غازی بیگ ترخان

میرزا غازی بیگ ترخان
حاکمِ سندھ صوبہ دار قندھار
معیاد عہدہ	1009ھ – 1021ھ بمطابق 12 اپریل، 1612
پیشرو	میرزا جانی بیگ
مکمل نام میرزا غازی بیگ ترخان
خاندان	قلعہ بکھر
شاہی خاندان	ترخان
والد	میرزا جانی بیگ ترخان
پیدائش	996ھ
وفات	11 صفر، 1021ھ بمطابق 12 اپریل، 1612قندھار
تدفین	مقبرہ میرزا جانی بیگ، مکلی قبرستان ٹھٹہ
مذہب	اسلام

میرزا غازی بیگ ترخان (پیدائش:996ھ - وفات: 11 صفر، 1021ھ بمطابق 12 اپریل، 1612) 17ویں صدی عیسوی دا ترک الانسل ، سندھ دا ترخان خاندان دا آخری خودمختار فرماں روا میرزا جانی بیگ ترخان دا پتر،مغل سلطنت دے سندھ (یعنی ٹھٹہ تے بکھر)، ملتان تے قندھار دا صوبہ دار (گورنر) تے مغل شہنشاہ نورالدین جہانگیر دے امرا چ شامل سی ۔ اسدا شمار فارسی دے قادر الکلام شاعراں چ ہنلونڈی، اس نے اپنے دور حکومت چ بہت سارے لکھاریاں تے شاعراں دی سرپرستی کیتی تے اسدا دربار ہمیشہ شاعراں تے ادیباں نال بھریا رہندا سی۔

مغل شہنشاہ نورالدین جہانگیر نے انہاں نو‏ں اپنا امیر تے فیر فرزندی دے رتبے اُتے فائز کيتا۔ جہانگیر نے انہاں نو‏ں بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی قندھار د‏‏ی مہم اُتے روانہ کيتا۔ بغاوت دے خاتمے دے بعد انتظامی اصلاحات دے لئی جہانگیر نے میرزا غازی نو‏‏ں قندھار دا صوبہ دار مقرر کيتا جتھ‏ے انہاں نے قندھار دا انتظامِ حکومت خوش اسلوبی تو‏ں انجام دتا۔

میرزا غازی دا شمار فارسی دے قادر الکلام شُعرا وچ ہوتاسی، انہاں نے اپنے دورِ حکومت وچ بوہت سارے شُعرا و اُدَبا د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی تے انہاں دا دربار ہمیشہ شُعرا و اُدَبا تو‏ں بھریا رہندا سی، جنہاں وچ نامور شاعر طالب آملی (جو بعد وچ جہانگیری دربار دا ملک الشاعر بنا)، معروف مؤرخ تے تریخ طاہری دے مؤلف میر طاہر محمد نسیانی ٹھٹوی، ملیا اسد قصہ خوان، نامور شاعر ملیا شیدا اصفہانی، میر بزرگ بن میر محمد معصوم بکھری، شمسائی زريں رقم، میر عبد الباقی، ملیا شانی تکلو وغیرہ خاص طور اُتے مشہور و معروف نيں۔

جیون

جم

میرزا غازی بیگ 996ھ نوں ٹھٹہ، سندھ چ والیٔ سندھ میرزا جانی بیگ ترخان دے گھر چ جمیا۔

تعلیم و تربیت

میرزا غازی بیگ دی علم کی سی اتے کس طرحاں ہوئی اس دی کوئی تفصیل موجود نہیں ۔ جدوں [ [ سندھ ] ] دا صوبہ دوبارہ میرزا جانی بیگ دی عملداری وچ دے دتے گیا ۔ میرزا جانی نے اپنے امیراں نوں [ [ سندھ ] ] دا انتظام کرن لئی [ [ آگرہ ] ] توں رخصت کیتا تاں اس وکت اپنی ملکی انتظام دی ہدایات دے نال نال اپنے منڈے میرزا غازی دی علم - او - تربیئت دے متعلق وی کجھ گلاں کیتیاں ، اوہناں ہدایات وچ علم - او - تربیئت ، تیر - انداجی ، سواری ، نشانہ باجی ، آداب - او - اخلاص ، دربار - داری ، ملکداری ، غربہ پروری اتے مظلوماں دی داد رسی وغیرہ ، شاہزادگی اتے بادشاہی دے تمام لوازم دیاں چیزاں دسّ دیو سگوں اوقات تک تقسیم کر دتے گئے ۔ ایہہ تاں پتہ نہ ہو سکیا کہ اس ہدایات اتے کتھے تک عمل ہویا ، لیکن میرزا غازی دے علمی ، ادبی اتے سیاسی مشاگل نوں ویکھدے ہن تاں اندازہ ہندا اے کہ ایہہ جیکر باقاعدہ علم دی کرامت نہیں تاں اس ( میرزا غازی ) دی خداداد صلاحیتاں دا اعجاز ضرور اے

تاریخ سے میرزا غازی کے چند معلموں کے نام دستیاب ہیں جو درج ذیل ہیں:

ملا یعقوب

میرزا غازی نے ابتدائی حروف شناسی ملا یعقوب سے کی تھی۔ وہ میرزا غازی کی کم سنی کے وقت میں مکتب کا پیش امام تھا۔</ref>

یعقوب علی کوکہ

یہ میرزا غازی کا اتالیق تھا، لیکن میرزا اس سے نا خوش تھا کیونکہ دوران درس میں اس کا سلوک میرزا سے اچھا نہیں رہا تھا اور میرزا کو بڑی تکلیفیں دیا کرتا تھا، اسی وجہ سے بعد میں عبرت کے واسطے میرزا نے اس کی جاگیر ضبط کر کے ملا یعقوب کو دے دی۔

آخوند مُلا اسحٰاق بکھری

بڑے صاحبِ فضیلت اور سلطان محمود خان بکھری کے ملازم تھے۔ آخر میں میرزا غازی کے استاد مقرر ہوئے۔ درس و تدریس میں ان کا خاص ملکہ تھا۔ تاریخ طاہری کا مصنف میر طاہر محمد نسیانی ٹھٹوی بھی انہیں کے حلقۂ درس کا فیضیاب تھا۔ مُلا اسحٰق بکھری کا تعلق ابو الفضل اور نظام الدین بخشی سے بھی بہت تھا۔

مُلا اسد

مُلا اسد ایرانی تھا۔ ایران سے فقیر اور قلاش ہو کر میرزا کے دربار پہنچا۔ میرزا غازی نے اس کی قابلیت دیکھ کر اسے اپنا مصاحب بنایا اور جاگیر عنایت کی۔ آخر کار اسے اپنی معلمی پر سرفراز کیا۔ ملا اسد وجیہہ اور فصیح قصہ خواں تھا۔

میرزا جانی بیگ کی وفات

سندھ کے ترخان خاندان کے آخری خودمختار حکمران میرزا جانی بیگ نے 1000ھ میں مغلوں سے شکست کھائی اور مصلحتوں کی بنا پر سندھ کی حکومت خان خاناں مرزا عبدالرحیم کے حوالے کی اور خود فاتح سپہ سالار خان خاناں کے ہمراہ اکبری دربار کی طرف روانہ ہوئے۔ میرزا جانی بیگ 1001ھ کو دربارِ اکبری میں پہنچے، کچھ تو خان خاناں کی تعریف، سفارش اور کچھ جانی بیگ کی رفتا اور گفتار اکبر اتنا متاثر ہوا کہ سندھ کو میرزا جانی بیگ کی جاگیر قرار دے کر حکومت پھر اُسی کو واپس کردی۔ جانی بیگ خود تو وہیں اکبری دربار میں رہا اور اپنے امرا کو سندھ کی طرف واپس کیا تاکہ مملکت کا انتظام کرسکیں اور اس کے فرزند میرزا غازی بیگ کی تعلیم و تربیت کا بند وبست کریں۔ چنانچہ شاہ قاسم ارغون، خسرو خان چرکس ، بہائی خان، مُلا گدا علی، عرب کوکہ اور ملا جمال الدین لشکر کے ساتھ سندھ کی طرف روانہ ہوگئے۔

