توقیع
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک |
| عدل (افعال الہی) | |
| حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| خاتمیت • پیامبر اسلام • اعجاز • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| اعتقادات | عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت |
| ائمہ معصومین | |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| اہم مسائل | |
| اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت | |
توقیع [عربی وچ : التوقيع] عربی وچ ائمہ تے خاص طور اُتے امام مہدی علیہ السلام دے مکاتیب تے مراسلات نوں کہیا جاندا اے۔ بہت ساریاں روایات وچ تصریح ہوئی اے کہ ایہ خطوط امام زمانہ(عج) دے اپنے قلم توں مرقوم ہُندے سن ۔ اس انتساب دا اک ثبوت ایہ وی سی کہ انہاں خطوط دے ذیل وچ امام(عج) دی مہر ثبت ہُندی سی تے اس طرح آپ(عج) مکتوب دے آخر وچ واضح کردیندے سن کہ ایہ خط آپ(عج) نے اپنے دست مبارک توں مرقوم کيتا اے۔ امام(عج) دی جانب توں انہاں دے اپنے ہتھ دی لکھی ہوئی تحریر تصریح اے اوراس شبہے دا ازالہ کردی اے کہ ایہ خطوط نواب اربعہ یا انہاں دے وکلا دی طرف توں جاری ہوئے نيں۔
جو توقیعات غیبت صغری وچ صادر ہوئیاں نيں انہاں وچ اعجاز تے خرق عادت دا عنصر نمایاں سی؛ چنانچہ توقیعات بجائے خود امام زمانہ(عج) دی امامت دے دلائل دے زمرے وچ آندیاں نيں۔
لغوی معنی
سودھو- توقیع دی جڑ "وقع" اے تے لغت وچ اس دے معنی نیڑےی نشانے دی طرف تیر پھینکنے دے نيں، اس طرح کہ گویا اسنوں نشانے دے اُتے رکھیا جاندا اے (تُوَقِّعُہ)، ہور اس دے معنی اونٹھ دی پشت اُتے کٹھی دے نشان دے نيں۔[۱]۔[۲]
- مجموعی طور اُتے لغویاں دی اس لفظ دے ذیل وچ دتی جانے والی توضیحات دے پیش نظر کہیا جا سکدا اے: اس لفط وچ دو چیزاں : نزول تے تثبت دا ملاحظہ کرنا ضروری اے۔ جے انہاں شرائط توں خالی استعمال ہوئے تاں اسنوں مجاز وچوں شمار کيتا جائے گا ۔ [۳]
اصطلاحی معنی
سودھوتوقیع وی ايسے مذکورہ معنی توں لیا گیا اے کیونجے خلیفہ ،سلطان یا فرمانروا نوں شکایات دے سلسلے وچ لکھے جانے والے خط دی پشت یا حاشیے اُتے لکھ جانے والی اس تحریر کو"توقیع"کہیا جاندا اے جسنوں اوہ شکایات دا ازالہ کرنے دے لئی لکھدے سن [۴]۔[۵]
لفظ توقیع دا تاریخی سفر
سودھوتوقیعسےمشتق لفظ "وقع" پہلی بار امام کاظم(ع) توں منقولہ اک حدیث وچ "فوقع فی الکتاب " دی صورت وچ امام دے لکھے ہوئے جواب دے لئی استعمال ہويا اے ۔[۶] ایہ لفظ ايسے سانچے تے ايسے معنی وچ امام رضا(ع) توں منقولہ چند روایات وچ استعمال ہويا اے ۔[۷]۔[۸] اس دا اطلاق لوکاں دے پُچھے گئے سوالات دے جواب وچ امام(ع) دے جوابی مکاتیب اُتے ہُندا سی۔
پر لفظ توقیع دا اصطلاحی استعمال امام رضا(ع) دے بعد عام ہوئے گیا تے اس دا اطلاق امام زمانہ(عج) دی انہاں مستقل یادداشتاں اُتے کيتا جانے لگیا جو کسی دے سوال دے بغیر مرقوم ہُندے سن تے انہاں یادداشتاں نوں توقیع دے عنوان توں پہچانا جاندا سی۔ امام زمانہ دی غیر مکتوبہ احادیث نوں وی توقیع دے عنوان توں پہچانا جاندا اے۔[۹]۔[۱۰]
