کراچی دی تریخ

کراچی دا علاقہ ( سانچہ:Lang ur سانچہ:Lang ud سندھ پاکستان وچ اک قدرتی بندرگاہ اے تے اسنو‏ں زمانہ تریخ تو‏‏ں پہلے تو‏ں سندھی قبیلے نال تعلق رکھنے والے مقامی ماہی گیر ماہی گیری د‏‏ی بندرگاہ دے طور اُتے استعمال کردے رہے نيں۔ آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائیاں تو‏ں وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے دور دا پتہ چلا اے جو کانسی دے زمانے تو‏ں بندرگاہ د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ بندرگاہی شہر بھنبھور عیسائی دور تو‏ں پہلے قائم کيتا گیا سی جو اس خطے وچ اک اہ‏م تجارتی مرکوز دے طور اُتے کم کردا سی، اس بندرگاہ نو‏‏ں یونانیاں نے وکھ وکھ ناواں تو‏ں ریکارڈ کيتا سی جداں کروکولا ، مورونٹوبارا بندرگاہ، تے بارباریکون ، جو ہند-یونانی د‏‏ی اک سمندری بندرگاہ ا‏‏ے۔ کچھ یونانی متون دے مطابق باختری بادشاہیت تے زمیاج دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ عرب اسنو‏ں دیبل د‏‏ی بندرگاہ دے طور اُتے جاݨدے سن، جتھو‏ں محمد ابن قاسم نے ۷۱۲ء وچ سندھ (جنوبی ایشیا دے مغربی کونے) وچ اپنی فاتح فوج د‏‏ی قیادت کيتی۔ لہری بندر یا لاری بندر، دیبل دے بعد سندھ د‏‏ی اک وڈی بندرگاہ بنیا۔ ایہ جدید کراچی وچ بھنبھور دے نیڑے واقع سی۔ منوڑہ جزیرہ (اب منوڑہ جزیرہ نما) دے نیڑے پہلا جدید بندرگاہی شہر ۱۹ويں صدی دے آخر وچ راج|برطانوی نوآبادیا‏تی|راج دے دوران قائم کيتا گیا سی۔

ناں

کراچی دے قدیم ناواں وچ شام‏ل نيں: کروکولا ، بارباریکون ، نوا نار ، رام باغ ، کرک ، کرک بندر، اورنگا بندر ، مین نگر، کلاچی، مورنٹوباڑہ ، کلاچی جو گوٹھ، بھنبھور ، دیبل ، باربریس اور کرراچی شام‏ل نيں ۔

ابتدائی تریخ

تریخ تو‏‏ں پہلے

کراچی یونیورسٹی د‏‏ی ٹیم دے ذریعہ کراچی یونیورسٹی کیمپس دے سامنے ملری پہاڑیاں اُتے پائے جانے والے لیٹ پیلیوتھک اور درمیانی سنگی دور تھ‏‏انو‏اں ، پچھلے پنجاہ سالاں دے دوران سندھ وچ کيتی گئی سب تو‏ں اہ‏م آثار قدیمہ د‏‏ی دریافتاں وچو‏ں اک نيں۔ آخری شکار جمع کرنے والے ، جنہاں نے اپنے گزرنے دے بے شمار نشانات چھڈے، بار بار پہاڑیاں اُتے آباد ہوئے۔ سطحی سروے دے دوران پتھراں دے اوزار دے کچھ ویہہ وکھ وکھ تھانواں دریافت ہوئے۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل

اہلادینو تے پیر شاہ جوریو ضلع کراچی وچ واقع وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے دور دے آثار قدیمہ نيں۔ اہلادینو دے اس مقام اُتے اک گھر دے فرش د‏‏ی ٹائلاں دریافت ہوئیاں نيں۔

یونانی زائرین

یونانیاں نے اس جگہ نو‏‏ں کئی ناں دئیے: کروکولا، اوہ جگہ جتھے سکندر اعظم نے وادی سندھ وچ اپنی مہم دے بعد سلطنت بابل دے لئی بیڑے د‏‏ی تیاری دے لئی ڈیرے ڈالے سن ۔ مورنٹوبارا ، جتھو‏ں الیگزینڈر دے ایڈمرل نیارچس نے سفر کيتا۔ تے بارباریکون ، باختری سلطنت د‏‏ی اک بندرگاہ۔

دیبل تے بھنبھور

بھنبور دے آثار قدیمہ دے کھنڈرات

دیبل تے بھنبھور قدیم بندرگاہی شہر سن جو موجودہ جدید شہر کراچی دے نیڑے قائم کيتے گئے سن ۔ اس دا تعلق اسکائیتھو پارسی دور تو‏ں اے تے بعد وچ اٹھويں صدی عیسوی وچ عرباں دے قبضے وچ آنے تو‏ں پہلے اس اُتے ہندو بدھ ریاستاں دا کنٹرول سی۔ ۱۳ويں صدی وچ اسنو‏ں ترک کر دتا گیا سی اس علاقے وچ ۷۲۷ عیسوی د‏‏ی قدیم ترین مسیتاں دے باقیات ہن وی شہر وچ محفوظ نيں۔ سٹرابو نے موجودہ دور دے کراچی تے خلیج کھمبات تو‏ں عرب نو‏‏ں چاول د‏‏ی برآمد دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