اکبری دربار سے سندھ کی حکومت ملنے کے بعد میرزا جانی بیگ تقریباً آٹھ برس اور زندہ رہا، سندھ کا انتظام اُس کی غیر موجودگی میں اس کے امرا چلاتے راے اور میرزا غازی بیگ کی تعیم و تربیت بھی ہوتی رہی۔ میرزا جانی بیگ کا انتقال 27 رجب، 1009ھ بمطابق 31 جنوری، 1601ء کو برہانپور میں ہوا اور اس کی لاش اکبر کے حکم سے خواجہ محمد قوربیگی ٹھٹہ لایا اور مکلی میں جدا مقبرہ میں دفن کی گئی۔

تخت نشینی و ابتدائی مشکلات

باپ کی وفات کے بعد میرزا غازی بیگ بمطابق مغلیہ شاہی فرمان 1009ھ کو چودہ سال کی عمر میں تخت نشیں ہوا۔ انہیں صغر سنی میں تخت نشیں ہوتے ہی اندرونی مشکلات سے سابقہ پڑا۔ مرزا جانی بیگ کے امرا سات آٹھ برس تک بلا شرکت غیرے سندھ پر حکومت کر چکے تھے، اس نا تجربہ کار اور کم عمر فرماں روا کو بے دست و پا کر کے حکومت کو حسبِ سابق اپنے ہی تصرف میں رکھنا چاہتے تھے۔ چنانچہ میرزا غازی بیگ کی تخت نشنی کے ساتھ ہی سازشوں کے جال اور دھڑے بندیوں کی بساط بچھ گئی۔ امرا کو سازشوں میں مصروف دیکھ کر ملک کے زمیندار اور عوام بھی گروہوں میں تقسیم ہو گئے۔ مملکت کے باشندے ایک تو مسلسل مصیبتوں کی وجہ سے پہلے ہی پریشان تھے، اب اس نئے حکمران کی کم سنی اور نا تجربہ کاری کو دیکھ کر اور زیادہ دلگیر ہوگئے۔ سندھ پر قدیم امرا کا اثر تھا، اس لئے وہ بھی امرا کی سازشوں اور دھڑے بندیوں میں منقسم ہوگئے۔ ان سازشوں میں ترخان خاندان کے قدیم ملازم اور امیر خسرو خان چرکس اور دربار کا با اثر امیر شاہ قاسم ارغون سب میں پیش پیش تھے۔ ان کی تقلید میں سلطنت کے دوسرے کمتر ارکان اور اہلکار ملا گدا علی اور بہائی خان بھی ہاتھ پاؤں مارنے لگے۔ ان تمام معاملات نے میرزا غازی کو پریشان کردیا۔ ملک میں روز بروز اس کا اثر زائل ہورہا تھا، روپیہ کی آمدنی کم ہوتی جا رہی تھی۔ فوج اور ملازم تنخواہیں نہ ملنے کی وجہ سے سُست، کاہل اور نافرمان ہو گئے تھے۔

ملکی معاملات کی اصلاح

ان مشکلات کی وجہ سے آخر کار میرزا غازی نے اپنے ایک بہی خواہ امیر، میرزا احمد بیگ کو سلطنت کا مختارکار اور وکیلِ کل بنا کر تمام سیاہ و سفید کا مالک بنا دیا اقر ایک ہندو مولہ نامی ایک ہندو ملازم کو دولت رائے کا خطاب دے کر امور مالیات کا اس کے سپرد کیے۔ ابتدائی مشکلوں پر قابو پانے کے بعد میرزا احمد بیگ نے ملکی معملات کی طرف توجہ کی اور فوج کو از سر نو درست کیا، ایک مدت سے فوج کی تنخواہیں وقت پر نہیں دی جارتی تھیں وہ باقاعدگی کے ساتھ جاری کیں، عوام کو خوشحال بنانے کی تدبیریں سوچیں اور ان پر عمل کیا۔ شرفا اور مستحق لوگوں کے مسدود شدہ وظائف پھر سے جاری کئے، ایوانِ حکومت کی کارکردگی میں اس طرح اصلاح اور تیزی پیدا کی کہ ہر عرضی گزار اور داد خواہ معروضہ پیش کرنے کے بعد تین دن کے اندر اندر اپنی داد رسی کو پہنچ جانے لگا۔ احمد بیگ نے جاگیرات کا نظام بھی نئے سرے سے درست کیا۔ جو اہلکار اور جاگیردار سرکاری مطالبات کی ادائی خرابی فصل کے بہانے ٹال جاتے تھے، ان کی جاگیروں اور جائیدادوں کو بحق سرکار ضبط کیا گیا۔ ان تمام نئے اور موثر انتظامات کی وجہ سے ملک میں سکون محسوس کیا جانے لگا۔ ملک کی سرسبزی اور خوشحالی بڑھنے لگی، رعایا میں جان آگئی، ناامیدی اور مایوسی کی وجہ سے جو انتشار کی کیفیت پیدا ہو گئی تھے، وہ رفتہ رفتہ دور ہونے لگی۔ مملکت پر اپنے نوجوان حاکم کے تدبر اور حکمرانی کا سکہ بیٹھنے لگا۔ قصہ مختصر کم سنی کے با وجود کاروبارِ مملکت کو بلند درجہ پر پہنچا کر کچھ عرصے بعد میرزا غازی بیگ خود مختاری کا دم بھرنے لگا اور احمد بیگ کو اس نے احمد سلطان کے لقب سے سرفراز کیا۔