استوں علاوہ، [بعض مواقع پر] امام مہدی(عج) دے نائبین خاص ـ جداں غیب دی خبراں یا دینی مسائل دے بارے وچ اظہار رائے ـ نوں توقیع دے دائرے وچ شمار کيتا جاندا سی۔[۱۱]۔[۱۲] مؤخر الذکر حوالے دی بنیاد شاید حسین بن روح نوبختی دا ایہ کلام اے کہ "وہ اپنی طرف توں کچھ نئيں کہیا کردے بلکہ جو وی کہندے نيں اوہ انھاں نے "اصل" (= امام زمانہ(عج) توں سنیا ہُندا اے۔[۱۳]۔[۱۴]
امام زمان(عج) دی توقیعات
سودھوخصیبی نے انہاں توقیعات نوں نقل کيتا اے جو سنہ 260، 263، 268، 271 تے 273 وچ صادر ہوئیاں نيں۔[۱۵] محمد بن عثمان عمری سنہ 281ہجری قمری وچ اک توقیع رسول اللہ تے آل رسول(ص) اُتے صلوات[۱۶] تے سنہ 290ہجری قمری وچ صالح بن ابی صالح دے ناں اپنے وکیل محمد بن جعفر اسدی دی توثیق وچ صادر ہوئی اے۔[۱۷] سنہ 298ہجری قمری وچ حسین بن روح نوبختی دے توسط توں اک توقیع علی بن احمد عقیقی دے ناں ـ انہاں دی حاجت برآری دے حوالے توں ـ صادر ہوئی،[۱۸] اس زمانے وچ حسین بن روح محمد بن عثمان عمری دے کارگزاراں وچوں سن ۔[۱۹]
غیبت صغری دا زمانہ علی بن محمد سمری دے ناں امام عصر(عج) دی اک توقیع جاری ہوکے سنہ 328 یا 329 ہجری قمری وچ اختتام پزیر ہويا۔[۲۰]
غیبت کبری دے دوران دو توقیعات شیخ مفید دے ناں سنہ 410 تے سنہ 412 وچ صادر ہوئیاں نيں۔[۲۱] بہت ساریاں ایسی توقیعات وی نيں جنہاں دی تریخ واضح نئيں اے لیکن بعض قرائن توں ظاہر ہُندا اے کہ انہاں وچوں بعض عثمان بن سعید عَمْری دی وکالت دے آغاز وچ صادر ہوئیاں نيں۔[۲۲]۔[۲۳]۔[۲۴]
توقیعات دی تحریر
سودھوبہت ساریاں روایات وچ تصریح ہوئی اے کہ ائمہ(ع ) دے مکاتبات انہاں دے اپنے قلم توں مکتوب ہويا کردے سن،[۲۵]۔[۲۶] بعض روایات وچ واضح کيتا گیا اے کہ توقیع اُتے امام(ع) دی مہر وی سی[۲۷]۔[۲۸] تے کدی امام(ع) نے خود مکتوب دے ذیل وچ تصریح دی ہوئی ہُندی سی کہ ایہ مکتوب آپ(ع) نے اپنے ہتھ دی تحریر اے۔[۲۹]
شیخ طوسی ابو نصر ہبۃ اللہ بن احمد بن محمد کاتب (جو سنہ 400ہجری وچ زندہ سن ) دے حوالے توں توقیعات دے قلم تے تحریر دے بارے وچ اک عبارت نقل کردے نيں جس دی بنیاد اُتے عثمان بن سعید عمری تے انہاں دے فرزند محمد بن عثمان دے واسطے توں موصولہ توقیعات دی تحریر انہاں ہی توقیعات والی تحریر سی جو امام حسن عسکری علیہ السلام دے ایام حیات وچ صادر ہوئیاں سن۔
وہ مذکور بالا ابو نصر توں نقل کردے نيں کہ دوسرے نائب محمد بن عثمان عمری دے زمانے وچ شیعیان اہل بیت نوں موصول ہونے والی امام عصر(عج) دی توقیعات دی تحریر انہاں دے والد عثمان بن سعید دے توسط توں موصول ہونے والی توقیعات ہی دی تحریر سی۔[۳۰]
اس روایت توں ایہ تصور سامنے آیا اے کہ امام حسن عسکری علیہ السلام دی توقیعات نوں محمد بن عثمان دی وکالت دے زمانے تک، محمد بن عثمان ہی امام(ع) دے حکم اُتے تحریر کردے سن تے انہاں دی کتابت دا کم انہاں نوں سپرد کيتا جاندا سی[۳۱] جدوں کہ مذکورہ عبارات دے معنی اس دے بالکل برعکس نيں تے ایہ اس گل کيتی دلیل اے کہ عثمان بن سعید تے محمد بن عثمان محض توقیعات پہنچانے دا واسطہ سن تے توقیع انہاں دے ذریعے لوکاں تک پہنچکی سی۔
بہت ساریاں تصریحات توں معلوم ہُندا اے کہ امام عسکری(ع) دی توقیعات آپ(ع) دی اپنی تحریر توں جاری ہودیاں سن[۳۲] یا فیر امام زمانہ(عج) دی تحریر سی[۳۳]۔[۳۴] جو نواب اربعہ تے وکلا دے توسط توں ائمہ(ع) دی توقیعات دی کتابت و تحریر دے دعوے نوں عدم صحت دی دلیل اے۔[۳۵]۔[۳۶]۔[۳۷]۔[۳۸]