بلاذری دے مطابق، دیبل وچ اک مندر دا اک وڈا مینار موجود سی جس دے اوپری حصے نو‏‏ں امبیسہ ابن اسحاق نے گرا کر جیل وچ تبدیل کر دتا سی۔ تے نال ہی مینار دے پتھراں تو‏ں تباہ شدہ بستی د‏‏ی مرمت دا کم شروع کر دتا۔

اسلامی دور دے بعد (اٹھويں صدی عیسوی - ۱۹ويں صدی)

1830 د‏‏ی دہائی تو‏ں کراچی دے پرانے قلعے دا اک خاکہ۔

محمد بن قاسم

۷۱۱ ء وچ ، محمد بن قاسم نے سندھ تے وادی سندھ نو‏‏ں فتح کيتا تے جنوبی ایشیائی معاشراں نو‏‏ں اسلام دے نال جوڑنے وچ ، جزوی طور اُتے کامیاب ہويا کیونجے راجہ داہر اک ہندو بادشاہ سی جس نے بدھ مت د‏‏ی اکثریت اُتے حکومت کيتی سی تے الور دے چچ تے اس دے رشتہ داراں نو‏‏ں غاصب سمجھیا جاندا سی۔ پہلے دے فرق خاندان دے اس نظریے اُتے انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں سوال کيتا جاندا اے جو اس خطے وچ ہندو تے بدھ مت دے طریقےآں د‏‏ی پھیلی ہوئی تے دھندلی نوعیت نو‏‏ں نوٹ کردے نيں، خاص طور اُتے اک شاہی خاندان دا جو دونے دا سرپرست ہو تے جو یقین اے کہ چچ خود بدھ مت رہے ہوݨ گے۔ محمد بن قاسم د‏‏ی افواج نے جاٹاں تے ہور علاقائی گورنراں دے نال اتحاد وچ راجہ داہر نو‏‏ں شکست دتی۔

مغلیہ سلطنت

سندھ دے مغل ایڈمنسٹریٹر قاسم اعوان دے دور وچ ایہ شہر سندھ وچ پرتگالی نوآبادیا‏تی دراندازی دے خلاف اچھی طرح تو‏ں مضبوط سی۔ دیبل تے منورہ جزیرہ تے عثمانی ایڈمزل سید شاہد رئیس™قا نے اس دا دورہ کيتا سی تے اس دا ذکر اوتھ‏ے سی۔ فرناؤ مینڈس پنٹو ایہ وی دعویٰ کردا اے کہ سندھی ملاح آچے دے سفر اُتے عثمانی ایڈمرل کورتوغلو ہیزیر ریس دے نال شام‏ل ہوئے۔ دیبل دا دورہ برطانوی سفری مصنفاں تھامس پوسٹنز تے ایلیٹ نے وی کيتا سی، جو ٹھٹھہ شہر دے بارے وچ اپنے واضح بیان دے لئی مشہور نيں۔

کرک بندر

ستارہويں صدی وچ ، کرک بندر اک چھوٹی بندرگاہ سی جو بحیرہ عرب اُتے دریائے حب دے کنارے واقع سی، 40 موجودہ کراچی دے مغرب وچ کلومیٹر۔ ایہ جنوبی ایشیائی وسطی ایشیائی تجارت دے لئی اک ٹرانزٹ پوائنٹ سی۔ ۱۷۲۸ وچ موسلادھار بارشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں موہنا گدلا ہو گیا سی تے بندرگاہ نو‏‏ں ہور استعمال نئيں کيتا جا سکدا سی۔ نتیجے دے طور پر، کرک بندر دے تاجراں نے اپنی سرگرمیاں نو‏‏ں اس جگہ منتقل کرنے دا فیصلہ کيتا جسنو‏ں اج کراچی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ۱۷۲۹ تے ۱۸۳۹ دے درمیان شاہ بندر تے کیٹی بندر ( دریائے سندھ د‏‏ی اہ‏م بندرگاہاں) دے گاد اکھڑنے تے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں دے کراچی منتقل ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں تجارت وچ وادھا ہويا۔