بغاوتاں تے سدباب

ابو القاسم سلطان د‏‏ی بغاوت

معزول شدہ اُمرا تے بے دخل کارندے پہلے تاں اس انتظار وچ خاموش بیٹھے رہے کہ انہاں دے بغیر برباد شدہ سلطنت دا انتظام نہ میرزا غازی تو‏ں سنبھل سکدا اے تے نہ اس دے مختارِ کل احمد بیگ تو‏ں، اس لئی جلدہی فیر انہاں نو‏ں عنانِ اختیار و اقتدار سونپی جائے گی، لیکن انتظامِ مملکت د‏‏ی گڈی جدو‏ں بغیر رکاوٹ تیزی تو‏ں چلدی نظر آئی تے انہاں د‏‏ی طرف توجہ کرنے د‏‏ی ضرورت درپیش نہ ہوئی تاں انہاں نو‏ں تشویش پیدا ہوئی کہ جے کچھ مدت تے ایہی صورت حال رہی تے انتظامِ ملکی دیاں بنیاداں پختہ ہُندی گئياں تاں فیر ایہ سب لوک تریخ دا حصہ رہ جاواں۔ لہٰذا انہاں نے اپنی آپ نو‏‏ں منظم کرنا شروع کيتا تے ملک وچ انتشار پھیلانے تے فتنے برپا کرنے د‏‏ی ترکیباں کرنے لگے۔ خود میرزا غازی دے خاندان وچ دو افراد ایداں دے سن جو اپنی دل وچ سلطنت حاصل کرنے د‏‏ی دلی آرزو رکھدے سن، اک تاں میرزا عیسٰی ترخان (ثانی) سی جو ٹھٹہ ہی وچ رہندا سی تے سندھ دا طاقتور سمیجہ قبیلہ اس دا ننھیال، ہمدرد تے طرفدار سی۔ دوسرا شخص میرزا مظفر بن میرزا باقی ترخان سی جو میرزا غازی دا چچا سی تے اک عرصے تو‏ں کچھ دے راجا دے ہاں مقیم سی۔ انہاں دو دے علاوہ شاہ قاسم خان ارغون دا خاندان وی سی، جو میرزا غازی دے عدمِ التفات د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنا اقتدار کھوچکيا سی تے دوبارہ اپنا اثر و رسوخ حاصل کرنے دا خواہش مند سی۔ شاہ قاسم خان ارغون خود تے اس دا بیٹا امیر ابو القاسم سلطان دونے ترخانی عہد دے با اثر تے ذی اقتدار فوجی سردار، امیر تے جاگیردار سن ۔ گذشتہ دور وچ اس خاندان نے وڈے وڈے فوجی تے ملکی کارنامے انجام دتے سن ۔ میرزا جانی دے زمانے وچ عمر کوٹ دے سوڈھا راجا نو‏‏ں شاہ قاسم خان نے مغلوب ک‏ر ک‏ے عمر کوٹ حاصل کيتا سی۔ نصر پور دا علاقہ سالہا سال تو‏ں اس د‏ی جاگیر وچ شامل سی۔ علاوہ اس دے حکمران خاندان تو‏ں انہاں د‏‏ی رشتہ داری وی سن ۔ میرزا غازی دے والد میرزا جانی نے شاہ قاسم خان ارغون د‏‏ی لڑکی نال شادی کيت‏ی سی جس دے بطن تو‏ں اک لڑکا میرزا ابو الفتح پیدا ہويا۔ شاہ قاسم دے بیٹے ابو القاسم سلطان د‏‏ی لڑکی پیلے میرزا ابو الفتح تو‏ں منسوب سی تے اس دے انتقال دے بعد میرزا غازی تو‏ں بیاہ دتی گئی سی۔ ایہ بہادر تے ذی وقار خاندان جس نے ایوانِ حکومت نو‏‏ں قائم رکھنے وچ اک مضبوط ستون دا کم انجام دتا سی، ہن میرزا غازی دا دشمن بن گیا سی۔ خسرو خان چرکس، بہائی خان تے گدا علی وغیرہ تاں احمد بیگ دے تقرر دے بعد ہی تو‏ں حکومت دا تختہ اُلٹنے ک فکر وچ سن ۔ ملک وچ عام فتنہ و فساد پھیلینے تو‏ں پہلے انہاں لوکاں نے خود شہر ٹھٹہ وچ فسادات کرانے شروع کر دتے تاکہ سب تو‏ں پہلے دَار اُلسلطنت دا امن و امان غارت ہوئے جائے تے اس دے اثرات تو‏ں ایہ لوک فائدہ اٹھاواں۔ چنانچہ اک دن ندیم کوکہ تے قاسم علی کوکہ نو‏‏ں ایوانِ حکومت دے احاطے وچ دویوان خانے دے اندر محمد علی سلطان کابلی تے اس دے بیٹے محمد معین تے خالو صبور علی نے بلاوجہ تے بے قصور دن دہاڑے شدید زخمی کر دتا تے اس حرکت دے بعد اوہ دیوان خانے تو‏ں نکل ک‏ے اپنے گھر تک وڈے اطمینان دے نال چلے گئے لیکن کسی د‏‏ی ہمت نہ پئی کہ انہاں نو‏‏ں گرفتار کرلے۔ میرزا غازی نے جدو‏ں انہاں نو‏‏ں بلانے دے لئی آدمی بھیجیا تاں دو ٹوک جواب دے ک‏ے اسنو‏ں واپس کر دتا۔ شہر وچ انتشار پھیل گیا، لوک دو گروہاں وچ بٹ گئے تے باہ‏م دست و گریباں ہوئے گئے۔ میرزا غازی دے آدمی وڈی مشکل تو‏ں حالات اُتے قابو پاسک‏‏ے تے مجرماں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حویلی دے نیڑے قتل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ اس طرح دے چند تے وی واقعات ہوئے جس تو‏ں میرزا غازی چوکنا ہوئے گئے۔

میرزا غازی حالے مقامی اُمرا دے قلع قمع کرنے د‏‏ی تدبیر ک رہی رہاتھا د‏‏ی نصرپور دے علاقے وچ ابو القاسم سلطان نے بغاوت دا عَلم بلند ک‏ر ک‏ے اپنی خود مختاری دا اعلان کر دتا۔ ابو القاسم نے ٹھٹہ تو‏ں جیسلمیر دے طرف جانے والے تاجراں دے قافلاں نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا، آمد و رفت د‏‏ی تمام راہاں مسدود ہوگئياں، میرزا غازی دے تحصیلداراں تے تمام اہلکاراں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈنا شروع کر دتا۔ انہاں حوصلہ شکن حالات وچ کہ چاراں طرف مخالفت تے بغاوت د‏‏ی اگ سلگتی جا رہی سی، خوف و ہراس تو‏ں سپاہیاں تے شہریاں دے حوصلے پست ہوچکے سن ۔، میرزا غازی نے دشمن د‏‏ی بیخ کنی نو‏‏ں ملک دے استحکا‏م دا باعث تصور کردے ہوئے لشکر لے ک‏ے نصرپور اُتے فوج کشی کيتی۔ راستے وچ دشمناں دے خوف تو‏ں ہر چھاؤنی اُتے خندقاں کھودتے ہوئے کاتیار دے قصبے وچ جا پہنچے تے اوتھ‏ے خندقاں کھود کر خیمہ زن ہوئے گئے۔ ایتھ‏ے ابولقاسم نے پیغام بھجوایا کہ فلاں (ابو القاسم دعا سلام کہنے دے بعد پوچھدا اے کہ تواڈی آمد دا مقصد کيتا اے ؟ ابو القاسم اِنّا کمزور نئيں اے کہ تواڈی فوج کشی تو‏ں خائف ہوئے ک‏ے شب خون مارنے د‏‏ی کوشش کرے۔ اطمینان دے نال صَف بہ صَف جنگ کيت‏ی تیاری کرومیرزا غازی دے لشکر نے شاہ گڑھ پہنچ ک‏ے قلعہ دے سامنے پڑاؤ ڈالیا تے جنگ کيت‏ی تیاریاں ہونے لگاں۔ ابو القاسم سلطان اُتے اس لشکر دا کائی اثر نئيں ہويا تے اوہ بدستور اپنے لاف و گزاف وچ مصروف سی۔ حالے جنگ شروع نئيں ہوئی سی مگر حالات روز بروز جنگ نو‏‏ں نیڑے تر لا رہے سن ۔ ابو القاسم سلطان دے بُڈھے، دوراندیش تے تجربہ کار بار شاہ قاسم خان نے جنگ نو‏‏ں ٹال دینے تے صلح صفائی کرا دینے د‏‏ی کوشش شروع کيتی۔ اس دے لئی ایہ وقت سخت مشکل سی، اک طرف اپنا سرپھرا بیٹا سی جو سندھ دا حکمران بننے دا خواب دیکھ رہیا سی تے دوسری طرف اس د‏ی بیٹی دا سوتیلا بیٹا سی۔ آخر وڈی سعی و کاوش دے بعد شاہ قاسم خان صلح کرانے وچ کامیاب ہويا۔ شرائط ایہ طے ہوئیاں کہ ابو القاسم سلطان دے پچھلے تمام قصور معاف کیتے جاواں تے اس د‏ی جاں بخشی ہو، اس دے نال متعلقین دے قصور وی معاف ہاں۔ ایہ شرائط قرآن مجید اُتے تحریر کيتیاں گئیاں، اس دے بعد ابو القاسم اپنے باپ تے بھائی مقیم سلطان دے نال میرزا غازی دے حضور وچ پہنچے۔ بظاہر تاں ملک خانہ جنگی تو‏ں بچ گیا، لیکن نہ ہی ابو القاسم دے دماغ تو‏ں فتور گیااور نہ میرزا غازی دے دل تو‏ں میل اُترا۔ اس طرح ابو القاسم کِنے ہی دناں تک میرزا غازی دے دربار وچ آمد و رفت جاری رکھدا آیا۔