روایات وچ واضح کيتا گیا اے کہ امام عصر(عج) اپنی توقیعات خود تحریر فرمایا کردے سن تے انہاں روایات وچ اس گل اُتے تاکید دا مقصد انہاں جھوٹی توقیعات دی شناخت کرنا سی جنہاں دی نسبت امام(عج) نوں دتی جاندی سی یا توقیعات دے بارے وچ بعض منحرفین دے دعؤاں دی حقیقت عیان کرنا۔ مثال دے طور اُتے فارس القزوینی نے منحرف ہونے دے بعد، شرعی وجوہات نوں لوکاں توں اکٹھا کيتا تے جھوٹھا خط لکھ کے وصولی دی تصدیق دی سی۔[۳۹] شلمغانی نے وی دعوی کيتا سی کہ بعض توقیعات دا جواب اس نے دتا اے اُتے امام عصر(عج) نے توقیع بھجوا کر اس دے دعوے دی تردید کردتی۔[۴۰]
احمد بن اسحق قمی نے امام حسن عسکری علیہ السلام دا دیدار کيتا تے آپ(ع) توں اک تحریر لکھنے دی درخواست کيتی تاکہ آپ(عج) دے مکاتیب نوں پہچان سکن۔ امام(ع) نے انہاں دی درخواست کيتی اجابت فرمائی تے انہاں دے سامنے اک تحریر لکھی تے فرمایا: ممکن اے کہ موٹے قلم تے باریک قلم دی تحریر توانوں مختلف نظر آئے پس ہرگز شک نہ کرو۔[۴۱]۔[۴۲] شاید ايسے بنا اُتے بعض علما نے کہیا اے کہ اوہ امام(عج) دی تحریر نوں پہچاندے نيں۔[۴۳]۔[۴۴]
بہرحال امام(عج) اپنے مکاتب تے توقیعات اپنے دست مبارک توں لکھدے سن تے بوہت گھٹ ایسا ہويا اے کہ انہاں توقیعات دی کتابت دوسرےآں دے توسط توں ہوئی ہوئے۔ اک روایت وچ اے کہ اک مرتبہ غیبت صغری دے زمانے وچ قم دے باشندےآں دے سوالات دا جواب حسین بن روح املا کرکے احمد بن ابراہیم نوبختی توں لکھوایا۔[۴۵] شیخ مفید دے لئی صادر ہونے والی توقیع وچ واضح کيتا گیا اے کہ ایہ امام زمانہ(عج) نے اک قابل اعتماد شخص نوں املا کرکے لکھوائی اے۔[۴۶]
غیبت صغری دے زمانے وچ مکاتبات نواب اربعہ دے ذریعے انجام پاندے سن کدی بعض توقیعات نواب اربعہ دی وساطت دے بغیر بعض شیعیان اہل بیت دے لئی صادر ہودیاں سن۔[۴۷]۔[۴۸]
خرق عادت (اور اعجاز) دی حامل توقیعات، دوسرے پہلؤاں توں وی نمایاں ہوئیاں نيں؛ کدی امام(عج) نے لوکاں دے غیر مکتوب سوالات دا جواب دتا اے جو صرف انہاں دے ذہن وچ ابھر سن ۔[۴۹]۔[۵۰] یا انہاں دا سوالات دا جواب، جو بغیر سیاہی دے قلم توں لکھے جاندے سن تے غالبا انہاں دا مقصد نائبین خاص دا آزمنیا ہُندا سی۔[۵۱]
کدی کسی سائل دے سوال دا جواب ـ کوئی وجہ دسے بغیر ـ نئيں دتا جاندا سی تے جدوں اوہ شخص مذہبی انحراف دا شکار ہُندا سی تاں جواب نہ دینے دا فلسفہ ابھر کر سامنے آندا سی۔[۵۲]۔[۵۳]
جو توقیعات عصر غیبت صغری دے زمانے وچ صادر ہوئیاں نيں انہاں وچ معجزے تے خرق عادت دے عنصر اُتے مشتمل نيں؛ لہذا توقیعات بذات خود امام زمانہ(عج) دی امامت دیاں دلیلاں قرار دتی گئیاں نيں۔[۵۴]
توقیعات دا اعتبار
سودھوتوقیعات عام طور اُتے مکاتگل کيتی صورت وچ ہودیاں سن۔ علمائے حدیث تے فقہاء دے درمیان مکاتبات دے اعتبار دے سلسلے وچ اختلاف پایا جاندا اے۔ بعض فقہا نے مکاتبات دے اعتبار دے سلسلے وچ مناقشہ تے اختلاف کيتا اے۔[۵۵]۔[۵۶]۔[۵۷]۔[۵۸]۔[۵۹]۔[۶۰]۔[۶۱]۔[۶۲]۔[۶۳]۔[۶۴] تے بعض دوسرےآں دے کلام توں معلوم ہُندا اے کہ گویا اوہ مکاتبات نوں بالمشافہ احادیث دے مترادف نئيں سمجھدے۔[۶۵]۔[۶۶] اس دے باوجود فقہی کتاباں وچ مکاتبات دے عدم اعتبار یا شفاہی احادیث دے نال انہاں دی عدم برابری و ترادف دے بارے وچ کوئی روشن دلیل ذکر نئيں ہوئی اے۔[۶۷]۔[۶۸]
