دیبل

دیبل (Debal)، اک قدیم بندرگاہی شہر سی جو پاکستان وچ کراچی شہر دے کوݪ جنوب مشرق وچ واقع سی۔ ایہ قریبی جزیرے منوڑا ناݪ ملحق اے تے منصورہ تے بعد وچ صوبا ٹھٹھا دے زیر انتظام سی۔ اج کل ایہدی شناخت عمومن بمبھور دے کھنڈرات توں ہُندی اے۔

ناں

عربی تریخ دیاں کتاباں وچ، خاص طور تے اٹھویں صدی دے اوائل وچ برصغیر پاک و ہند وچ اسلام دی آمد دے واقعات وچ ایہنوں دیبل (دیوال ~ دیول) دے نام توں دستاویز کیتا گیا۔ اک نظریہ ایہ آ کہ ایہ نام دیولیا (دیو + لیا) توں ماخوذ اے، سنسکرت وچ جیہدا مطلب خدا دا گھر اے۔

چچ نامہ دے مطابق، دیبل نام دیول توں ماخوذ اے، جیہدا مطلب اے 'مندر'۔ ایہدے مطابق ایہدی وجہ ایہ آ کہ ایہ اک مشہور مندر دی جگہ سی۔ The reason, it says, is because it was the site of a renowned temple.

تریخ

جدید آثار قدیمہ دے ماہرین دے مطابق، دیبل دی بنیاد پہلی صدی عیسوی وچ رکھی گئی سی تے جلد ای ایہ اہم تجارتی شہر بݨ گیا۔ ایہ بندرگاہی شہر، بواریج سمیت ہزاراں ملاحاں دا گھر سی۔ ابن حوقل، دسویں صدی دے لکھاری، جغرافیا دان تے تریخ نویس نے شہر دیاں جھونپڑیاں تے شہر دے آس پاس دی خُشک بنجر زمین دا ذِکر کیتا اے جو کھیتی باڑی نوں بہت کَعھٹ سہارا دیندی سی۔ اوہنے ذِکر کیتا کہ شہر دے واسیاں نے ماہی گیری دے جہازاں تے تجارت نوں کِس قدر مُستعدی ناݪ برقرار رکھیا۔ عباسیاں نے سَبھ توں پہلے پتھر دے وڈے ٹعھانچے بشمول شہر دی کَندھ تے اک قلعہ تعمیر کیتا۔ 893ء وچ آؤݨ آݪے زلزلے نے دیبل دے بندرگاہی شہر نوں تباہ کر دِتا سی۔

دیبل پہلا شہر سی جیہدے اُتے محمد بن قاسم نے حملہ کیتا۔ نوویں صدی دے مسلمان مورخ، البلادھوری، جیہنے ہندوستان وچ اِبتدائی اسلامی مداخلتاں دا جامع اکاؤنٹ لکھیا، درج کیتا کہ آبادی دا اک حِصہ تِن دِن تَک جاری رہݨ آݪے قتل عام وچ ماریا گیا۔ اس توں بعد محمد بن قاسم نے قصبے دا اک چوتھائی حِصہ محمدی گیریژن لئی مخصوص کر دِتا۔ دیبل وچ اک مسیت بݨائی گئی جو برصغیر پاک و ہند وچ سَبھ توں پہلے تعمیر کیتی گئی مسیت سی۔

1221ء دے آخر تک، ایداں لگدا اے کہ دیبل اک اہم بندرگاہی شہر رہیا۔ جہاں کشا دے مطابق جلال الدین منگبرنی ایسے سال شہر دے نزدیک پہنچیا تے اوہدا حاکم ہسرر نَٹھ گیا تے اوہنوں شہر وچ بِلا مقابلہ داخل ہوݨ دی اجازت دے دِتی۔ تاہم شاید اوہدے توں فورن بعد ای ایہ شہر زوال وچ چلا گیا سی۔ اس وقت دے آس پاس دریائے اِنڈس نے اپݨا رخ بدلیا تے اس جگہ نوں و بِلآخر ترک کردِتا گیا۔ ابن بطوطا دی بیان کردہ تفصیلات دے مطابق 1300ء دے اوائل تک دیبل اس خِطے وچ مکمل طور تے غائب سی۔ اہم تجارتی بندرگاہ دے طور تے ایہدا کردار نویں شہر لہوری بندر وچ مُنتقل کر دِتا گیا۔

عثمانی ایڈمرل سیدی علی رئیس (1498-1563) نے دیبل تے جزیرا منوڑا دا دا دورہ کیتا تے 1554ء وچ اپݨی کتاب مِرآت الممالک وچ ایہدا تذکرہ کیتا۔ 1568ء وچ دیبل اُتے پرتگالی ایڈمرل فرناو مینڈس پنٹو (1509-1583) نے حملہ کیتا، ایتھے لنگر انداز عثمانی جہازاں نوں پھڑن یا تباہ کرن دی کوشش کیتی۔ Fernão Mendes Pinto ایہ وی دعوا کردا اے کہ مقامی ملاح آچے دے سفر اُتے عثمانی ایڈمرل کوردوغلو خضر رئیس دے ناݪ شامل ہوئے۔ تھامس پوسٹنز تے جان ایلیٹ ورگے برطانوی سفری لکھاریاں نے وی دیبل دا دورہ کیتا۔

مقام

ایہدی تریخی اہمیئت دے باوجود، دیبل دا صحیح مقام غیر یقینی اے۔ اِبتدائی جغرافیا داناں نے ایہدے محل وقوع دی صِرف اک مُبہم تفصیل فراہم کیتی اے، حالانکہ ابن حوقل تے اصتخری دے نقشےآں وچ ایہ دکھایا گیا اے کہ ایہ دریائے اِنڈس دے مغربی کنارے اُتے، بِلکُل کنارے دے اُپر اے۔ محمد قاسم فرشتہ (c. 1600) نے لکھیا اے کہ دیبل اوہی جگہ اے جو ٹھٹھا اے تے اس دعوے نوں بعد دے مصنفین نے دہرایا۔ میر معصوم نے اک قدم آگے وَدھ کے دعوا کیتا کہ دیبل، ٹھٹھا تے لہوری بندر، دونوں سی۔ زیادہ تر اِبتدائی برطانوی مصنفین نے ایسے طرحاں دیبل دی شناخت ٹھٹھا ناݪ کیتی اے۔ مثال دے طور تے رچرڈ فرانسس برٹن نے لِکھیا اے کہ ٹھٹھا نوں عربی تے فارسی وچ صِرف دیبل کہیا جاندا سی تے ٹھٹھا وچ بݨیاں شالاں نوں دیبلی شال دے نام توں جاݨیا جاندا سی۔

دیگر مصنفین، جِداں ایچ ایم ایلیٹ (1867) نے کراچی نوں دیبل دے مقام دے طور تے ترجیح دِتی اے۔ ایلیٹ نے تجویز کیتا کہ دیبل دے نام دا مندر غالبن منوڑا جزیرے اُتے سی۔ تاہم میلکم رابرٹ ہیگ (1894) نے جوزف توسینٹ ریناؤڈ دے فرانسیسی زبان وچ بلاذری دے فتوح البلدان دے ناقص ترجمے دی بنیاد اُتے اس شناخت نوں تنقید دا نشانہ بݨایا، جیہدا ترجمہ عربی خور الدیبل "دیبل دا دریچہ/کریک" اے، بطور "لا بائی دی دیبل"، یا "دیبل دی خلیج"۔ ہیگ نے خود ککر بکیرا دے کھنڈرات نوں ترجیح دِتی، جو ٹھٹھا توں تھلے نوں دریائے اِنڈس دی بگھڑ شاخ دے اُپر اے۔ مقامی روایت دے مطابق ایہ سائٹ کدی اک فروغ پزیر تجارتی بندرگاہ سی۔

اک ہور مجوزہ شناخت بمبھور دی جگہ اے۔ این بی بلوچ (1952) نے اس تشریح لئی علمی بنیاداں اُتے استدلال کیتا، لیکن اوہدی تائید لئی آثار قدیمہ دے ثبوت دی کمی سی۔ تاہم ایف اے خان دی ہدایت اُتے ستمبر 1958ء تے اپریل 1965ء دے درمیان منظم کھدائی ہوئی، جیہدے نتیجے وچ بمبھور دی جامع مسجد دی منہدم شمالی کَندھ اُتے 14 کوفی نوشتہ جات دریافت ہوئے۔ ایہناں نوشتہ جات دے محمد عبدالغفور (1966) دے مطالعہ نے دیبل دی شناخت بمبھور ناݪ کرن دے حَق وچ مظبوط نتیجہ اخذ کیتا، جیہڑا ہُݨ تَک چیلنج نئیں ہویا۔

سید شاکر علی شاہ (1996) نے ایہ تجویز کیتا اے کہ دیبل تے لہوری بندر دونوں جونا شاہ بندر (جکی بندر، ضلع ٹھٹھا وچ 24°37′ N, 67°22′ E) وچ سی۔ ایتھے کھدائی ناݪ ایس وقت نظر آؤݨ آݪے کھنڈرات دے تھلے اک قدیم قلعے دی موجودگی دا انکشاف ہویا اے۔

ہور دیکھو

• بمبھور
• لہوری بندر
• کراچی