • جہاد • امر بالمعروف • نہی عن المنکر • تولی • تبری |
| اسلامی احکم دے مآخذ | قرآن • سنت • عقل • اجماع • قیاس(اہل سنت) |
| اہم شخصیتاں | پیغمبر اسلامؐ • اہل بیت • ائمہؑ • خلفائے راشدین(اہل سنت) |
| اسلامی مکاتب | شیعہ: امامیہ • زیدیہ • اسماعیلیہ • اہل سنت: سلفیہ • اشاعرہ • معتزلہ • ماتریدیہ • خوارج ازارقہ • نجدات • صفریہ • اباضیہ |
| مقدس شہر | مکہ • مدینہ • قدس • نجف • کربلا • کاظمین • مشہد • سامرا • قم |
| مقدس مقامات | مسجد الحرام • مسجد نبوی • مسجد الاقصی • مسجد کوفہ • حائر حسینی |
| اسلامی حکومتاں | خلافت راشدہ • اموی • عباسی • قرطبیہ • موحدین • فاطمیہ • صفویہ • عثمانیہ |
| اعیاد | عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر • عید مبعث |
| مناسبتاں | پندرہ شعبان • تاسوعا • عاشورا • شب قدر • یوم القدس |
دین حنیف، یعنی اوہ دین جو فطرت دے مطابق اے۔ اس الہی دین دا عمومی عنوان اے جس دی تبلیغ آدم(ع) توں خاتم (ص) تک، سارے پیغمبراں دا فرض اول سی۔
حنیف اصطلاحا اللہ دے اس دین دی اک صفت اے جو مستقیم تے باطل رستےآں تے مذاہب توں دور اے تے اک خاص اصطلاح وچ لفظ حنیف حضرت ابراہیم (ع) تے آن جناب دے دین دی توصیف وچ بروئے کار آیا اے۔
حنیف لغت وچ
سودھوحنف لغت وچ ، ٹیڑھا، خم تے مائل ہونے دے معنی وچ آیا اے۔[۱][۲] تے ایسا اسم اے جو مضاف یا موصوف یا جار و مجرور دے نال مل دے کامل ہو جاندا اے۔
اس دی صفت مشبہہ، "حنیف" (بر وزن فعیل} اے بمعنی مائل ہونے والا[۳][۴][۵] تے اس شخص نوں "احنف" کہیا جاندا اے جس دی انگلیاں باہر دی طرف مائل نيں یا اوہ جس دی پیر ٹیڑھے نيں[۶][۷]، لیکن بعض علماء دے نزدیک، حنیف دے معنی مستقیم تے سِدھے دے نيں۔[۸][۹][۱۰]
چنانچہ احنف اس شخص نوں کہندے نيں جس دا پیر سیدھا تے مضبوط ہو تے اس دا پورا قدم کھڑے ہُندے وقت، زمین اُتے پئے یعنی ایہ کہ اسيں اپنے دین اُتے استقامت دے نال کاربند نيں۔[۱۱] تے جے ٹیڑھے پیر یا ٹیڑھی ٹانگاں والے نوں احنف کہیا جاندا اے تاں ایہ اچھے شگون دے عنوان توں اے ؛ جس طرح دے مریض نوں سلیم کہیا جاندا اے۔[۱۲][۱۳]
حنیف دی مختلف اصطلاحات
سودھولفظ حنیف علم تفسیر، علم حدیث تے عصر جاہلیت دی تریخ وچ مختلف استعمالات دی وجہ توں مختلف اصطلاحات وچ بروئے کار آندا اے:
دین ابراہیم خلیل(ع)
سودھوجاہلیت دے زمانے وچ جو وی حضرت ابراہیم(ع) دے دین اُتے سی، حنیف کہلاندا سی۔[۱۴][۱۵]
آیات قرآنی وی اس اصطلاح دی تائید کردیاں نيں:
- "مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛
(ترجمہ: ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ اوہ تاں نرے کھرے مسلم [یا حق پرست فرمانبردار] سن تے اوہ مشرکین وچوں نئيں سن )"۔[۱۶]
- "مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛
حنفاء شرک تے بت پرستی توں روگرداں ہوکے دین ابراہیم(ع) دی پیروی کردے نيں:
- "وَمَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً؛
(ترجمہ: تے اس توں بہتر کس دا دین ہوئے گا، جو اپنے نوں اللہ دے سپرد کردے درانحالیکہ اوہ نیک کم کرنے والا اے تے حق دی طرف مائل ابراہیم (حنیف) دے دین دا پیرو ہو تے اللہ نے ابراہیم نوں اپنا خلیل (دوست) بنایا سی )"۔[۱۷]
- "وَمَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً؛
دین حنیف اک دینی تے اصلاحی تحریک دا ناں سی جس دے پیروکار "دین ابراہیم دے پیرو "حنفی" کہلاندے سن ۔ حُنَفاء شرک تے بت پرستی دی روش اُتے سوال اٹھاندے سن تے اس توں دوری کردے سن، عبادت دے لئی غاراں وچ پناہ لیندے سن تے لوکاں نوں ابراہیم دا دین اختیار کرنے دی دعوت دیندے سن ۔ انہاں تفکرات نے جزیرہ نمائے عرب وچ بت پرستی دیاں بنیاداں متزلزل تے ویراں کرنے وچ بنیادی کردار ادا کيتا تے رفتہ رفتہ لوکاں دی خود آگہی اُتے منتج ہوئے؛ ايسے رو توں ظہور اسلام توں پہلے دے برساں وچ جھوٹھے خداواں دی مخالفت وچ شدت آئی سی۔[۱۸]
بعض عرباں دا دین
سودھوعصر جاہلیت وچ بعض عرب حضرت ابراہیم علیہ السلام دے دین توں باقیماندہ صرف بعض عملی احکام جداں مناسک حج، لڑکےآں دا ختنہ کرنے تے غسل جنابت اُتے عمل پیرا سن، تے انہاں دے دین نوں دین حنیف کہیا جاندا سی۔[۱۹][۲۰]
مشرکین دا لقب!