ابن راہویہ[۶۹] دے نال محمد بن ادریس شافعی [۷۰] دے مناظرے وچ وی اس بحث کيتی طرف اشارہ ہويا اے ؛ اک بار شافعی نے اک حدیث نوں سماعی ہونے دے باعث مکتوب حدیث اُتے ترجیح دتی لیکن ابن راہویہ نے کہیا کہ مکتوبہ حدیث قیصر و کسرٰی دے نال رسول اللہ(ص) دے مکاتبے دے پیش نظر معتبر اے تے ایہ آپ(ص) دے مکاتیب، مکاتبے دے معتبر ہونے دی دلیل اے۔[۷۱]۔[۷۲] شیعہ "کتب درایہ" وچ وی ایسا ہی استدلال دیکھنے نوں ملدا اے۔[۷۳] شیعہ مآخذ حدیث وچ مکاتبے دے اعتبار اُتے ہونے والے قدیم ترین اعتراض دا تعلق شیخ طوسی[۷۴] توں اے۔
شیخ طوسی اک مکاتبے نوں نقل کردے نيں تے اس گل کيتی طرف اشارہ کردے نيں کہ کتاباں (یعنی مکاتیب) وچ منقولہ تمام چیزاں صحیح نئيں نيں تے اوہ ایويں اس مکاتبے نوں غیر معتبر قرار دیندے نيں۔[۷۵]۔[۷۶] اس اعتراض دے جواب وچ کہیا گیا اے کہ ائمہ(ع) دے اصحاب انہاں دی تحریر نوں پہچاندے سن تے انہاں دی تشخیص تے شناخت انہاں دے لئی مشکل نہ سی۔[۷۷] چنانچہ شاید ايسے بنا اُتے بعض فقہا نے مذکورہ مکاتبے دی سند نوں صحیح تے اس دے مضمون اُتے عمل کرنے نوں جائز قرار دتا اے۔[۷۸]۔[۷۹]
توقیعات دے مآخذ
سودھوبعض محدثین نے توقیعات دے بارے وچ کتاب یا کتاباں تالیف کيتیاں نيں؛ جنہاں وچوں اک عبداللہ بن جعفر حِمْیَری نيں جنہاں نے اس موضوع اُتے چار کتاباں لکھایاں نيں:
- مسائلُ لِاَبی محمدالحسن علیہ السلام علی ید محمد بن عثمان العَمری،
- کتاب قرب الاسناد الی صاحب الامر علیہ السلام،
- مسائل أبی محمد و توقیعات، و
- مسائل الرجال و مکاتباتہم اباالحسن الثالث علیہ السلام[۸۰]
محمد بن عیسی بن عُبَید نے وی اک کتاب "التوقیعات" دے عنوان توں لکھی سی[۸۱] جو دستیاب نئيں اے۔
مختلف پہلؤاں توں مہدویت دا جائزہ لینے والی کتاباں نے وی عام طور اُتے اپنا اک حصہ توقیعات دے لئی مختص کيتیاں ہوئیاں نيں۔ توقیعات اکٹھی کرنے یا انہاں دا تجزیہ کرنے دی غرض توں مستقل کتاباں وی تالیف ہوئیاں نيں۔[۸۲]۔[۸۳]۔[۸۴]
متعلقہ مآخذ
سودھوحوالے
سودھو- ↑ فراہیدی، العین، ج2، ص 177۔
- ↑ ابن درید، جمہرہاللغہ، ج2، ص 945۔
- ↑ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، مصطفوی ،ج13، ص: 178
- ↑ قلقشندی، صبح الأعشى فی کتابہالإنشاء، ج1، ص52۔
- ↑ بغدادی، قدامہ، الخراج وصناعہالکتابہ، ذیل لفظ "وقع"، ص53۔
- ↑ حِمیری، قرب الاسناد، ص 332۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج3، ص 5۔
- ↑ ابن بابویہ، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص 93، 236۔
- ↑ ابن بابویہ، ج2، کمال الدین وتمام النعمہ، ص 502، 505۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 309۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص 502ـ504۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 294، 298، 307ـ 308، 321۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص 508 ـ509۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص 330۔
- ↑ خصیبی، الہدایہالکبری، ص 369، 371، 373۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 273ـ280 ۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 415۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص 505 ـ506 ۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص367۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص 516۔