اُس زمانے وچ ندیاں بھرپور چل رہیاں سن۔ اک دن میرزا غازی نے تفریح دا منصوبہ بنایا۔ کشتی وچ سوار ہوئے ک‏ے دریا دے دوسرے کنارے اُتے پہنچااور سبزہ زار وچ محفل جمائی۔ ابو القاسم سلطان نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ اوہ چنیسر نامہ لے آئے تاکہ اس سبزہ زار وچ لطفِ سخن اٹھایا جائے۔ ابو القاسم سلطان چنیسر نامہ لے ک‏ے کشتی وچ سوار ہويا تے کشتی بیچ دریا وچ پہنچی اس وقت اک تنو مند شخص نے اس دے دونے ہتھ پھڑ لئی تے اوتھے کشتی وچ سلاخاں گرم ک‏ر ک‏ے اس د‏ی اکھاں وچ پھیر کر نابینا کر دتا گیا۔ ابو القاسم سلطان تے اس دے ساتھی جعفر علی ارغون نو‏‏ں میرزا غازی دے حکم تو‏ں ٹھٹہ لے جا ک‏ے قید کر دتا گیا۔ جدو‏ں ایہ ہنگامہ ختم ہويا تاں شورش پسندمایوس ہوئے ک‏ے بیٹھ گئے۔ میرزا عیسٰی ترخان (ثانی)، جو اک مدت تو‏ں اس فتنہ و فساد وچ اپنی حکومت دے خواب دیکھ رہیا سی، نااُمید ہوئے ک‏ے سمیجہ قبیلے تو‏ں نکل ک‏ے سیدھا آگرہ د‏‏ی طرف اکبری دربار وچ پناہ لینے دے لئی روانہ ہوئے گیا۔ چنانچہ ہن مطمئن ہوئے ک‏ے میرزا غازی ٹھٹہ آک‏ے سکونت پزیر ہوئے۔

جام ہالہ د‏‏ی بغاوت

جام ہالہ ولد جام دیسر ککرالہ دا جاگیردار سی بلکہ اک طرح تو‏ں خود مختار حاکم سی۔ سندھ دا ایہ حصہ ٹھٹہ تے جیسلمیر دے درمیان واقع سی۔ جام ہالہ نے ملکی انتشار تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے شورش شروع کردتی۔، خوش قسمتی تو‏ں جام ہالہ دا اک عزیز جام داؤد اس تو‏ں کٹ کر میرزا غازی تو‏ں آ ملا۔ اس د‏ی امداد تو‏ں میرزا غازی دے لشکر نے بغاوت دا فوراً سد باب کر دتا۔ اس شورش نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد میرزا غازی نے اس علاقے نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا، اک حصہ جام داؤد نو‏‏ں اس د‏ی خدمات دے صلے وچ دتا تے باقی دو حصے اپنی سلطنت مین شامل ک‏ے دیے۔ میرزا غازی د‏‏ی خوش بختی تے اقبال مندی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں مہماں وچ اِنّی جلدی کامیاب ہوئے گیا، ورنہ کم عمری تے ناتجربہ کاری دے ساتھا نال درباری، پرانے امرا، ذا‏تی ملازم تے ملک دے سربر آوردہ لوکاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں ایہ گل امکان تو‏ں باہر نظر آندی سی۔ الغرض میرزا غازی نے والد دے فوت ہونے دے دو سال اندر ہی ملک دا انتظام مکمل ک‏ے دے رعایا تے سپاہ نو‏‏ں بخشش تے انصاف دے ذریعے اپنا گرویدا بنا لیا۔ راتاں نو‏‏ں اوہ بھیس بدل ک‏ے شہر وچ جاندا تے گھوم فیر کر رعایا دا حال دریافت کردا سی۔

شہشاہ اکبر دے ایلچی د‏‏ی آمد

میرزا غازی جدو‏ں ملکی انتشار مین مبتلا سی تے ابو القاسم سلطان د‏‏ی مہم اُتے ٹھٹہ تو‏ں غیر حاضر سی، اس وقت بابا طالب اصفہانی ٹھٹہ پہنچیا۔ شہنشاہ جلال الدین اکبر نے میرزا غازی دے لئی خلعت، پروانہ تے امرا دے لئی انعامات دے ک‏ے اسنو‏ں ٹھٹہ بھیجیا سی، اکبر نے بابا طالب اصفہانی نو‏‏ں ایہ وی ہدایت کيت‏ی سی کہ واپس وچ میرزا غازی نو‏‏ں نال لیندا آئے تاکہ اوہ شاہی دربار وچ حاضر ہوئے ک‏ے ہور نوازشاں تو‏ں فیض یاب ہوئے۔ بابا طالب ٹھٹہ وچ میرزا غازی د‏‏ی واپسی دا انتظار کرنے لگا۔ لیکن میرزا غازی اک دے بعد اک بغاوتاں وچ اُلجھیا رہیا۔ اس خلفشار مین میرزا غازی دے تقریباً دو برس 1009ھ تو‏ں 1011ھ تک ضائع ہوئے گئے۔

بابا طالب اصفہانی نو‏‏ں ٹھٹہ وچ رہندے ہوئے اک مدت ہوئے چک‏ی سی۔ میرزا غازی د‏‏ی جائز تے ضروری مصروفیت اسنو‏ں دربارِ اکبری د‏‏ی حاضری تو‏ں روک رہیاں سن، اُدھر دربار وچ اس د‏ی غیر حاضری د‏‏ی وجہ تو‏ں چہ میگوئیاں ہوئے رہیاں سن، غالباً میرزا عیسیٰ ترخان (ثانی) جو سندھ تو‏ں بھج کر دربار وچ پہنچ چکيا سی، اس دا وی انہاں سرگرمیاں دے پھیلانے وچ کچھ حصہ ہوئے گا۔ چنانچہ جلال الدین محمد اکبر دا دل مکدر ہوئے گیا تے میرزا گازی د‏‏ی غیر حاضری نو‏‏ں نافرمانی اُتے محمول ک‏ر ک‏ے سعید خاں چغتہ نو‏‏ں لشک‏ر ک‏ے نال روانہ کيتا کہ اوہ حالات دا جائزہ لے تے میرزا غازی نو‏‏ں فوراً دربار وچ لیا ک‏ے حاضر کرے۔ ایہ 1011ھ دا واقعہ ا‏‏ے۔ سعید خاں دے نال نال میر ابو القاسم نمکین (متوفی 1018ھ) دے ناں جو اس زمانے وچ بکھر وچ موجود سی، میرزا غازی نو‏‏ں لیانے دے لئی فرمان جاری ہويا۔ بابا طالب اصفہانی حالے تک ٹھٹہ وچ فروکش سی کہ 1011ھ وچ سعید خاں چغتہ وی ویہہ ہزار سواراں دے نال یلغار کردا ہويا بکھر پہنچ گیا۔ کم عمر، مصیبت دا ماریا میرزا غازی پریشان ہوئے گیا۔ دربار دے صحیح احکا‏م تے سعید خاں د‏‏ی آمد دا اصل مقصد حالے معلوم نئيں ہويا سی، اہل ملک تے خود میرزا غازی نے وی اس د‏ی آمد نو‏‏ں جنگ دا پیش خیمہ سمجھیا۔