سودھواہل کتاب نے مشرکین نوں "حنفاء" دا لقب دتا سی تے جدوں وی لفظ "حنیفیت" نوں استعمال وچ لیایا جاندا سی، اہل کتاب اس توں شرک تے بت پرستی سمجھدے سن ۔[۲۱][۲۲]
دین حق دی طرف رغبت
سودھوبعض صاحبان قلم نے لکھیا اے کہ حنیف اس شخص نوں کہیا جاندا اے جو باطل ادیان توں دین حق دی طرف راغب و مائل ہوجائے۔[۲۳] ایہ اصطلاح لفظ حنیف دے لغوی معنی دے تناظر وچ سامنے آئی اے جو بعد وچ بعض مفسرین دی ایجاد کردہ اے۔
مسلمان دے معنی وچ
سودھوحنیف دے معنی مسلمان دے نيں، یعنی حنیفیت در حقیقت اسلام بمعنی تسلیم دے مترادف اے ؛ جداں کہ قرآن کریم وچ خداوند متعال دا ارشاد اے:
"مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ جو حنیف تے مسلم سن تے اوہ مشرکین وچوں ہرگز نئيں سن)"؛ تے امام صادق(ع) نے فرمایا: "إنَّ الحَنِيفِيَّةَ هِيَ الإِسلَامُ(ترجمہ: حنیفیت اسلام ہی اے)"؛۔[۲۴][۲۵] تے امام باقر(ع) نے فرمایا اے: "اَلقَانِتُ المُطِیعَ وَالحَنِیفَ المُسلِمُ(ترجمہ: یعنی اللہ توں لولگانے والا، فرمانبردار تے حنیف و مسلمان)؛۔[۲۶]
توضیح آں کہ: اسلام دے دو معنی نيں: اک لغوی معنی، یعنی لولگانا تے سرتسلیم خم کرنا، تے اک اصطلاحی معنی، یعنی قرآن دی شریعت؛ تے ایہ معنی نزول قرآن تے دین اسلام دے فروغ دے بعد معرض وجود وچ آئے نيں۔ بعض آیات وچ حضرت محمد(ص) توں پہلے دے انبیاء نوں مسلم کہیا جاندا اے۔ [۲۷][۲۸] جتھے اسلام دے معنی لغوی نيں۔
دین الہی دی صفت
سودھوحنیف، صفت اے دین الہی دے لئی، تے اللہ نے بنی نوع انسان دی ہدایت دے لئی تمام انبیاء نوں اس دی تبلیغ دی ذمہ داری سپرد دی اے تے اس دا ناں اسلام بمعنی اللہ دے اگے تسلیم ہونا اے ؛ جداں کہ قرآن مجید دا ارشاد اے:
"إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ(ترجمہ: بلاشبہ حقیقی دین اللہ دے نزدیک اسلام (تے اللہ دے اگے تسلیم) اے)" ہور
"وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِيناً فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ(ترجمہ: اور جو اسلام دے علاوہ کوئی دین تلاش کرے اوہ اس توں ہرگز قبول نہ ہوئے گا)"۔[۲۹] تے چونکہ ایہ دین، دین فطرت اے، مستقیم تے افراط و تفریط (یعنی دو انتہاواں = Two Extremes) توں دور تے خاص عملی احکام دا حامل اے، اسنوں "حنیف" دی صفت توں متصف کيتا گیا اے ؛ چنانچہ "ملت ابراہیم" یعنی ابراہیم(ع) دا دین، جس نوں صفت حنیفیت توں توصیف کيتا گیا اے۔[۳۰][۳۱] تے قرآن کریم دین دی توصیف کردے ہوئے فرماندا اے:
"وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: اور ایہ (میرے توں کہیا گیا اے ) کہ تسيں اپنے چہرہ نوں ادھر ادھر توں ہٹا کر اس دین دی طرف سیدھا رکھو تے مشرکاں وچوں نہ ہو)؛ ہور
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا(ترجمہ: تو اپنا رخ سیدھا رکھو دین حق دے لئی سب رستےآں توں ہٹ کر، اللہ دی فطرت اے جس اُتے اس نے انساناں نوں پیدا کيتا اے)"۔[۳۲]
حدیث دی کتاباں وچ مروی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی دین دی توصیف صفت حنیف توں کردے ہوئے فرمایا اے کہ "ان الله تعالى امرني انہاں ادعو الى دينه الحنيفية(ترجمہ: خداوند متعال نے مینوں امر کيتا اے کہ (لوکاں کو) اس دے دین حنیف دی طرف بلاؤں)"۔[۳۳]
حنیف قرآن وچ
سودھولفظ حنیف 10 مرتبہ قرآن کریم وچ دہرایا گیا اے تے اس دی جمع لفظ "حنفاء" دو بار آیا اے۔[۳۴] 10 بار وچوں 2 بار لفظ "دین" دی توصیف وچ [۳۵] 5 بار، ابراہیم(ع) دے دین تے ملت دی توصیف، وچ آیا اے۔[۳۶][۳۷][۳۸][۳۹] انہاں آیات کریمہ وچ حضرت ابراہیم(ع) دے دین دی پیروی دا حکم دتا گیا اے، جو خود تمام باطل ادیان توں دین حق دی طرف مائل سن ۔