- ↑ الطبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج2، ص318 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص 478۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 355۔
- ↑ قطب راوندی، الخرائج والحرائح، ج3، ص 1108۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص 96، 102ـ103، 107، 510۔
- ↑ ابن بابویہ، من لایحضرہ الفقیہ، ج2، ص 38 (ح: 1640) و 44 (ح: 1660)۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج7، ص 163۔
- ↑ طوسی، تہذيب الاحكام ...، ج9، ص31۔
- ↑ طوسی، رجال کشی، ص 513، 551۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص362ـ363۔
- ↑ مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل، ص131ـ132۔
- ↑ نمونے دے طور اُتے رجوع کرن: کلینی، الکافی، ج1، ص103، 510۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص483۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص285، 290۔
- ↑ ابن بابویہ،من لا يحضرہ الفقيہ، ج1، ص142۔
- ↑ ابن بابویہ اوہی ماخذ، ج2، 154۔
- ↑ ابن بابویہ، اوہی ماخذ، ج3، ص68۔
- ↑ ابن بابویہ، اوہی ماخذ، ج4، ص203۔
- ↑ طوسی، کشی، ج2 ص806۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 373۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص 513۔
- ↑ امام(عج) دی جانب توں توقیعات دے اجرا دے حوالے توں شکوک و شبہات دے لئی رجوع کرن: طوسی، کشی، ص542۔
- ↑ الحِمیری، قرب الاسناد، ص340۔
- ↑ ابن بابویہ، من لایحضرہ الفقیہ، ج2، ص169۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 373۔
- ↑ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج2، ص 325۔
- ↑ الطبری، دلائل الامامہ، ص 545 ـ551۔
- ↑ طوسی، الغیبہ، ص 273ـ280۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص 508 ـ509، 524۔
- ↑ طوسی، کشی، ص 533 ـ534۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج2، ص488، 494۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج1، ص 520۔
- ↑ توقیعات وچ کرامات تے خوارق عادات دے بعض نمونے دیکھنے دے لئی رجوع کرن:کلینی، الکافی، ج1، ص495، 500 ـ 518، 524۔
- ↑ ابن بابویہ، کمال الدین وتمام التعمہ، ج1، ص 126۔
- ↑ آبی، کشف الرموز، ج2، ص180۔
- ↑ محقق حلّی، الرسالے التسع، ص 324۔
- ↑ علامہ حلّی، مختلف الشیعہ، ج7، ص248۔
- ↑ شہید اول، غایہالمراد، ج3، ص577۔
- ↑ محقق کرکی، جامع المقاصد، ج1، ص457۔
- ↑ محقق کرکی، اوہی ماخذ، ج2، ص84۔
- ↑ محقق کرکی، اوہی ماخذ، ج12، ص85۔
- ↑ شہید ثانی، روض الجنان، ج1، ص 388۔
- ↑ شہید ثانی، اوہی ماخذ، قس ج1، ص390۔
- ↑ شہید ثانی، اوہی ماخذ، ج2، ص572 ـ573۔
- ↑ محقق حلّی، المعتبر، ج2، ص 659۔
- ↑ شہید ثانی، روض الجنان، ج2، ص 555، 573۔
- ↑ خطیب بغدادی، الکفایہفی علم الروایہ، ص373ـ374۔
- ↑ ابن صلاح، علوم الحدیث، ص154ـ 155۔
- ↑ ابو یعقوب اسحاق بن ابراہیم بن مخلَد مروزی ابن راہویہ (متوفی سنہ 237ہجری قمری)۔
- ↑ ابو عبد اللہ محمد ادریس الشافعی (ولادت سنہ 150 وفات 204ہجری قمری) ملقب المعروف بہ امام شافعی، اہل سنت دے شافعی فرقے دے امام نيں۔
- ↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ج1، ص 15۔