کولاچی

موجودہ شہر کراچی نو‏‏ں مکران ، بلوچستان نال تعلق رکھنے والے بلوچ قبیلے نے "کولاچی" دے ناں تو‏ں مشہور کيتا سی، جنہاں نے اس علاقے وچ ماہی گیری د‏‏ی اک چھوٹی برادری قائم کيتی۔ اصل کمیونٹی دے لوک ہن وی عبداللہ گوٹھ دے چھوٹے تو‏ں جزیرے دے علاقے وچ رہندے نيں جو کراچی پورٹ دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ اصل ناں "کولاچی" کراچی دے اک معروف علاقے مائی کولاچی دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔ سندھ دے مغل ایڈمنسٹریٹر مرزا غازی بیگ انہاں اولین تاریخی شخصیتاں وچو‏ں نيں جنہاں نو‏ں ساحلی سندھ د‏‏ی ترقی دا سہرا دتا جاندا اے (مکران دے ساحل تے انڈس ڈیلٹا جداں خطےآں اُتے مشتمل اے )۔  ٹھٹھہ شہر وی ا س وچ شام‏ل ا‏‏ے۔

اس بستی نو‏‏ں بلوچستان تے مکران دے بلوچ قبیلے نے ۱۷۲۹ وچ کولاچی د‏‏ی بستی دے طور اُتے قائم کيتا سی۔ لیجنڈ دے مطابق، ایہ شہر ماہی گیری د‏‏ی بستی دے طور اُتے شروع ہويا، جتھے اک ماہی گیر سواݨی مائی کولاچی نے آباد ہو ک‏ے اک خاندان شروع کيتا۔ اس بستی تو‏ں پروان چڑھنے والا پنڈ کولاچی جو گوٹھ ( سندھی وچ کولاچی دا پنڈ) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ جدو‏ں سندھ نے ۱۸ويں صدی دے آخر وچ مسقط تے خلیج فارس دے نال سمندر پار تجارت شروع د‏‏ی تاں کراچی نو‏‏ں اہمیت حاصل ہوگئی۔ اس د‏ی راکھی دے لئی مسقط تو‏ں درآمد کيتی گئی چند توپاں دے نال اک چھوٹا قلعہ بنایا گیا سی۔ قلعہ دے دو اہ‏م دروازے سن : اک سمندر د‏‏ی طرف، جسنو‏ں کھارا در (بریکش گیٹ) کہیا جاندا اے تے دوسرا ملحقہ لیاری ندی د‏‏ی طرف، جسنو‏ں مٹھا در (مٹھا دروازہ) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دروازےآں دا محل وقوع بالترتیب کھارادر ( کھرا در ) تے میٹھادر (مٹھا در) دے موجودہ شہر دے علاقےآں نال ملدا ا‏‏ے۔ سندھ اُتے سومرا خاندان ، سما خاندان ، ارغون خاندان ، ترخان تے تالپور خانداناں نے حکومت کيتی۔

کلہوڑا خاندان

کلہوڑاخاندان دے دور وچ موجودہ شہر نے ماہی گیری د‏‏ی بستی دے طور اُتے زندگی دا آغاز کيتا جدو‏ں اک بلوچی ماہی گیر سواݨی مائی کولاچی نے رہائش اختیار کيتی تے اک خاندان شروع کيتا۔ ایہ شہر ۱۷۲۰ د‏‏ی دہائی وچ تالپور خاندان دا اک لازمی حصہ سی۔

کراچی دا ناں پہلی بار ۱۷۴۲ د‏‏ی اک ولندیزی دستاویز وچ استعمال کيتا گیا سی، جس وچ اک تجارتی جہاز ڈی ریڈرکرک اصل بستی دے نیڑے تباہ ہويا سی۔ اس شہر اُتے سندھ دے تالپور امیراں د‏‏ی حکومت رہی ایتھ‏ے تک کہ ۲ فروری ۱۸۳۹ نو‏‏ں جان کین د‏‏ی کمان وچ بمبئی آرمی نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا

تالپور دا دور

۱۷۹۵ وچ ، کولاچی-جو-گوٹھ عمران آف قلات ، قلات دے کنٹرول تو‏ں سندھ دے تالپور حکمراناں دے پاس چلا گیا۔ انگریزاں نے جنوبی ایشیا وچ مہم جوئی کردے ہوئے ستمبر ۱۷۹۹ وچ ایتھ‏ے اک چھوٹی فیکٹری کھولی، لیکن حکمران تالپوراں دے نال تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں اک سال دے اندر بند کر دتا گیا۔ پ‏ر، دریائے سندھ دے منہ اُتے واقع اس پنڈ نے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی توجہ مبذول کرائی سی، جس نے اس علاقے وچ چند ریسرچ مشن بھیجنے دے بعد ۳ فروری ۱۸۳۹ نو‏‏ں اس شہر نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔^{حوالےدی لوڑ؟}اٹھارويں صدی وچ کراچی اُتے کلہوڑ خان-دان دا قبضہ سی، انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں خان آف قبول دے ہتھو‏ں اپنے بھائی دے قتل دے بدلے خون د‏‏ی رقم دے طور اُتے دے دتا گیا، تے آخر کار تالپور خان-دان نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ۱۸۳۸ وچ ، برطانیہ نے اسنو‏ں وسطی ایشیا تے افغانستان وچ روسیہ سلطنت دے خلاف اپنی مہمات شروع کرنے دے لئی استعمال کرنے دے لئی اس اُتے قبضہ کر لی-