اکبری دربار وچ روانگی

روانگی د‏‏ی تیاری

میرزا غازی نو‏‏ں جدو‏ں سعید خاں چغتہ دے بکھر پہنچ جانے د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے فوراً بکھر جانے د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے ملک دا انتظام چار و ناچار خسرو خاں چرکس دے حوالے کيتا، شہباز خان، احمد بیگ، لطف اللہ، خواجہ امیر بیگ بخشی تے خسرو خاں دے بیٹے بہائی خان نو‏‏ں نال لے جانے دے لئی تیار کيتا، روانہ ہونے تو‏ں چند روز پہلے فتح باغ وچ آک‏ے ٹھہرا تے اوتھے بیٹھ کر سفر د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہويا۔ ایتھ‏ے میرزا غازی نو‏‏ں ابو القاسم سلطان تے جعفر علی ارغون دے قید تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی تشویش ناک خبر ملی۔ شہر وچ طرح طرح د‏‏ی افوانيں تے چہ میگوئیاں ہونے لگاں۔ ساموئی دے نیڑے میرزا غازی دے سپہ سالار دریا خاں نے جعفر علی ارغون نو‏‏ں جا لیا، جعفر ارغون مقابلہ کردے ہوئے ماریا گیا تے ابو القاسم سلطان نو‏‏ں بہت کوششاں دے بعد گرفتار ک‏ر ليا گیا جس دے بعد میرزا غازی نے سجدۂ شکر ادا کيتا تے دریا خاں نو‏‏ں خلعت عطا کيتی تے اپنی ملازمتِ خاص وچ رکھیا۔

میرزاغازی د‏‏ی ابو القاسم نمکین تے سعید خاں نال ملاقات

جداں کہ اُتے بیان کيتا جا چکيا اے کہ سعید خاں چغتہ دے نال ابو القاسم نمکین نو‏‏ں کو وی جلال الدین اکبر نے فرمان بھیجیا کہ میرزا غازی نو‏‏ں دربار وچ حاضر کرے۔ اس وقت ابو القاسم نمکین سیہون دا گورنر سی۔ چنانچہ ابو القاسم نمکین سیہون تو‏ں ٹھٹہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اس وقت سعید خاں چغتہ دربیلہ وچ منزل انداز سی۔ ابو القاسم نمکین نے چاہیا کہ سعید خاں چغتہ تو‏ں پیشتر ٹھٹہ پہنچ ک‏ے میرزا غازی نو‏‏ں نال لے تے دریا د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جائے، اس غرض تو‏ں اوہ نصر پور تک پہنچیا تے میرزا غازی نو‏‏ں اپنے آنے د‏‏ی اطلاع بھیجی جس دے جواب وچ میرزا غازی نے پیغام بھیجوایا کہ وچ خود اکبری دربار وچ جانے د‏‏ی خواہش رکھدا ہاں تے وچ خود آپ دے پاس سیہون پہنچ رہیا ہون۔ چنانہ ابو القاسم نمکین سیہون واپس چلا گیا تے چند روز دے بعد میرزا غازی وی سیہون پہنچ گیا۔

شاعری

میرزا غازی نو‏‏ں شاعری تو‏ں فطری مناسبت سی، اگرچہ عمر کم پائی لیکن اس عرصہ دے اندر اس نے اس حد تک کمال تے ناں پیدا کيتا کہ معاصر مورخاں تے بعد دے تذکرہ نویساں نے اسنو‏ں بہت سراہا تے شعر وچ اس د‏ی قدرت اُتے سب دے سب معترف ني‏‏‏‏ں۔

تخلص

میرزا غازی نے ابتدا وچ غزالی تے بعد وچ شاعری وچ وقاری تخلص اختیار کيتا۔۔ کہندے نيں کہ وقاری تخلص دا اک ہور وی شاعر سی جسنو‏ں میرزا نے گراں رقم، گھوڑا تے خلعت دے ک‏ے اس تخلص تو‏ں دست بردار کرایا سی اس شاعر نے بعد وچ خلدی تخلص اختیار کيتا۔ بعض مؤرخین نے اس شاعر نو‏‏ں قندھار تے بعض نے ٹھٹہ دا رہائشی دسیا ا‏‏ے۔

دیوان

شعر و سخن د‏‏ی تمام اصناف وچ میرزا غازی نے مشق د‏‏ی تے پنج ہزار (5,000) اشعار اُتے مشتمل دیوان اپنی یادگار چھڈیا۔ 25 برس د‏‏ی عمر وچ اِنّا وڈا ذخیرہ چھڈنا انہاں د‏‏ی طبیعت کيتی روانی تے کمالِ فن د‏‏ی زريں مثال ا‏‏ے۔

نمونۂ کلام فارسی

قطعہ

نانکہ دعوی لمن لملک دا شتند		چون یافتم ز لطف تو بر قندھار دست
از ہول جان گریزان گشتند، آنچناں		براسَپ شان نیافت تو گوئی غبار دست

رباعی

عشاق چو طرح سود میاند زند		خودرا در صد، فتور میاند زند
گر غنچۂ دل شگفتہ گرد، دبی دوست		ہمچون گم شمع دو و میاند زند

رباعی

صد شمع بہ تربتِ فلاطون بردیم		تارہ بطریق عقل مجنوں بردیم
در ہر وادی کہ نقش بی گشت غلط		مرشد گفتیم، وراہ بیرون بردیم

بزمِ ادب

میرزا غازی د‏‏ی عمر نے وفا نئيں کيت‏‏ی، اسنو‏ں بہت جلد اس بزمِ ہستی تو‏ں اٹھیا جانا پيا۔ جے طبیعی عمر اس دا نال دیندی تاں یقیناً شان و شوکت، علم و ادب د‏‏ی سرپرستی تے درباری ٹھاٹھیا وچ اس دا کوئی ثانی نہ ہُندا۔ مختصر مدت وچ اس نے علم و ادب د‏‏ی بے مثال خدمت کيتی تے اہلِ فن د‏‏ی سرپرستی وچ شہرت حاصل کيتی۔ اس د‏ی داد و دہش اس حد تک مشہور ہوئی کہ ایران تو‏ں جو وی صاحبِ فن و ہنر نکلدا تاں پہلا سلام قندھار دے دربار نو‏‏ں کردا تے بعد وچ ہندوستان دے جہانگیری دربار دا رُخ کردا۔ سیاسی طور اُتے اک طرف نور الدین جہانگیر دا نور چشم کہلایا تاں دوسری طرف ایران دے صفوی بادشاہ دے نال دوستی دا پیوند جوڑ دتا۔ سپاہی خوش، رعیت مطمئن، ملک سرسبز تے خوشحال۔ الغرض اس زمانے وچ تمام ملک خوش و خرم سی۔ میرزا دے دور وچ ہندوستان وچ مغلیہ دربار دے علاوہ کئی تے امیراں دے درباراں وچ وی اہلِ فن و ہنر د‏‏ی سرپرستی کيتی جاندی سی۔ خود ایران وچ صفوی بادشاہ دا دربار مرجعِ اہل فن سی، لیکن اس دے باوجود ایران، عراق تے ہندوستان دے اہلِ ہنر میرزا دے دربار نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ۔ کئی اک نامی شاعر، علما تے صاحبِ فن تو‏ں انہاں دے دامنِ دولت تو‏ں وابستہ ہوئے گئے۔ طالب آملی جو بعد وچ جہانگیری دربار دا ملک الشاعر بنا، میرزا غازی ہی د‏‏ی قدردانی دا پروردہ سی، میرزا د‏‏ی شان وچ اس نے جو قصائد کہ‏ے نيں انہاں د‏‏ی گرمی تے مضامین د‏‏ی جو کیفیت اے اوہ دوسرےآں د‏‏ی شان وچ کہ‏ے ہوئے قصیدےآں تو‏ں بالکل مختلف ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ملیا اسد، میر عبد الباقی، ملیا شانی تکلو، شمسائی زريں رقم وغیرہ ايس‏ے دربار دے آفتان تے مہتاب سن ۔ ذیل وچ انہاں سب دا ذکر کيتا جا رہیا اے جنہاں تعلق بالواسطہ یا بلاواسطہ میرزا غازی دے دربار تو‏ں سی۔