- ↑ شہیدثانی، الرعایہفی علم الدرایہ، ص 288ـ290۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج2، ص 167۔
- ↑ رجوع کرن: الاستبصار، ج3، ص171۔
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرہ، ج23، ص631۔
- ↑ طباطبائی، ریاض المسائل، ج10، ص223۔
- ↑ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ج9، درس 329، ص3۔
- ↑ موسوی عاملی، نہایہالمرام، ج1، ص 180۔
- ↑ نراقی، مستند الشیعہفی احکام الشریعہج16، ص 309۔
- ↑ نجاشی، رجال، ص 220۔
- ↑ نجاشی، رجال، ص334۔
- ↑ آقابزرگ طہرانی، کتاب السرائر، ج4، ص 500 ـ501۔
- ↑ مہدی پور، کتابنامہ حضرت مہدی علیہ السلام، ج1، ص237۔
- ↑ مہدی پور، کتابنامہ...، ج2، ص577، بطور خاص ص814۔
مآخذ
سودھو- آقا بزرگ طہرانی؛ ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، قم 1410ـ 1411ہجری قمری۔
- آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، تحقیق: علی پناہ اشتہاردی و حسین یزدی، قم 1408ـ1410ہجری قمری۔
- آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، تہران 1345ہجری شمسی۔
- ابن درید، ابوبکر محمد بن الحسن، جمہرہاللغہ، تحقیق: د۔رمزی منیر بعلبکی، دارالعلم للملایین، مؤسسہثقافیہللتألیف والترجمہوالنشر ۔ بیروت - لبنان ۔ الطبعہالاولی 1987عیسوی۔
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمہفی معرفہالأئمہ(ع)، تعلیق: ہاشم رسولی محلاتی، تبریز، انتشارات مکتبہبنی ہاشمی، 1381ہجری قمری۔
- ابن اثیر، علی بن ابی الکریم، الکامل فی التریخ، بیروت، دار صادر1385ہجری قمری۔
- ابن بابويہ القمي، الشيخ الصدوق، ابو جعفر محمد بن على بن الحسين، کمال الدین و تمام النعمہ، چاپ علی اکبر غفاری، مؤسسہالنشر الاسلامی التابعہلجماعہالمدرسین بقم المشرفہ- ایران المطبوع: 1405ہجری قمری / 1363ہجری شمسی۔
- ابن بابويہ القمي، الشيخ الصدوق، ابو جعفر محمد بن على بن الحسين، من لا يحضرہ الفقيہ، تصحیح وتعلیق: على اكبر الغفاري ۔ منشورات جماعہالمدرسين في الحوزہالعلميہفي قم المقدسہ۔ الطبعہالثانيہ1404ہجری قمری۔
- ابن سعد؛الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1418ہجری قمری۔
- ابن بابويہ القمى، الصدوق، محمد بن على بن الحسين، عيون أخبار الرضا، مقدمہ و تعلیق: حسين الاعلمي، منشورات مؤسسہالاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1404ہجری قمری / 1984عیسوی۔
- ابن خلکان، شمس الدین، پیشین، سبط بن جوزی، تذکرہالخواص، تحقیق حسین تقیزادہ، بیجا، المجمع العالمی لاہل البیت (علیہ السلام)، چاپ اول، 1426ہجری قمری۔
- ابن صلاح، ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن الشہرزوری، علوم الحدیث، تحقيق: الدكتور نور الدين عتر، المدينہالمنورہ، نشر المكتبہالعلميہ، ط۔ الأولى، 1972عیسوی۔
- البحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرہفی احکام العترہالطاہرہ، انتشارات یونیورسٹی مدرسین حوزہ علمیہ قم در سال 1363 ہجری شمسی۔
- البغدادی قدامہبن جعفر بن قدامہبن زیاد، الخراج وصناعہالکتابہ، شرح و تحقیق: الدکتور محمد حسین الزبیدی، دار الرشید للنشر، 1981عیسوی۔
- جاسم، حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم (عج)، مترجم سید محمد تقی آیت اللہی، تہران امیر کبیر، 1385ہجری شمسی۔