لفظ حنیف دو بار حضرت ابراہیم(ع) دی ذات دی توصیف وچ آیا اے: بطور مثال خداوند متعال آپ(ع) دے عقائد بیان کردے ہوئے ارشاد فرماندا اے:
"مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ اوہ تاں نرے کھرے مسلم [یا حق پرست فرمانبردار] سن تے اوہ مشرکین وچوں نئيں سن)؛
"إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: بلاشبہ ابراہیم اک امت سن جو خالص اللہ توں لو لگانے والے، غلط راستے توں ہٹے ہوئے سن تے مشرکاں وچوں نہ سن)
قرآن مجید وچ لفظ "حنیف" دے استعمالات توں نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اس توں مراد فطری توحید تے انبیاء علیہم السلام ـ بالخصوص حضرت ابراہیم(ع) ـ دی روش تے نگاہ، اے تے اک طرح توں شرک تے مشرکین دا نقطۂ مقابل سمجھیا جاندا اے۔ سورہ انعام دی آیت 79 تے سورہ روم دی آیت 30 تے دوسرے آیات توں معلوم ہُندا اے کہ حنیفیت تے فطرت ـ یعنی خالق عالم دے بارے وچ پاکیزہ تے بےداغ نقطۂ نگاہ تے جبلی و فطری رجحان، دے درمیان گہرا پیوند پایا جاندا اے۔ ہور ابراہیم(ع) نوں کئی بار حنیف قرار دتا گیا اے۔ سورہ بقرہ دی آیت 135 تے سورہ آل عمران دی آیت 67 توں دو نکتے واضح ہو جاندے نيں:
الف: حنیفیت، نہ یہودیت ہی تے نہ ہی عیسائیت،
ب: حنیفیت، ظہور اسلام توں پہلے مصطلح اسلام دے اسيں معنی اے۔[۴۰]
احادیث وچ
سودھواحادیث وچ "حنیف تے حنیفیت" دے لفظاں بکثرت اسعمال ہوئے نيں تے فرمایا گیا اے کہ اس دا سرچشمہ فطرت اے۔ امام باقر(ع) فرماندے نيں:
"الحنيفية من الفطرة التي فطر الناس عليها ولا تبديل لخلق الله۔۔۔(ترجمہ: حنیفیت اس فطرت توں اے جس اُتے اس (خدا) نے لوکاں نوں پیدا کيتا اے، اللہ دی خلقت وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوتی)"۔[۴۱][۴۲]
احادیث وچ حنیفیت دا اہم ترین دا اطلاق، [فردی تے سماجی] صحت دی انہاں سنتاں اُتے ہويا اے جو خداوند متعال نے حضرت ابراہیم(ع) اُتے نازل فرمایا اے تے بعد دے اعصار و قرون وچ جاہلی عرباں نے وی انہاں اُتے عمل کیا[۴۳][۴۴] ایتھے تک کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ نے انہاں نوں اک بار زندہ کيتا۔ [۴۵]
حوالے
سودھو- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج3، ص362۔
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج5، ص40۔۔
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج3، ص362۔
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج2، ص402۔
- ↑ ابن عاشور، التحریر والتنویر، ج1، ص716۔
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج3، ص362۔
- ↑ رازی، ابو الفتوح، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، ج2، ص184۔
- ↑ ماوردی، النکت والعیون، ج1، ص194۔
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص479۔
- ↑ طبری، جامع البیان، ج1، ص740 و 741۔
- ↑ رازی، ابو الفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج2، ص184۔
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج3، ص81۔
- ↑ ماوردی، النکت والعیون، ج1، ص194۔
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج5، ص40۔
- ↑ النووی، شرح صحیح مسلم، ج6، ص57۔
- ↑ سورہ آل عمران، آیت 67؛ ہور دیکھو: بقرہ، آیت 37؛ آل عمران، آیت 95؛ نساء، آیت 124؛ انعام، آیات 79 و 162؛ یونس، آیت 105۔
- ↑ نساء، آیت 125۔
- ↑ عبدالعزیز سالم، (فارسی مترجم: صدری نیا)، تریخ عرب اسلام تاں پہلے، ص396۔
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص479ـ480۔
- ↑ ابن عبدالبر، الاستذکار، ج3، ص104۔