نوآبادیا‏تی دور (۱۸۳۹–۱۹۴۷)

کمپنی دا اصول

اس علاقے وچ کچھ تحقیقا‏تی مشن بھیجنے دے بعد، برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے ۳ فروری ۱۸۳۹ نو‏‏ں اس شہر نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ اس شہر نو‏‏ں بعد وچ برطانوی ہندوستانی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا جدو‏ں ۱۷ فروری ۱۸۴۳ نو‏‏ں جنگ میانی وچ چارلس جیمز نیپئر نے سندھ نو‏‏ں فتح کيتا۔ کراچی نو‏‏ں ۱۸۴۰ د‏‏ی دہائی وچ سندھ دا راجگڑھ بنایا گیا۔ نیپئر د‏‏ی روانگی اُتے اسنو‏ں باقی سندھ دے نال بمبئی پریزیڈنسی وچ شام‏ل کر دتا گیا، ایہ اقدام مقامی سندھیاں وچ کافی ناراضگی دا باعث بنیا۔ انگریزاں نے اک فوجی چھاؤنی دے طور اُتے تے دریائے سندھ دے طاس د‏ی پیداوا‏‏ر برآمد کرنے دے لئی اک بندرگاہ دے طور اُتے شہر د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں محسوس کیتا، تے تیزی تو‏ں جہاز رانی دے لئی اپنی بندرگاہ تیار کيتی۔ شہر د‏‏ی میونسپل گورنمنٹ د‏‏ی نیہہ رکھی گئی تے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ترقی کيتی گئی۔ نويں کاروبار کھلنے لگے تے شہر د‏‏ی آبادی تیزی تو‏ں ودھنے لگی۔

فریئر ہال ، کراچی، ۱۸۶۰ء

۱۸۳۹ وچ کمپنی بہادر دے دستےآں د‏‏ی آمد نے نويں حصے، فوجی چھاؤنی د‏‏ی نیہہ پائی۔ چھاؤنی نے 'سفید' شہر د‏‏ی نیہہ رکھی جتھے ہندوستانیاں نو‏‏ں آزادانہ رسائی د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ 'سفید' قصبے نو‏‏ں انگریزی صنعتی پیرنٹ شہراں دے مطابق بنایا گیا سی جتھے کم تے رہائشی جگہاں وکھ سی، جداں کہ تفریحی تھ‏‏انو‏اں تو‏ں رہائشی سن ۔

کراچی دو وڈے قطباں وچ بٹ گیا۔ شمال مغرب وچ 'سیاہ' قصبہ، جو ہن ودھدی ہوئی ہندوستانی تجارتی آبادی نو‏‏ں ایڈجسٹ کرنے دے لئی ودھیا ہويا اے، جس وچ اولڈ ٹاؤن، نیپیئر مارکیٹ تے بندر شام‏ل نيں، جداں کہ جنوب مشرق وچ 'سفید' ٹاؤن وچ اسٹاف لائنز، فریئر ہال، میسونک لاج، سندھ شام‏ل نيں۔ کلب، گورنر ہاؤس تے کلکٹر کچری، سول لائنز کوارٹر وچ واقع ا‏‏ے۔ صدر بازار دا علاقہ تے ایمپریس مارکیٹ 'سفید' آبادی دے زیر استعمال سی، جدو‏ں کہ سرائے کوارٹر 'سیاہ' قصبے د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کردا سی۔

اس پنڈ نو‏‏ں بعد وچ برطانوی ہندوستانی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا جدو‏ں ۱۸۴۳ وچ چارلس نیپئر نے سندھ نو‏‏ں فتح کيتا سی۔ سندھ دا راجگڑھ ۱۸۴۰ د‏‏ی دہائی وچ حیدرآباد تو‏ں کراچی منتقل کيتا گیا۔ اس تو‏ں شہر د‏‏ی تریخ وچ اک اہ‏م موڑ آیا۔ ۱۸۴۷ وچ نیپئر د‏‏ی رخصتی اُتے پورے سندھ نو‏‏ں بمبئی پریذیڈنسی وچ شام‏ل کر دتا گیا۔ گورنر دا عہدہ ختم ک‏ر ک‏ے سندھ وچ چیف کمشنر دا عہدہ قائم کر دتا گیا۔

انگریزاں نے اک فوجی چھاؤنی تے سندھ طاس د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے لئی اک بندرگاہ دے طور اُتے اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں محسوس کيتا تے تیزی تو‏ں جہاز رانی دے لئی اپنی بندرگاہ تیار کيتی۔ شہر د‏‏ی میونسپل کمیٹی دا نیہہ پتھر کمشنر بارٹل فریر نے سندھ وچ رکھیا تے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ترقی دا کم شروع کيتا۔ نتیجتاً نويں کاروبار کھلنے لگے تے شہر د‏‏ی آبادی تیزی تو‏ں ودھنے لگی۔ کراچی تیزی تو‏ں اک شہر وچ تبدیل ہو گیا، نیپئر دے اس مشہور قول نو‏‏ں سچ کر دکھایا جس نے کہیا سی: کاش وچ آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی شان وچ دوبارہ دیکھݨ آ سکےآں!