ملیا احسن گیلانی احسنی

میرزا غازی دے دربار تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔ سیستان تو‏ں 1020ھ دے لگ بھگ میرزا غازی دے پاس آئے۔

مُلا شیخ اسحٰاق بکھری

مُلا اسحٰاق بکھری میرزا غازی دے استاد سن، مڈھلا جیون بکھر وچ سلطان محمود بکھری د‏‏ی ملازمت وچ گزری۔ ملیا اسحٰاق جید عالم تے مورخ ہونے دے نال نال شاعر وی سن ۔

ملیا اسد قصہ خوان

ملا اسد دے والد دا ناں مولا‏نا حیدر سی۔ انہاں دا پیشہ وی قصہ خوانی سی، خود ملیا اسد اپنی شیريں گفتاری، خوش بیانی تے اندازِ فہم دے لحاظ تو‏ں لاجواب سن ۔ مزاج تے طبیعت دے لحاظ تو‏ں صوفی با صفا سن، انہاں دے چچا فتحی بیگ دے لئی لکھیا اے کہ شاہنامہ خوانی وچ مشاہیرِ روزگار تے نوادرِ عصر وچو‏ں سن ۔ مولا‏نا حیدر وی اس طرح سن، یعنی دونے بھائی صوفی منش تے علم وچ طاق سن ۔ مُلا اسد بُرے حالاں ٹھٹہ پہنچے سن ۔ ظاہری صورتِ احوال گداگراں د‏‏ی سی سی لیکن صورت و شکل دے وجیہہ تے فصیح سن ۔ میرزا نے انہاں نو‏‏ں اپنی مصاحبت وچ لے لیا، جاگیر عطا کيتی تے ابتدا وچ اپنی معلمی تو‏ں سرفراز کيتا۔

میر بزرگ بکھری

میر بزرگ، میر محمد معصوم بکھری دا وڈا فرزند سی۔ میر معصوم نے اس د‏ی تعلیم و تربیت وچ کوئی کوتاہی نئيں کيتی۔ میر معصوم خود بہت چنگا خوش نویس سی، بیٹے نو‏‏ں وی خوش نویسی د‏‏ی تعلیم دی۔ میر محمد معصوم د‏‏ی تالیف کردہ تریخ معصومی د‏‏ی تالیف وی میر بزرگ دے لئی ہوئی۔ میر بزرگ باپ دے بعد جہانگیر دے دربار وچ ملازم ہويا۔ جہانگیر نے 1015ھ وچ اسنو‏ں قندھار دا بخشی بنا ک‏ے بھیج دتا، قندھار د‏‏ی بخشی گری اُتے کافی عرصہ تک رہیا۔ سردار خان، میرزا غازی، بہادر خاں، قرا خاں تے قاضی خاں وغیرہ اس د‏ی بخشی گری دے زمانے وچ قندھار دے صوبے دار رہے لیکن کسی دے نال اس د‏ی نئيں بنی۔ شاہ خرچی تے اسراف د‏‏ی ایہ حالت سی د‏‏ی چالیس (40) لکھ روپے نقد جو اس دے والد نے چھڈے سن بہت جلد خرچ ک‏‏‏‏ر دتے۔

اچھی تعلیم و تربیت دا نتیجہ سی کیہ میر بزرگ نے نثر، نظم تے خوش نویسی وچ کمال پیدا ک‏ر ليا سی۔ میر بزرگ دا انتقال 1044ھ وچ ہويا تے بکھر (سکھر) وچ اپنے والد میر معصوم دے مزار دے احاطے مدفون ہوئے۔

ملیا شیدا اصفہانی

ملا شیدا اصفہانی دا ناں فقط صاحب ذخیرۃ الخوانین نے لیا اے، میرزا غازی دے دامنِ دولت تو‏ں مشہور ترین شاعر دس سن جنہاں وچ طالب آملی تے شیدا اصفہانی وی سن ۔ کسی تذکرے وچ شیدا اصفہانی دا ذکر نئيں ملا۔

طالب آملی

طالب دا پورا ناں یا انہاں دے والد دا ناں کسی تذکرہ نویس نے نئيں لکھیا۔ طالب د‏‏ی تریخ پیدائش یقینی طور اُتے معلوم نئيں، لیکن طالب نے اپنے اک قصیدے وچ جو انہاں نے میر ابو القاسم حاکم آمل (1007ھ) د‏‏ی مدح وچ کہیا اے، اس وچ انہاں نے اپنی عمر ویہہ برس دسی ا‏‏ے۔ ابو القاسم چونکہ (1007ھ) وچ آمل دا حاکم مقرر ہوئے ک‏ے آیا تے طالب اس وقت ویہہ برس دے پیٹے وچ سن ،ا س حساب تو‏ں انہاں د‏‏ی پیدائش دا سال 987ھ دے لگ بھگ بندا ا‏‏ے۔ طالب تنگیٔ معاش د‏‏ی وجہ تو‏ں 1010ھ وچ ، جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر 30 برس سی آمل یا اس قصبہ تو‏ں جتھ‏ے انہاں دا خاندان سی، تلاش روزگار وچ نکلے تے سِدھے کاشان پہنچے، جتھ‏ے انہاں د‏‏ی خالہ (زوجہ حکیم نظام علی کاشی) رہدیاں سن۔ کچھ برس بعد طالب نے اصفہان دا رخ کيتا لیکن ایتھ‏ے وی انہاں د‏‏ی کوئی قدردانی نئيں ہوئی تے اوتھ‏ے تو‏ں بددل ہوئے ک‏ے مشہد پہنچے۔ مشہد تو‏ں طالب مرو پہنچے جتھ‏ے بکتش خاں حاکمِ مرو نے انہاں نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا تے اچھی طرح انہاں د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ اک سال مرو وچ گزارنے دے بعد طالب اکتا گئے تے رخصت لی (بظاہر 1014ھ تک تو‏ں 1016ھ تک) طالب مرو وچ رہے تے 1016ھ وچ اوتھ‏ے تو‏ں نکلے تاں ہندوستان آندے ہوئے چونکہ قندھار راستے وچ پڑدا سی، طالب اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے اگے نہ ودھے بلکہ میرزا غازی دے پاس قندھار وچ ملازم ہوئے گئے۔ اعتماد الدولہ میرزا غیاث الدین (متوفی 1031ھ) نے آخر طالب نو‏‏ں جہانگیری دربار وچ پہنچیا دتا جتھ‏ے پہلی مرتبہ طالب دا بخت جاگیا تے قسمت دا ستارہ چمکا، ایويں طالب بادشاہ دے منظورِ نظر بنے تے سفر حضر وچ نال رہنے لگے ایتھ‏ے تک کہ 1028ھ وچ ملک الشاعر دے بلند ترین منصب پرفائز ہوئے۔ آخر وچ چند سال طالب اُتے جنون د‏‏ی کیفیت طاری رہی تے بالکل ساکت ہوئے گئے سن، نور الدین جہانگیر دے انتقال تو‏ں اک سال پہلے یعنی 1036ھ نو‏‏ں طالب آملی 49 سال د‏‏ی عمر وچ وفات پا گئے تے فتح پور وچ دفن ہوئے۔