- جاسم حسین وساشادینا، غیبت و مہدویت در تشیع امامیہ، ترجمہ محمود رضا افتخار زادہ، چ اول، قم، 1371ہجری شمسی۔
- جباری، محمدرضا سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمہعلیہم السلام، قم، مؤسسہ آموزش پژوہشی امام خمینی، 1382ہجری شمسی۔
- الحلی، علامہ حسن بن یوسف بن مطہر، مختلف الشیعہفی احکام الشریعہ، قم 1412ـ1420ہجری قمری۔
- الحِميَري، أبو العبّاس عبد اللہ بن جعفر، قُرب الإسناد، المحقّق والناشر: مؤسّسہآل البيت عليہم السلام لإحياء التراث ـ قمّ المقدّسہ، الطبعہ: الأولى، سنہ1413ہجری قمری۔
- حسین بن عبدالوہاب، عیون المعجزات، نجف، المطبعہالحیدریہ، 1369ہجری قمری۔
- الخصیبی، حسین بن حمدان، الہدایہالکبری، مؤسسہالبلاغ للطباعہوالنشر، بیروت 1411ہجری قمری/ 1991عیسوی۔
- خطیب بغدادی، احمدبن علی، الکفایہفی علم الروایہ، چاپ احمد عمر ہاشم، بیروت 1406ہجری قمری/1986عیسوی۔
- الراوندی (قطب الدین الراوندی)، سعید بن ہبہاللّہ قطب، الخرائج والحرائح، تحقيق ونشر مؤسسہالامام المہدي عليہ السلام قم المقدسہ۔ الطبعہالأُولى، 1409ہجری قمری۔
- السیوطی، عبدالرحمان بن ابن بکر، الحاوی للفتاوی، بیروت 1408/ہجری قمری/ 1988عیسوی۔
- شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، ج 9، تقریرات دروس 1380ـ1381ہجری شمسی۔
- شہید اول؛ شیخ شمس الدین محمد بن مکی بن احمد عاملی نبطی جزینی، غایہالمراد فی شرح نکت الارشاد، قم 1414ـ1421ہجری قمری۔
- شہید ثانی، زین الدین بن نور الدین علی بن احمد عاملی جُبَعی، روض الجنان فی شرح ارشاد الاذہان، قم 1380ہجری شمسی۔
- شہید ثانی، زین الدین بن نور الدین علی بن احمد عاملی جُبَعی، الرعایہفی علم الدرایہ، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم 1408ہجری قمری۔
- صدر؛ سید محمد، تریخ الغیبہ، بیروت، دارالتعارف، 1412ہجری قمری۔
- صولی، محمدبن یحیی، اخبار الراضی باللّہ و المتقیللّہ، چاپ ہیورثدن، بیروت 1399ہجری قمری /1979عیسوی۔
- الطباطبائي، علي بن محمد علي، رياض المسائل في بيان أحكام الشرع بالدلائل ۔ مؤسسہالنشر الإسلامي ۔ چاپ اول ۔ قم ۔ 1412ق / 1370ہجری شمسی۔
- الطبرسی، احمد بن علي بن أبى طالب، االاحتجاج، تعليقات وملاحظات السيد محمد باقر الخرسان ۔ طبع في مطابع النعمان ۔ النجف الاشرف ۔ 1386ہجری قمری / 1966عیسوی۔
- الطبرسی؛ فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الہدی، تحقیق علی اکبر غفاری بیروت، دارالمعرفہ، 1399ہجری قمری۔
- الطبری؛ محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامہ، قم، بعثت، 1413ہجری قمری۔
- الطبری؛محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک، تریخ الطبری، تحقیق، محمد ابو الفضل ابراہیم، بیروت، روائع التراث العربی، 1387ہجری قمری۔
- الطوسي، الشيخ محمد بن حسن، الغيبہ، تحقيق: الشيخ عباد اللہ الطہراني، الشيخ علي أحمد ناصح، مؤسسہالمعارف الإسلاميہ- قم المقدسہ، الطبعہالأولى، 1411ہجری قمری۔
- الطوسي، الشيخ محمد بن حسن، تہذيب الاحكام في شرح المقنعہللشيخ المفيد رضوان اللہ عليہ، السيد حسن الموسوي الخرسان، دار الكتب الاسلاميہ۔ تہران ۔ 1365۔
- الطوسی، الشيخ محمد بن حسن، رجال الکشی (اختیار معرفہالرجال) مشہد، دانشگاہ مشہد، 1348ہجری شمسی۔