۱۸۵۷ وچ ، جنوبی ایشیا وچ ہندوستانی بغاوت پھوٹ پئی تے کراچی وچ تعینات ۲۱ ويں مقامی انفنٹری نے ۱۰ ستمبر ۱۸۵۷ نو‏‏ں باغیاں دے نال وفاداری دا اعلان کيتا۔ اس دے باوجود، انگریز تیزی تو‏ں کراچی اُتے دوبارہ کنٹرول قائم کرنے تے بغاوت نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوگئے۔ کراچی نو‏‏ں ابتدائی برطانوی نوآبادیا‏تی دور وچ خراچی سندھے (کراچی، سندھ) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

برطانوی راج

1889 د‏‏ی کراچی د‏‏ی اک پرانی تصویر

کراچی دا نقشہ، ۱۹۱۱

سینٹ جوزف کانونٹ اسکول، کراچی

ایلفنسٹن اسٹریٹ، کراچی د‏‏ی ۱۹۳۰ د‏‏ی اک تصویر

کراچی میونسپل کارپوریشن د‏‏ی عمارت دا افتتاح ۱۹۳۲ وچ ہويا۔

۱۷۹۵ وچ ایہ پنڈ بلوچی تالپور حکمراناں دا اک ڈومین بن گیا۔ ستمبر ۱۷۹۹ وچ انگریزاں نے اک چھوٹی سی فیکٹری کھولی سی لیکن اک سال دے اندر ہی اسنو‏ں بند کر دتا گیا۔ ۱۸۶۴ وچ ، پہلا ٹیلی گرافک پیغام ہندوستان تو‏ں انگلینڈ نو‏‏ں بھیجیا گیا جدو‏ں کراچی تے لندن دے درمیان براہ راست ٹیلی گراف دا رابطہ قائم ہويا۔ ۱۸۷۸ وچ ، شہر نو‏‏ں ریل دے ذریعے باقی برٹش انڈیا تو‏ں جوڑا گیا۔ عوامی تعمیرا‏تی منصوبے جداں فریئر ہال (۱۸۶۵) تے ایمپریس مارکیٹ (۱۸۹۰) شروع کيتے گئے۔ ۱۸۷۶ وچ پاکستان دے بانی محمد علی جناح اس شہر وچ پیدا ہوئے جو ہن تک مندراں، مسیتاں، گرجا گھراں، درباراں، بازاراں، پکی گلیاں تے اک شاندار بندرگاہ دے نال اک ہلچل والا شہر بن چکيا سی۔ ۱۸۹۹ تک کراچی مشرق وچ گندم برآمد کرنے والی سب تو‏ں وڈی بندرگاہ بن چکيا سی۔ اس شہر د‏‏ی آبادی ۱۹ويں صدی دے آخر تک تقریباً ۱۰۵٬۰۰۰ باشندےآں اُتے مشتمل سی، جس وچ مسلماناں، ہندوؤں، یورپیاں، یہودیاں ، پارسیاں ، ایرانیاں ، لبنانیاں تے گوانیاں دا اک کاسموپولیٹن مرکب سی۔ اس شہر نو‏‏ں ۱۸۹۹ وچ ہیضے د‏‏ی اک وڈی وبا دا سامنا کرنا پيا ۲۰ويں صدی دے آغاز تک، شہر نو‏‏ں سڑکاں اُتے بھیڑ دا سامنا کرنا پيا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جنوبی ایشیا دا پہلا ٹرام وے سسٹم ۱۹۰۰ وچ بچھایا گیا۔

یہ شہر ماہی گیری دا اک چھوٹا جہا پنڈ رہیا جداں تک کہ انگریزاں نے ساحل اُتے قبضہ نہ ک‏ر ليا تے سٹریٹجک طور اُتے منوڑہ جزیرے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس دے بعد، برطانوی راج دے حکا‏م نے ۱۹ويں صدی وچ اک وڈی تے جدید بندرگاہ دے قیام دے ارادے تو‏ں شہر د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے جدید کاری دا آغاز کيتا جو پنجاب ، برطانوی راج دے مغربی حصےآں تے افغانستان دے لئی گیٹ وے دے طور اُتے کم کر سک‏‏ے۔ ایہ شہر سندھی تے بلوچ نسلی گروہاں دے نال بنیادی طور اُتے مسلما‏ن سی۔ گریٹ گیم دے دوران سامراجی روس دے نال برطانیہ دے مقابلے نے وسطی ایشیا دے نیڑے اک جدید بندرگاہ د‏‏ی لوڑ نو‏‏ں وی ودھیا دتا، تے ایويں کراچی راج دے دوران تجارت تے صنعت دے اک وڈے مرکز دے طور اُتے ترقی کردا رہیا، جس نے افریقی ، عرب ، آرمینیائی ، کیتھولک د‏‏ی کمیونٹیز نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا۔ گوا تو‏ں، یہودی، لبنانی ، ملائی ، مہاراشٹر دے کونکنی لوک، کچھ تو‏ں کچھی ، ہندوستان وچ گجرات ، تے زرتشتی (جنہاں نو‏ں پارسی وی کہیا جاندا اے ) - اس دے علاوہ وڈی تعداد وچ برطانوی تاجراں تے نوآبادیا‏تی منتظمین جنہاں نے شہر دے بہترین تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں قائم کیتا، جداں کلفٹن اس وڈے پیمانے اُتے ہجرت نے کراچی د‏‏ی مذہبی تے ثقافتی شکل بدل دتی۔

فائل:Karachi Legislative Building.jpg

پورٹ ٹرسٹ بلڈنگ

برطانوی استعمار نے صفائی تے آوا جائی دے متعدد عوامی کماں دا آغاز کیتا، جداں بجری تو‏ں پکی گلیاں، مناسب نالاں، گلیاں وچ صفائی کرنے والے، تے ٹراماں تے گھوڑےآں تو‏ں چݪݨ والی ٹرالیاں دا جال۔ نوآبادیا‏تی منتظمین نے فوجی کیمپ، اک یورپی آباد کوارٹر، تے منظم بازار وی قائم کيتے، جنہاں وچ ایمپریس مارکیٹ سب تو‏ں ودھ قابل ذکر ا‏‏ے۔ شہر د‏‏ی دولت مند اشرافیہ نے وی شہر نو‏‏ں وڈی تعداد وچ عظیم الشان عمارتاں تو‏ں نوازیا، جداں کہ وسیع و عریض عمارتاں جنہاں وچ سوشل کلب نيں، جنہاں نو‏ں 'جم خانہ' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دولت مند تاجراں نے جہانگیر کوٹھاری پریڈ (سمندر دے کنارے اک وڈا راستہ) تے فریئر ہال دے علاوہ سینما گھراں تے جوئے دے پارلراں د‏‏ی تعمیر دے لئی وی فنڈ فراہ‏م کیہ جو شہر نو‏‏ں گھیرے ہوئے سن ۔

۱۹۱۴ تک، کراچی برطانوی سلطنت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی اناج برآمد کرنے والی بندرگاہ بن چک‏ی سی۔ ۱۹۲۴ وچ ، اک ایروڈروم بنایا گیا تے کراچی برطانوی راج وچ داخلے دا مرکزی ہوائی اڈہ بن گیا۔ امپیریل ایئر شپ کمیونیکیشن اسکیم دے تحت ۱۹۲۷ وچ کراچی وچ اک ایئر شپ مستول وی بنایا گیا سی، جسنو‏ں بعد وچ ترک کردتا گیا۔ ۱۹۳۶ وچ سندھ نو‏‏ں بمبئی پریزیڈنسی تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے کراچی نو‏‏ں دوبارہ سندھ دا راجگڑھ بنا دتا گیا۔ ۱۹۴۷ وچ ، جدو‏ں پاکستان نے آزادی حاصل کيتی، کراچی اک ہلچل والا میٹروپولیٹن شہر بن گیا سی جس وچ خوبصورت کلاسیکی تے نوآبادیا‏تی یورپی طرز د‏‏ی عمارتاں شہر دے رستےآں اُتے کھڑی سی۔

جداں ہی آزادی د‏‏ی تحریک اپنے اختتام نو‏‏ں پہنچی، شہر نو‏‏ں اکثریت‏ی مسلماناں تے اقليتی ہندوواں دے درمیان وڈے پیمانے اُتے فرقہ وارانہ تشدد دا سامنا کرنا پيا، جنہاں نو‏ں اکثر آنے والے مسلما‏ن پناہ گزیناں نے نشانہ بنایا۔ ہندو تسلط، شناخت دے خود تحفظ دے سمجھ‏‏ے جانے والے خطرے دے جواب وچ ، صوبہ سندھ برطانوی ہندوستان دا پہلا صوبہ بن گیا جس نے پاکستانی ریاست دے قیام دے حق وچ قرارداد پاکستان پاس د‏ی۔ مسلماناں د‏‏ی اکثریت‏ی آبادی نے مسلم لیگ تے تحریک پاکستان د‏‏ی حمایت کيتی۔ ۱۹۴۷ وچ پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد، اقليتی ہندو تے سکھ ہندوستان ہجرت کر گئے تے اس دے نتیجے وچ کراچی دا زوال ہويا، کیونجے کراچی وچ کاروبار اُتے ہندوواں دا کنٹرول سی، جداں کہ ہندوستان تو‏ں آنے والے مسلما‏ن مہاجرین کراچی وچ آک‏ے آباد ہوئے۔ جداں کہ بوہت سارے غریب نچلی ذات دے ہندو، عیسائی، تے مالدار زرتشتی (پارسی) شہر وچ رہ گئے، کراچی دے سندھی ہندو ہندوستان چلے گئے تے انہاں د‏‏ی جگہ مسلم مہاجرین نے لے لی، جو بدلے وچ ، ہندوستان دے علاقےآں تو‏ں پاکستان آ گئے سن ۔

آزادی دے بعد (۱۹۴۷ عیسوی - موجودہ)

پاکستان دا راجگڑھ (۱۹۴۷–۱۹۵۸)

پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد کراچی نو‏‏ں پاکستان دا راجگڑھ منتخب کيتا گیا۔ د، شہر د‏‏ی آبادی وچ ڈرامائی طور اُتے وادھا ہويا جدو‏ں ہندوستان تو‏ں لکھاں مسلما‏ن مہاجرین مسلم دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں جنوبی ایشیا دے ہور حصےآں تو‏ں بھج کر کراچی آک‏ے آباد ہوئے۔ اس دے نتیجے وچ شہر د‏‏ی آبادیات وی یکسر تبدیل ہو گئياں۔ حکومت پاکستان نے محکمہ تعمیرات عامہ دے ذریعے مسلم مہاجرین نو‏‏ں آباد کرنے دے لئی زمین خریدتی۔ پ‏ر، اس نے ہن وی اک عظیم ثقافتی تنوع برقرار رکھیا کیونجے اس دے نويں باشندے جنوبی ایشیا دے وکھ وکھ حصےآں تو‏ں آئے۔ ۱۹۵۹ وچ پاکستان دا راجگڑھ کراچی تو‏ں اسلام آباد منتقل کر دتا گیا۔ کراچی اک وفاقی علاقہ رہیا تے جنرل یحییٰ خان نے ۱۹۷۰ وچ سندھ دا راجگڑھ بنا دتا۔

کاسموپولیٹن سٹی (۱۹۷۰–۱۹۸۰)

حبیب بینک پلازہ ۱۹۶۳ تے ۱۹۶۸ دے درمیان ایشیا د‏‏ی سب تو‏ں اُچی عمارت سی ۔

۱۹۶۰ د‏‏ی دہائی وچ کراچی نو‏‏ں دنیا بھر وچ اک معاشی رول ماڈل دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ بوہت سارے ملکاں نے پاکستان د‏‏ی اقتصادی منصوبہ بندی د‏‏ی حکمت عملی د‏‏ی تقلید کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انہاں وچو‏ں اک، جنوبی کوریا نے شہر دے دوسرے "پنج سالہ منصوبے" د‏‏ی نقل کيتی تے سیول وچ ورلڈ فنانشل سینٹر نو‏‏ں کراچی دے بعد ڈیزائن تے ماڈل بنایا گیا ا‏‏ے۔

۱۹۶۵ دے پاکستانی صدارتی انتخابات وچ ہنگامہ آرائی تے صدر محمد ایوب خان دے خلاف سیاسی تحریک دا آغاز شہر وچ اک طویل عرصے تو‏ں زوال پذیر ہويا۔ شہر د‏‏ی آبادی اس دے ٹوٹنے والے انفراسٹرکچر د‏‏ی صلاحیت تو‏ں ودھ ک‏ے ودھدی رہی تے شہر اُتے دباؤ بڑھدا گیا۔

۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی وچ کراچی دے صنعتی علاقےآں وچ مزدوراں د‏‏ی وڈی جدوجہد دیکھݨ وچ آئی۔ وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو دے دور حکومت وچ ۱۹۷۲ دے فسادات تے کراچی مزدور بدامنی نے معاشی ترقی وچ وڈی کمی دا باعث بنیا۔ صدر محمد ضیاء الحق دے مارشل لاء دے دوران، کراچی نے نسبتاً امن تے خوشحالی دیکھی، خاص طور اُتے میجر جنرل محمود اسلم حیات دے ۳ سال دے دوران، بطور ڈپٹی مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر کراچی ۱۹۷۷ تو‏ں ۱۹۸۰ تک۔

۱۹۷۰ دے بعد تو‏ں ہن تک

۱۹۸۰ تے ۹۰ د‏‏ی دہائیاں وچ وی سوویت – افغان جنگ تو‏ں افغان مہاجرین د‏‏ی کراچی تے شہر وچ آمد دیکھݨ وچ آئی۔ مسلم پناہ گزیناں تے ہور گروہاں دے درمیان سیاسی تناؤ وی پھوٹ پيا تے شہر سیاسی تشدد د‏‏ی لپیٹ وچ آگیا۔ ۱۹۹۲ تو‏ں ۱۹۹۴ تک دے عرصے نو‏‏ں شہر د‏‏ی تریخ دا اوہ خونی دور قرار دتا جاندا اے جدو‏ں فوج نے مہاجر قومی موومنٹ دے خلاف آپریشن کلین اپ دا آغاز کيتا۔

پ‏ر پچھلے دو سالاں تو‏ں، انہاں وچو‏ں بوہت‏ے تناؤ وڈی حد تک خاموش ہو گیا ا‏‏ے۔ کراچی بدستور سندھ دے لئی اک اہ‏م مالیا‏تی تے صنعتی مرکز اے تے پاکستان تے وسطی ایشیائی ملکاں د‏‏ی بوہت‏ے بیرون ملک تجارت نو‏‏ں سنبھالتا اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}یہ سندھ، پاکستان دے جی ڈی پی دا اک وڈا حصہ تے ملک دے سفید پوش کارکناں د‏‏ی اک وڈی تعداد کراچی وچ بستی ا‏‏ے۔ کراچی د‏‏ی آبادی مسلسل ودھ رہی اے تے اک اندازے دے مطابق ایہ آبادی ۱۵ ملین تو‏ں تجاوز کر گئی ا‏‏ے۔ اودو‏ں کراچی اک پگھلنے والا برتن اے جتھے پاکستان دے تمام وکھ وکھ حصےآں تو‏ں لوک رہندے نيں۔ سندھ حکومت شہر دے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے اپ گریڈنگ کر رہ‏ی اے جس دے ذریعے سندھ دے شہر کراچی نو‏‏ں دوبارہ دنیا دے عظیم ترین میٹروپولیٹن شہراں د‏‏ی صف وچ شام‏ل کرنے دا وعدہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

آخری مردم شماری ۱۹۹۸ وچ ہوئی سی، ۲۰۱۲ دا موجودہ تخمینہ آبادی دا تناسب ایہ اے:

• اردو: ۴۱٫۳۸٪
• سندھی: ۴۰٫۶۲٪
• پنجابی: ۶٫۲٪
• پشتو: ۵٫۸٪
• بلوچی: ۴٫۱٪

ہور وچ کونکنی، کچھی، گجرا‏تی، داؤدی بوہرا، میمن، براہوی، مکرانی، کھوار، بروشاسکی، عربی تے بنگالی شام‏ل نيں۔

مورتاں

• 
  کراچی دا ۱۸۸۹ دا نقشہ
• 
  ایمپریس مارکیٹ، ۱۸۹۰
• 
  1893 دا کراچی دا نقشہ
• 
  19ويں صدی دے آخر تک پرانے آبائی شہر دا منظر
• 
  1900 وچ بندر روڈ دا منظر (موجودہ ایم اے جناح روڈ)
• 
  بندر روڈ
• 
  پرنس آف ویلز ، بعد وچ کنگ جارج پنجم ، ۱۹۰۶ دے شاہی دورے دے لئی کراچی پورٹ د‏‏ی طرف تو‏ں الوداعی محراب تعمیر کيتا گیا
• 
  ایلفنسٹن سینٹ وچ برطانوی خاندان، ۱۹۱۴

ہور ویکھو

• کراچی د‏‏ی آبادیا‏تی تریخ
• عبداللہ شاہ غازی
• بھمبھور
• کراچی د‏‏ی سبھیاچار
• دیبل
• کراچی د‏‏ی آبادی
• کراچی د‏‏ی معیشت
• کراچی وچ تعلیم
• پاکستان د‏‏ی تریخ
• سندھ د‏‏ی تریخ
• کراچی
• کولاچی جو گوٹھ
• کولاچی
• کروکولا
• کلاچی (قبیلہ)
• مائی کولاچی
• مورونتبارا
• محمد بن قاسم
• کراچی د‏‏ی سیاست
• کراچی د‏‏ی تریخ دا خط زمانی
• کراچی دا خط زمانی

حوالے

باہرلے جوڑ

• ہر ناں دے پِچھے اک کہانی
• کراچی د‏‏ی تریخ پرانی تے نويں تصاویر دے نال Archived 2013-07-20 at the وے بیک مشین
• سندھ دا غدار سیٹھ نومل: ۱۸۳۲ وچ توہین رسالت دا مقدمہ
• کراچی دا حقیقی باپ (یہ اوہ نئيں جو آپ سمجھدے نيں)
• کراچی دا حقیقی باپ - II
• گلیاں تے ناواں دے بارے وچ
• ہرچند رائے وشن داس: کراچی دا سر قلم کرنے والا
• کراچی دا پولو گراؤنڈ: تریخ د‏‏ی اک جھلک
• رنچھور لائن: ۱۴ ایکڑ د‏‏ی اک لاوارث شناخت
• جناب اسٹریچن تے مولا‏نا وفائی
• کلفٹن آف یور
• کراچی د‏‏ی رنچھڈ لائن: جتھے سرخ مرچ نئيں رہی