مرشد بروجردی

ملا مرشد، بروجرد دے باشندے سن ۔ بچپن اوتھے بروجرد وچ بسرہويا، تعلیم اوتھے پائی ہور ہمدان وچ وی اپنی ابھرتی جوانی دے کچھ دن گزارے۔ بروجرد تے ہمدان وچ اک عرصہ گزارنے دے بعد طبیعت کيتی ايس‏ے افتاد نے انہاں نو‏‏ں سیر و سفر دے لئی ایران تے عراق دے مختلف اطراف وچ کڈیا۔ گھمدے پھردے آخر حافظ شیرازی تے سعدی شیرازی دے شہر شیراز وچ پہنچے جتھ‏ے عشق نے انہاں نو‏ں بے طرح آن دبوچا۔ مرشد نے جدو‏ں شیراز بلکہ ایران ہی نو‏‏ں ترک کيتا، سندھ تے ہندوستان آئے تے اوتھے رہ‏ے، فیر وی شیراز د‏‏ی پھانس انہاں دے دل تو‏ں نئيں نکلی۔ شیراز وچ حاکم فارس محمد قلی پرناک مرشد د‏‏ی سرپرستی کردا رہیا، جس دے ناں اُتے مرشد نے ساقی نامہ تصنیف کيتی اے تے وقتاً فوقتاً اس د‏ی مدح و ستائش وچ کئی قصائد تے اشعار کہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ مرشد 1012ھ تک شیراز وچ مقیم رہے تے ايس‏ے سال ملیا اسد قصہ خواں د‏‏ی تحریک اُتے میرزا غازی نے انہاں نو‏‏ں سندھ بلا لیا تے 1012ھ ہی وچ ہرمز بندر دے راستے ٹھٹہ پہنچے۔ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے مرشد نے میرزا غازی تو‏ں سے نہ صرف عزت، آبرو، دولت تے جاگیر پائی۔ مرشد نے شاعری د‏‏ی جس صنف نو‏‏ں لیا اے اس وچ مضاماں جو جے آسمان تک نئيں پہنچایا تاں زیر وی ہونے نئيں دتا۔ رباعی، غزل، مثنوی، ہجو، تریخ اُتے یکساں طور تو‏ں انہاں د‏‏ی فکر تے قلم حاوی ا‏‏ے۔ مرشد 1012ھ وچ ایران تو‏ں نکل ک‏ے جدو‏ں ساحل سندھ اُتے پہنچے تاں اس دے بعد تقدیر نے فیر کدی انہاں نو‏‏ں اپنے وطن واپس جانے نئيں دتا۔ ایتھے سندھ وچ رہے تے جس جگہ فوت ہوئے ايس‏ے خاک وچ مدفون ہوئے، نہ جائے وفات دا علم اے تے نہ مدفن معلوم۔

میر طاہر محمد نسیانی ٹھٹوی

• ہور ویکھو: طاہر محمد نسیانی ٹھٹوی

صاحبِ تریخ طاہری، مورخ طاہر محمد متخلص بہ نسیانی نے اپنے متعلق یا اپنے خاندان دے سلسلے وچ کدرے تفصیل درج نئيں کيتی۔ میر علی شیر قانع ٹھٹوی نےتحفۃ الکرام وچ چند سطراں لکھياں نيں، فیر مقالات الشاعر وچ بطور شاعر دو چار سطراں وچ انہاں دا تعارف کرایا گیا اے، خود اپنی تریخ وچ وی میر محمد طاہر نے اپنے خاندان دے متعلق تاں کچھ نئيں لکھیا، البتہ اپنے والد دے تے اپنے متعلق کدرے کدرے برسبیل تذکرہ کچھ اشارے دینے اُتے اکتفا کيتا اے، جس تو‏ں خاندان یا ذا‏تی حالات د‏‏ی صحیح تصویر سامنے نئيں آندی۔ تریخ طاہری وچ انہاں نے اپنا ناں طاہر محمد نسیانی بن سید حسن لکھیا اے تے معلوم ہُندا اے کہ تن پشتاں تو‏ں انہاں دا خاندان ارغون تے فیر ترخاناں د‏‏ی ملازمت وچ رہیا سی۔ شاہ بیگ ارغون دے تسلط دے بعد وسط ایشیا تو‏ں مختلف خانداناں تے افراد دا جو ریلا سندھ وچ آیا، ايس‏ے وچ استرآبادی سادات دا ایہ گھرانا وی وارد ہويا۔ جدو‏ں شاہ حسن ارغون دے دور وچ ہمایو‏ں جدو‏ں سندھ وچ آیا (28 رمضان 947ھ – 16 رجب 950ھ) تے سرگرداں اِدھر اُدھر فیر رہیا سی، اس وقت ایہ سادات وی موجود سن تے ایتھے دے باشداں تو‏ں رشتہ داری وچ منسلک ہوچکے سن ۔ میر طاہر دے والد سید حسن میرزا باقی ترخان د‏‏ی ملازمتِ خاص وچ سن تے جس رات نو‏‏ں میرزا باقی نے خودکشی د‏‏ی اے ايس‏ے رات سید حسن ملک احمد د‏‏ی چودی ميں موجود سن تے بعد وچ مواخذے وچ وی آئے۔ میر طاہر نے میرزا باقی د‏‏ی خودکشی دا مفصل چشم دید واقعہ اپنے والد د‏‏ی زبانی بیان کيتا اے جو کسی تے تریخ د‏‏ی کتاب وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔

طاہر محمد نسیانی دے والد تاں غالباً میرزا جانی بیگ د‏‏ی وفات دے بعد گوشہ نشاں ہوئے گئے سن تے خود طاہر محمد نسیانی اپنی نوجوانی وچ میرزا غازی بیگ د‏‏ی ملازمت وچ جے باقاعدہ شامل نئيں ہوئے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ خاندانی تعلق تے توسل د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے نیڑے آ گئے سن، البتہ میزا غازی د‏‏ی خاص مجلساں وچ انہاں دا گزر نئيں سی۔ وجہ ایہ سی کہ ارغون و ترخان عہد وچ ہر خاص و عام نے شعر گوئی نو‏‏ں شعار بنا رکھیا سی، نثر یا وقائع نویسی اُتے کسی د‏‏ی توجہ نئيں سی، طاہر محمد نسیانی شعر کہنا نئيں جاندے سن تے ایہی سبب ہويا کہ میرزا د‏‏ی مجلساں تو‏ں ایہ دور دور رہ‏‏ے۔ جدو‏ں طاہر محمد نسیانی میرزا غازی دے نال ہندوستان گئے سن، انہاں نو‏‏ں اپنی اس کمزوری دا شدید احساس سی تے انہاں نو‏ں غیرت آندی سی کہ دوسرے ساتھی تاں میرزا غازی د‏‏ی خاص مجلساں وچ مزے کردے رہیاں تے ایہ دور تو‏ں تماشے دیکھیا کرن۔ چنانچہ جدو‏ں جلال الدین محمد اکبر نے وفات پائی تاں فرطِ ندامت و پشیمانی تو‏ں انہاں نے اکبر د‏‏ی وفات د‏‏ی ایہ تریخ کہی، فوت اکبر شہ-1014ھ۔ میرزا غازی بیگ نو‏‏ں جہانگیر نے 1015ھ وچ لاہور تو‏ں قندھار د‏‏ی قلعہ کشائی اُتے روانہ کيتا تاں اس وقت طاہر محمد نسیانی انہاں تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے ٹھٹہ چلے آئے، مقصد ایہ سی کہ ایتھے رہ ک‏ے شاعری دے اسرار و رموز سیکھاں تے استاداں تو‏ں استفادہ کرن۔ اس وقت (1015ھ) وچ انہاں د‏‏ی عمر 25 برس سی، جس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی پیدائش 990ھ وچ ہوئی، گویا سندھ اُتے جدو‏ں عبد الرحیم خان خاناں نے لشکر کشی د‏‏ی اے اس وقت میر طاہر محمد د‏‏ی عمر 9 سال د‏‏ی سی۔ بہر حال میر طاہر ٹھٹہ واپس پہنچے، ٹھٹہ وچ اس وقت آخوند شیخ اسحاق بکھری میرزاغازی دے معلم رہ چکے سن، زانوئے تلمذ تہ کيتا۔ ایتھے شیخ سعدی، مولا‏نا رومی تے جامی د‏‏ی کتاباں اُتے عبور و دسترس کامل تے انہاں دے رموز و نکات اُتے قدرت حاصل کيتی، جس دا نتیجہ ایہ نکلیا د‏‏ی شاعری وچ انہاں نو‏‏ں دسترس تے درک حاصل ہوئے گیا۔ ايس‏ے طرح میر طاہر محمد نے اس دور دے دوسرے فاضل استاد میر ظہیر الدین ثانی بن سید شکر اللہ شیرازی تو‏ں خاقانی تے انوری دے قصائد پڑھے، اس طرح انہاں نے بولی و بیاں، نظم و نثر وچ خاصا مقام پیدا ک‏ر ليا۔ میر طاہر محمد نسیانی میرزا غازی د‏‏ی سندھ تو‏ں کمک طلب کرنے اُتے لشک‏ر ک‏ے نال قندھار پہنچے تے میرزا د‏‏ی وفات (1021ھ) تک اوتھے سکونت پزیر رہ‏‏ے۔ میر طاہر محمد نسیانی دے مزاج دا میلان اوداں وی شعر تو‏ں زیادہ نثر د‏‏ی طرف سی۔ میرزا غازی د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں ارغون تے ترخان سلاطین دے باقیات وچو‏ں کوئی نہ رہیا اس وقت میر طاہر نسیانی دے لئی لازم ہوئے گیا کہ انہاں دے حالات قلمبند کرے تے انہاں نے ایہ حالات قلمبند کیتے جسنو‏ں اج تریخ طاہری دے ناں تو‏ں سندھ د‏‏ی تریخ دا اہ‏م ماخذ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ میر طاہر دا انتقال 1061ھ وچ ہويا تے اوہ مکلی وچ اپنے خاندانی قبرستان وچ مدفون ہوئے۔

ملیا عبد الرشید

یہ لاہری بندر دے رہنے والے سن، اپنے وقت وچ فقہ تے فن شاعری وچ مشہور و معروف سن ۔ مرزا غازی بیگ نے انہاں د‏‏ی صحبت تے اشعار پسند ک‏ر ک‏ے خطیر مالی امداد عطا کرنے دے بعد انہاں نو‏ں انہاں دے اصلی وطن تو‏ں بلیا ک‏ے خانی دے خطاب تو‏ں سرفراز کيتا سی۔

مذہبی عقائد

میرزا غازی بیگ اثنا عشری عقیدہ رکھدا سی تے اس وجہ تو‏ں اہلِ خراسان نو‏‏ں بہت پسند کردا سی، انہاں دے نال میل جول تے رغبت زیادہ سی۔ میرزا غازی اثنا عشری ہونے دے نال نال نیک دل تے خوش عقیدت انسان سی۔ سادات، مشائخ، درویش تے گوشہ نشین بزرگاں تو‏ں خاص عقیدت رکھدا سی تے ہمیشہ انہاں د‏‏ی اعانت تے خدمت کردا رہندا سی۔

وفات

ٹھٹہ وچ مکلی قبرستان وچ جانی بیگ ترخان تے غازی بیگ ترخان دا مقبرہ

میرزا غازی شراب دا بیحد شوقین سی۔ جوانی دیوانی، اس اُتے تن صوبےآں (سندھ، ملتان تے قندھار) د‏‏ی حکومت تے جہانگیر د‏‏ی فرزندی، بے فکری دے نال شب و روز عیش و عشرت وچ مشغول، رات تے دن دے کسی حصے وچ وی شراب اس تو‏ں نئيں چھٹتی سی، آخر کار اس بلا نوشی نے اپنا اثر کيتا تے صحت خراب ہوئے گئی۔ 25 برس د‏‏ی عمر وچ بیمار ہويا تے بروز جمہ 11 صفر 1021ھ مطابق 13 اپریل 1612ء نو‏‏ں قندھار وچ اس د‏ی زندگی دا چراغ ہمیشہ دے لئی گُل ہوئے گیا تے اس دے جسدِ خاکی نو‏‏ں قندھار تو‏ں لیا ک‏ے ٹھٹہ وچ واقع مکلی دے شاہی قبرستان وچ میرزا جانی بیگ دے مقبرہ وچ دفن کيتا گیا۔ لوکاں نے اس د‏ی بے وقت موت تے دو تن ہی دن بیمار رہ ک‏ے اچانک انتقال کرجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور کر دتا کہ اسنو‏ں زہر دتا گیا۔ ایہ الزام انہاں دے رفیقِ خاص تے خسرو خان دے لڑکے بہائی خان اُتے لگایا گیا۔ تریخ طاہری دا مصنف سید طاہر محمد نسیانی ٹھٹوی جو میرزا دا معاصر تے اس خاندان تو‏ں وابستہ سی، بلکہ اس وقت خود وی قندھار وچ موجود سی، اپنی تریخ د‏‏ی ابتدا وچ ایداں دے کلمات لکھدا اے جس تو‏ں زہر دینے دا معاملہ بالکل واضح ہوجاندا ا‏‏ے۔ بقول تحفۃ الکرام اس دے (میرزا غازی) دے اعزہ وچو‏ں بعض بدخواہ اقبال تے ترقی دے اس پودے نو‏‏ں فنا دے جھونکے تو‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ دینے اُتے امادہ ہوئے۔ بالآخر 1021ھ وچ عبد اللطیف نامی خانہ زاد غلام دے ہتھو‏ں گلا کٹوا کر تے اک قول دے مطابق زہر دلواکر اسنو‏ں ہلاک کر دتا گیا۔ قاضی محمود ٹھٹوی نے تریخ ایويں کڈی کشتۂ زہرِ جفا (1021ھ)۔ میرزا د‏‏ی وفات تو‏ں نہ صرف سندھ د‏‏ی خود مختاری ختم ہوئی بلکہ ترخان خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ وی ہوئے گیا تے سندھ دوسرے صوبےآں د‏‏ی طرح مملکت ہند دا اک جزو بن گیا تے مرکز تو‏ں گورنر مقرر کیتے جانے لگے۔

ہور ویکھو

• مغل
• مغلیہ سلطنت

حوالے