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص479ـ 480۔
- ↑ تفسیر المنار، ج1، ص480 481۔
- ↑ مشهدی، کنز الدقائق، ج1، ص350۔
- ↑ البحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص560۔
- ↑ مشهدی، کنز الدقائق، ج1، ص350۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج66، ص357۔
- ↑ یوسف، آیت 101۔
- ↑ آل عمران، آیت 67۔
- ↑ آل عمران، آیات 19 و 85۔
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج2، ص71۔
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ج1، ص326۔
- ↑ یونس، آیت 105؛ روم، آیت 30۔
- ↑ ابن شهر آشوب، المناقب، ج1، ص58۔
- ↑ حج، آیت 31، تے بینہ، آیت 5۔
- ↑ یونس، آیت105 و روم، آیت 30۔
- ↑ بقرہ، آیت 135۔
- ↑ آل عمران، آیت 95۔
- ↑ نساء، آیت 125۔
- ↑ انعام، آیت 161 تے نحل، آیت 123۔
- ↑ قرآن کریم، ترجمہ، توضیحات و واژه نامہ: بهاء الدین خرمشاهی، ص21.۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج2، ص12۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج3، ص281۔
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج13، ص237۔
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیہ، ج1، ص53۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج12، ص56۔
مآخذ
سودھو- قرآن کریم۔
- ابن شهر آشوب، المناقب مؤسسہ انتشارات علامه، قم، 1379ھ ش۔
- ابن عبد البر، الاستذکار، تحقیق سالم محمد عطا، دار الکتب العلمیہ، بیروت، 2000ع۔
- ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر مؤسسہ تریخ، بیروت.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم مکتب النشر الثقافة الاسلامیہ، 1408ھ ق۔
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب دار صادر، بیروت.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن تحقیق قسم الدراست الاسلامیہ، مؤسسہ البعثة.
- حرّ عاملی، شیخ محمد، وسائل الشیعہ مؤسسہ آل البیت، قم، 1409ھ ق۔
- فخر رازی، تفسیر الکبیر دار الکتب العلمیہ، طهران.
- سالم، عبد العزیز، [عنوان اصلی:] تریخ العرب پہلے الاسلام (مترجم: صدری نیا، باقر، عنوان فارسی: "تریخ عرب اسلام تاں پہلے")، انتشارات علمی فرهنگی، تهران 1380ھ ش۔
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان دار ابن حزم و دار الاعلام.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان انتشارات فراهانی، تهران، 1360ـ 1350ھ ش۔
- طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین مکتب النشر الثقافة الاسلامیہ، 1408ھ ق۔
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن دار احیاء التراث العربی، بیروت.
- رازی، ابو الفتوح حسین بن علی، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1374ـ 1366ھ ش۔
- رشید رضا، محمد، المنار دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
- صدوق، من لا یحضره الفقیہ انتشارات جامعه مدرسین، قم 1413ھ ق۔
- کاشانی، ملیا فتح اللّه، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتاب فروشی اسلامیہ، تهران، 1344ھ ش۔
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی دار الکتب الاسلامیہ، 1365ھ ش۔
- ماوردی، علی بن محمد بن حبیب، النکت والعیون دار الکتب العلمیہ، بیروت.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار مؤسسه الوفاء، بیروت، 1404ھ ق۔
- مشهدی، میرزا محمد، کنز الدقائق مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
- النووی، شرح مسلم دار الکتب العربی، بیروت، 1407ھ ق۔
بیرونی ربط
سودھو- مضمون دا ماخذ: دانشنامه کلام اسلامی رد و بدل دے نال۔