- الطوسي، الشيخ ابو جعفر محمد بن الحسن، الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، تحقیق: السيد حسن الموسوي الخرسان، دار الكتب الاسلاميہتہران ۔ 1390ہجری قمری۔
- الفراہیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: د۔مہدی المخزومی / د۔ ابراہیم السامرائی۔
- القلقشندی، أحمد بن علی بن أحمد الفزاری، صبح الأعشى فی کتابہالإنشاء ۔ مطبعہدارالکتب المصریہبالقاہرہ۔ مصر 1340ہجری قمری / 1922عیسوی۔
- قاموس الرجال قم مؤسسہ النشر الاسلامی، چ: دوم، 1425ہجری قمری۔
- محقق کرکی، علی بن حسین بن عبدالعالی کَرَکی جبل عامِلی المعروف بہ محقق ثانی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم 1408ـ 1415ہجری قمری
- الكليني الرازي، محمد بن يعقوب، الكافي، تعليق و تصحیح: على اكبر الغفاري، دار الكتب الاسلاميہ، تہران – 1367ہ
- مجلسی، علامہ بحارالأنوار الجامعہلدرر أخبار الأئمہالأطہار، تہران، اسلامیہ، 1363ہجری شمسی۔
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، الرسالے التسع، تحقیق: رضا استادی، رسالہ7: المسائل الطبریہ، قم 1371 ہجری شمسی۔
- محقق حلّى، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، موسسہ سید الشہداء، بیچا، 1364ہجری قمریق
- مدرسی طباطبائی،حسین، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سہ قرن نخستین، ترجمہہاشم ایزدپناہ، نیوجرسی 137ہجری شمسی۔
- مسعودی؛ علی بن حسین، مروج الذہب قم، دارالہجرہ، چاپ دوم، 1363ہجری قمری۔
- مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیہللإمام علی بن أبی طالب، قم، انصاریان، 1426ہجری قمری۔
- مفید، الشیخ محمد بن محمد بن نعمان (ابن المعلم)، مسارالشیعہ، تحقیق مہدی نجف بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414ہجری قمری۔
- مفید، الشیخ محمد بن محمد بن نعمان (ابن المعلم)، الارشاد، بیروت، موسسہ الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1399ہجری قمری۔
- مفید، الشیخ محمد بن محمد بن نعمان (ابن المعلم)، الإرشاد فی معرفہحجج اللہ علی العباد، قم، کنگرہ شیخ مفید، 1413ہجری قمری۔
- موسوی عاملی، محمدبن علی، نہایہالمرام فی شرح مختصر شرائع الاسلام، قم 1413ہجری قمری۔
- مہدی پور، علی اکبر، کتابنانہحضرت مہدی علیہ السلام، ( قم ) 1375ہجری شمسی۔
- النجاشی؛ ابوالعباس، رجال نجاشی، تصحیح آیت اللہ شبیری، قم، موسسہ نشراسلامی، 1416ہجری قمری۔
- النراقی، احمدبن محمد مہدی، مستند الشیعہفی احکام الشریعہ۔ قم، مؤسسہ آل البیت، الطبعہالاولی، 1419ہجری قمری۔
- ناشناس؛ مجمل التواریخ و القصص، بہ کوشش محمد رمانی، تہران، کلالہ خاور، 1309ہجری۔
- النعمانی، محمد بن ابراہیم، غیبت نعمانی ترجمہ سید احمد فہری زنجانی، تہران، انتشارات اسلامیہچ چہارم 1362ہجری قمری۔
- النراقی، احمدبن محمد مہدی، مستند الشیعہفی احکام الشریعہ۔ قم، مؤسسہ آل البیت، الطبعہالاولی، 1419ہجری قمری۔
- النوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعہ، تصحیح سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، المکتبہالمرتضویہ، 1355ہجری قمری۔
- النیشابوری، فتال، روضہالواعظین و بصیرہالمتعظین، چاپ اوّل، قم، دلیل ما، 1423ہجری قمری۔
بیرونی ربط
سودھو- مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام