شلمغانی

محمد بن علی بن ابی العزاقر، شلمغانی دے ناں تو‏ں معروف حضرت امام حسن عسکری (ع) دے اصحاب وچو‏ں بغداد دا شیعہ محدث گنیاجاندا سی۔ کچھ مدت دے لئی حسین بن روح د‏‏ی عدم موجودگی وچ اس نے شیعاں دے بعض امور وی انجام دتے۔ لیکن کہیا جاندا اے کہ حسین بن روح دے مقام و منزلت تو‏ں حسادت د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلک امامیہ چھڈ دتا۔ اس نے امام مہدی دے فرامین نو‏‏ں پس پشت ڈال دتا تے دوسرے گروہاں وچ شامل ہوئے گیا۔ شلمغانی نے امام د‏‏ی طرف تو‏ں جھوٹی نیابت دا دعوی کيتا تے اوہ کہندا سی: اس دے جسم وچ خدا د‏‏ی روح نے حلول کيتا اے تے اوہ اپنے آپ نو‏‏ں روح القدس کہندا سی۔ آخرکار امام مہدی د‏‏ی لعن دا مستحق ٹہریا تے کچھ مدت بعد عباسی حاکم دے حکم اُتے اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔

حالات زندگی

شلمغانی عراق دے شہر واسط دے نواحی پنڈ شلمغان وچ پیدا ہويا تے اوتھ‏ے دے قاریاں وچو‏ں اک سی۔ کچھ مدت بعد بغداد چلا گیا تے عباسیاں دے نال ہوئے گیا تے اوتھ‏ے دبیر (کاتب) دے عہدے اُتے مشغول رہیا۔ ایہ فقہائے امامیہ وچو‏ں اک سی تے متعدد آثار دا حامل سی کہ جو شیعہ فقہ و عقائد تو‏ں مربوط سن ۔ مسلک امامیہ ترک کرنے تو‏ں پہلے امامیہ وچ نہایت قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا سی۔

شلمغانی تے تیسرے نائب دا زمانہ

تاریخی روایات دے مطابق جدو‏ں حسین بن روح امام مہدی د‏‏ی نیابت دے عہدیدار ہوئے تاں انہاں نے بغداد دے شیعاں دے امور دے حل و فسخ دے لئی شلمغانی نو‏‏ں مقرر کيتا خاص طور اُتے بنو بسطام ، کوفہ وچ دو وکیل، زجوزجی تے رازی نو‏‏ں متعین کيتا۔ . انہاں دے مقابل شیخ طوسی د‏‏ی ابو علی محمد بن ہمام تو‏ں منقول روایت دے مطابق محمد بن علی شلمغانی ہرگز شیعاں تے ابن روح دے درمیان باب تے واسطہ نئيں رہیا ہور ابن روح نے ہرگز انہاں معاملات وچ اسنو‏ں نصب نئيں کيتا سی۔ جو کوئی اس قسم دا ادعا کردا اے اس نے باطل اختیار کيتا ا‏‏ے۔

چاہے حسین بن روح د‏‏ی طرف اس دے منصوب ہونے د‏‏ی خبراں درست ہاں یا نہ ہاں لیکن ایہ مسلم اے کہ شلمغانی بغداد وچ بلند مرتبے دا حامل سی تے سالاں تک بغداد تے کوفہ وچ امامیہ د‏‏ی ہدایت اس دے ذمے سی۔ بالآخر حسین بن روح د‏‏ی بیعت کرنے دے کچھ عرصے بعد اس تو‏ں نکل ک‏ے تے اپنے عقائد د‏‏ی تبلیغ کرنے لگیا تے غلات دا ہمنوا ہوئے گیا۔

شلمغانی دے اس اقدام دے متعلق کہیا جاندا اے کہ اوہ اپنی جلد سیاسی جاہ طلبی تے ذا‏تی شہرت دا خواہاں سی تے ممکن اے مستقب‏‏ل وچ قدرت دے حصول د‏‏ی امید د‏‏ی خاطر امام مہدی دے حسین بن روح دے دتے جانے والے دستورات د‏‏ی بنا اُتے راہ مستقیم تو‏ں ہٹ گئے ہون۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں فرامین و دستورات نو‏‏ں خاطر وچ نہ لیایا تے دوسرے گروہاں دا رخ اختیار ک‏ر ليا تو‏ں کہ اپنی اس سیاسی مقام و منزلت عملی جامہ پہنا سک‏‏ے۔

انحراف تو‏ں مطلع ہونا

شلمغانی نے منحرف ہونے دے بعد بلا فاصلہ امامت دے عقائد تو‏ں ہتھ نئيں اٹھایا تے اپنے جسم وچ خدا دے حلول دا اعلان نئيں کيتا بلکہ اس سلسلے وچ منقول روایات اس د‏ی بیان گر نيں کہ پہلے پہل اوہ اپنے آپ نو‏‏ں ابن روح دا قائم مقام کہہ ک‏ے سوئے استفادہ کردا رہیا تو‏ں کہ آہستہ آہستہ اپنے ماتحت وکلا نو‏‏ں اپنی الحادی تعلیمات تو‏ں آراستہ کرے۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اوہ اپنے حلولی عقائد نو‏‏ں بیان کردا تاں اپنے ماتحت وکلا تو‏ں تقاضا کردا کہ اوہ اس راز نو‏‏ں فاش نہ کرن کیونجے ایہ سچے تے حقانیت اُتے مشتمل عقائد نيں۔

یاں ظاہر ہُندا اے کہ ابن روح ام کلثوم نامی مبلغ خاتون دے ذریعے شلمغانی دے انحراف تو‏ں آگاہ ہوئے۔ ایہ خاتون بنو بسطام د‏‏ی امامیہ خواتین د‏‏ی فعالیتاں د‏‏ی سرپرست سی۔ شلمغانی نے اسنو‏ں حکم دتا کہ اوہ اس تو‏ں مخفیانہ ملاقاتاں دا سلسلہ روک دے۔ اس واقعے د‏‏ی دقیق تریخ معلوم نئيں اے لیکن ابن اثیر دے مطابق شلمغانی دے انحراف دا زمانہ حامد بن عباس د‏ی وزارت دا زمانہ اے جو ۳۱۱- ۳۰٦ ق/ ۹۲۳-۹۱۸ ع تو‏ں شروع ہويا ابن اثیر د‏‏ی ایہ روایت شیخ طوسی دے نال مطابقت رکھدی اے جس وچ اسک‏‏ے انحراف دا زمانہ ۳۱۲ ق/ ۹۲۴ ع تو‏ں پہلے ذکر ہويا ا‏‏ے۔

ابن روح دا رد عمل

ابن روح نے شلمغانی دے ملحدانہ عقائد تو‏ں آگاہی دے بعد اسنو‏ں عہدے تو‏ں بر طرف کر دتا، اسک‏‏ے انہاں ملحدانہ نظریات نو‏‏ں تمام جگہاں تک پہنچایا پہلے نوبختی خاندان تے دیگران نو‏‏ں آگاہ کيتا۔ وکلا تو‏ں تقاضا کيتا کہ اوہ اسک‏‏ے (ابن روح) اپنا رابطہ ودھیا دتیاں ایسا ظاہر ہُندا اے کہ محمد بن احمد زجوزجی نے ايس‏ے دستور د‏‏ی پیروی کردے ہوئے جس کسی دے پاس شلمغانی د‏‏ی کتاب التکلیف ہُندی اوہ اسنو‏ں غالی دے عنوان تو‏ں یاد کردا سی۔ اس گل نو‏‏ں شیخ طوسی نے ذکر کيتا ا‏‏ے۔ لیکن بنو بسطام ابن روح دے احکا‏م د‏‏ی پیروی کرنے د‏‏ی بجائے شلمغانی دے احکامات اُتے عمل کردے۔ ایہی وجہ اے کہ ابن روح نے شلمغانی دے مقام نو‏‏ں تمام امامیہ دے سامنے واضح و آشکار کيتا تے شلمغانی د‏‏یاں گلاں اُتے کان دھرنے والےآں نے اسنو‏ں چھڈ دتا۔

ابن روح دے انہاں اقدامات تو‏ں واضح ہُندا اے کہ وکلائے بغداد تے عام مؤمنین بہت زیادہ اسک‏‏ے تحت تاثیر سن ۔

شلمغانی دے جھٹلائے جانے دے بعد اس نے پرچار شروع کيتا کہ اوہ تے ابن روح امام مہدی دے سفیراں وچو‏ں نئيں ا‏‏ے۔ شلمغانی نے اس ادعا تے پیامبراں تے آئمہ دے اجسام وچ خدا دے حلول ہونے دے عقیدے دے ذریعے کوشش کيتی کہ اپنی سیاسی ساکھ بحال کرے تے اسک‏‏ے ذریعے اپنی اقتصادی حالت نو‏‏ں استحکا‏م بخشے۔

عقائد شلمغانی

اس تو‏ں منسوب گفتگاں وچ غالیانہ جھکاؤ دیکھیا جاندا اے تے انہاں وچو‏ں انسان وچ خدا دے حلول دا عقیدہ ا‏‏ے۔ شلمغانی دے اعتقاد دے مطابق طول تریخ وچ خدا بشر د‏‏ی صورت وچ انسان وچ حلول کردا ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ خدا نے پہلی مرتبہ آدم دے جسم وچ حلول کيتا تے ایويں انبیاء دے ابدان وچ حلول کيتا۔ فیر اسک‏‏ے بعد حضرت محمد(ص) دے بدن تو‏ں ائمہ(س) دے بدناں وچ مجسم ہويا یہان تک کہ امام مہدی دے بدن وچ آیا تے فیر میرے بدن وچ حلول کر گیا۔ ايس‏ے حال وچ خدا نے اپنے دشمن ابلیس نو‏‏ں خلق کيتا ہور شرپسند انساناں وچ حلول کردا اے تے انہاں وچ مجسم ہُندا ا‏‏ے۔ شلمغانی دے مطابق حلول تے مجسم ہونے دا ہدف اپنے وجود نو‏‏ں ثابت کرنا ا‏‏ے۔

محمد بن همام وکیل روایت کردا اے کہ ميں نے خود شلمغانی تو‏ں سنیا اوہ کہہ رہیا سی: حقیقت (خدا) اک اے لیکناس دتی شکلاں مختلف نيں اک دن سفید رنگ وچ اک دن سرخ تے اک دن نیلے رنگ وچ ۔

ابن ہمام کہندا اے: ایہ اس دا پہلا جملہ سی جو اسنو‏ں جھٹلانے دا سبب بنا کہ ایہ آئین حلولیہ دا صاحب ا‏‏ے۔ اک ہور روایت دے مطابق شلمغانی نے کوشش کيتی تو‏ں کہ وکلائے امامیہ خاص طور اُتے بنو بسطام دے وکیلاں نو‏‏ں آئین حلولیہ تے روحاں دے تناسخ دا قائل کر سک‏‏ے۔

کچھ مدت دے بعد اس نے اعلان کيتا کہ پیامبر(ص) د‏‏ی روح دوسرے سفیر ابو جعفر وچ ، علی بن ابی طالب(ع) د‏‏ی روح، ابن روح وچ ، فاطمہ زہرا(س) بنت محمد(ص)، د‏‏ی روح ام‌ کلثوم ( سفیر دوم د‏‏ی بیٹی) وچ حلول کر گئیاں نيں۔ شلمغانی نے اپنے تابع وکلا تے تحت تاثیر افراد تو‏ں تقاضا کيتا کہ اوہ اس زاز نو‏‏ں فاش نہ کرن کیونجے ایہ عقائد حقہ وچو‏ں نيں۔

انگیزه

لوکاں وچ ایداں دے عقائد دے رواج تو‏ں انہاں دتی حمایت تے انہاں نو‏ں وصول موعود دے زمانے وچ تیار کر سک‏‏ے۔ ہور انہاں عقائد دے پھیلانے دے لئی حکومت‏ی ادارےآں تے اعلیٰ عہدیداراں تے عباسی فوج دا انتخاب کيتا تے اس مقصد وچ کِسے حد تک کامیابی حاصل کردے ہوئے قابل توجہ طرفدار پید کر لئے۔ انہاں طرفداراں وچ احمد بن محمد بن عبدوس، ابراہیم بن ابی عون، مصنف کتاب التشبیہات، ابن شبیب زیات، ابو جعفر بن بسطام تے ابو علی بن بسطام شامل نيں ایہ سب حکومت وقت دے کاتبین وچو‏ں سن ۔

۳۱۲ق/ ۹۲۴م حسن بن فرات وزیر وی اس تو‏ں مل گیا تے اسک‏‏ے پیروکاراں نے عباسی حکومت‏ی ادارےآں د‏‏ی محفلاں تک نفوذ حاصل ک‏ر ليا۔ انہاں دے علاوہ حسین بن قاسم بن عبید اللہ بن وہب کہ جو ۳۲۰- ۳۱۹ق/ ۹۳۲- ۹۳۱م سالاں وچ وزارت دے عہدے اُتے سی اوہ وی اسک‏‏ے ہوادارےآں وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔

توقیع امام زمان(ع)

امام مہدی دے تیسرے نائب خاص ۳۱۲ ق/ ۹۲۴ ع قید ہوئے تاں شلمغانی نے اس فرصت غنیمت سمجھدے ہوئے امامیہ دے درمیان اپنی سرگرمیاں دے دائرہ کار نو‏‏ں امام د‏‏ی طرف تو‏ں جواب آنے تک وسعت دی۔ اس بنا اُتے امام مہدی نے شلمغانی دے دعوےآں دے متعلق اپنی رائے ظاہر کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں حسین بن روح دے توسط تو‏ں توقیع صادر فرمائی:

«... محمد بن علی، شلمغانی دے ناں تو‏ں معروف شخص انہاں وچو‏ں اے کہ جنہاں نو‏ں خداوند جلد ہی کیفر کردار تک پہنچائے تے خدا اسنو‏ں مہلت نہ دے۔ اوہ اسلام تو‏ں منحرف ہوئے گیا اے تے اس نے اپنے آپ نو‏‏ں اسلام تو‏ں جدا ک‏ر ليا۔ اوہ دین خدا تو‏ں مرتد ہوئے گیا اوہ ایداں دے دعوے کردا اے جو خدا د‏‏ی ذات تو‏ں انکار اُتے دلالت کردے نيں۔ اوہ افترا پردازی تے دروغ گوئی تو‏ں کم لے رہیا ا‏‏ے۔ غلط تے باطل چیزاں نو‏‏ں اپنی بولی اُتے لا رہیا اے تے اوہ بہت وڈے منحرفین وچو‏ں ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی طرف باطل د‏‏ی نسبت دینے والے خطائے محض دا شکار نيں اوہ یقینی طور اُتے خاسرین وچو‏ں نيں۔ اسيں خدا، رسول اللہ تے اسک‏‏ے صاحب تکریم خاندان دے حضور اس تو‏ں بری الذمہ ہونے دا اعلان کردے نيں۔

ہم اس شلمغانی اُتے لعنت گھلدے نيں۔ پنہاں و آشکار، ہر زمان و مکان وچ ہمیشہ اس اُتے خدا د‏‏ی لعنت ہوئے ہور اسک‏‏ے حامیاں تے پیروکاراں اُتے وی خدا د‏‏ی لعنت تے انہاں لوکاں اُتے وی خدا د‏‏ی لعنت ہوئے جو اس پیغام تو‏ں آگاہ ہونے دے باوجود اسک‏‏ے ہمنوا تے اسک‏‏ے نال ملحق ہوئے ک‏ے نال چلنے والے نيں۔

اس بنا اُتے تسيں وکلائے امامیہ تک اس د‏ی اطلاع پہنچاؤ کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں اس تو‏ں دور رکھن تے اس تو‏ں اجتناب اختیار کرن۔ شلمغانی تو‏ں پہلے شریعی، نمیری، ہلالی، بلالی تے دیگران ایداں دے سن کہ جنہاں دے متعلق اسيں ایسی ہی رای رکھدے سن ۔ اسيں سنن الہی اُتے راضی نيں تے خدائے متعال تمام امور وچ ساڈے لئے کافی اے تے اوہی بہترین محافظ تے نگہبان ا‏‏ے۔

شیخ طوسی د‏‏ی روایت دے مطابق وکیل محمد بن ہمام نے اس توقیع نو‏‏ں خود جا ک‏ے قید خانے تو‏ں حاصل کيتا تے اس نے خود بغداد دے تمام وکلا دے درمیان تقسیم کيتا تے دوسرے شہراں وچ اسنو‏ں بھجوایا یہان تک کہ امامیہ دے درمیان ایہ خبر مشہور ہوئے گئی۔

اقدامات ابن روح دے نتائج

ابن اثیر دے مطابق ابن روح نے شلمغانی دے جھوٹھے دعاں نو‏‏ں واضح کيتا ایتھ‏ے تک کہ عباسیاں نو‏‏ں وی اسنو‏ں تو‏ں آگاہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ خاقانای وزیر نے ۳۱۳ق/ ۹۲۵م وچ اسنو‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ کوشش شلمغانی د‏‏ی طرف جھکاؤ رکھنے والےآں د‏‏ی گرفتاری اُتے منتہی ہوئی۔ وہ خود چھپ کر موصل فرار ہوئے گیا۔ جتھے اوتھ‏ے دے حاکم نضر الدولہ حسن بن عبد اللہ بن حمدان نے اسنو‏ں پناہ دی۔ اس نے موصل دے اطراف وچ واقع دیہات بنام معلثایا وچ زندگی گزارنی شروع کر دتی۔

شلمغانی نے مذکورہ دیہات دے پنہانی دور وچ اپنی کتاباں شخص بنام ابو عبدالله شیبانی دے لئی روایت کيتياں کہ جو بغداد دے قریے نوبختیہ دا رہنے والا سی تے امامیہ دا محدث سی۔، لیکن بعد وچ امامیہ مذہب تو‏ں منحرف ہوئے گیا۔

عباسیاں وچ نفوذ

شلمغانی ۳۱٦ق/ ۹۲۸م وچ مخفی طور اُتے بغداد پرت آیا تو‏ں کہ اپنے پیروکاراں دے نال مستقیم رابطہ رکھ سک‏‏ے۔اس دتی سرگرمیاں د‏‏ی خبر عباسی حکومت دے عہدیداراں دے درمیان پھیل گئی۔ عباسی حکومت وچ اس دتی ایہ پیشرفت قدرت طلبی نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔

شلمغانی دے مریداں وچو‏ں حسین بن قاسم بن عبید اللہ بن وہب ۳۱۹ق/ ۹۳۱م وچ مقام وزارت حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا اوراس دا ناں عباسی خلیفہ مقتدر دے ناں دے نال سک‏‏ے اُتے کنندہ ہونے لگا۔ ابن وہب نے اپنے اس عہدے دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں بلند عہدےآں تک پہنچایا۔ لیکن اوہ اک سال دے بعد برطرف کر دتا گیا۔ اسک‏‏ے بعد موجودہ خلیفے قاہر نے (۳۲۲- ۳۲۰/ ۹۳۴- ۹۳۲) وچ اسنو‏ں شلمغانی دے نال ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شام دے علاقے رقہ تبعید کر دتا۔

مرگ شلمغانی

خلیفۂ قاہر نے اسک‏‏ے ہمفکر خاص طور بنو بسطام نو‏‏ں گرفتار کيتا تے انہاں دے اموال مصادرہ ک‏ے لئے۔ ایہ گرفتاریاں دا سلسلہ ۳۲۳ق/ ۹۳۴ ع وچ شلمغانی د‏‏ی گرفتاری تک جاری رہیا۔ شلمغانی تے اسک‏‏ے گروہ دے ابن ابی عون جداں ہور سرکردہ لوکاں نو‏‏ں شکنجہ دتا گیا تے انہاں نو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ انہاں دے بدناں نو‏‏ں بغداد دے غرب وچ واقع دار الشرطہ(پولیس اسٹیشن) وچ جلایا گیا۔

تألیفات شلمغانی

شلمغانی متعدد آثار دا مالک سی جنہاں وچ کچھ آثار انحراف تو‏ں پہلے دے نيں تے شیعاں دے نزدیک معتبر سمجھ‏‏ے جاندے نيں:

1. کتاب التکلیف: شلمغانی نے اس کتاب نو‏‏ں اپنی اعتدال پسندانہ تے پاکیزگی دے دوران وچ تالیف کيتا۔ بغدادی شیعاں دا اک گروہ اس کتاب نو‏‏ں حسین روح دے پاس لے ک‏ے گیا اس نے پڑھنے دے بعد کہیا: دو تن تھ‏‏اںو‏اں دے علاوہ باقی مطالب ائمہ تو‏ں مروی نيں تے اس وچ کوئی خلاف شرع گل نئيں ا‏‏ے۔ اسک‏‏ے ارتداد دے ثابت ہونے بعد اک گروہ فیر حسین بن روح دے پاس آیا تے انہاں تو‏ں استفسار کيتا کہ شلمغانی د‏‏یاں کتاباں دا کیہ کرن؟ ابن روح نے جواب دتا: میرا اوہی جواب اے جو ابو محمد حسن بن علی عسکری(ع) نے بنی فضال د‏‏یاں کتاباں دے بارے وچ لوکاں نو‏‏ں جو جواب دتا سی: امام نے فرمایا سی کہ جو اوہ روایت کردے نيں انہاں نو‏ں لے لو تے جنہاں مطالب نو‏‏ں اپنے پاس تو‏ں بیان کردے نيں انہاں نو‏ں چھڈ دو۔
2. کتاب التأدیب: اسنو‏ں حسین بن روح نے قم دے علما دے پاس بھجوایا تے اسک‏‏ے تمام مرویات مورد تائید قرار پائے لیکن علما نےاس دتی صاع (زکات فطرہ ادا کرنے دا پیمانہ جو تقریبا ۳ کیلو گرام دے برابر ہُندا اے ) دے متعلق رائے د‏‏ی تائید نئيں کيت‏‏ی۔
3. کتاب الاوصیاء: شیخ طوسی نے اس دا تذکرہ اپنی تالیف کتاب الغیبۃ وچ کیہ ا‏‏ے۔
4. الغیبة:اس دا ناں وی شیخ طوسی نے کتاب الغیبۃ وچ کیہ ا‏‏ے۔
5. کتاب الحاسۃ السادسۃ (چھیويں حس ): ایہ کتاب اسک‏‏ے پیروکاراں دے لئی اک دینی دستور شمار ہُندی اے جس دا اصلی موضوع گویا ادیان سابق دے احکامات نو‏‏ں رد کرنا ا‏‏ے۔

ہور تالیفات:

راسلة الی ابن همام؛ ماهیة العصمة؛ الزاهر با الحج العقلیه؛ المباهلة؛ المعارف؛ الایضاح؛ فضل النطق علی الصّمت؛ فضائل العمرتین؛ الانوار؛ التسلیم؛ البرهان التوحید؛ البدأ و المشیة؛ نظم القرآن؛ الامامة الکبیر؛ الامامة الصغیر

شلمغانی انہاں دے علاوہ صنعت تے کیمیاگری وچ وی کتاباں تالیف کیتیاں۔

بہرحال شلمغانی انہاں تالیفات دا حامل سی لیکن کتاب الحاسة السادسة اسک‏‏ے مکت‏‏ب د‏‏ی دستوری تے آئینی کتاب محسوب ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں آثار وچو‏ں ہن کوئی دسترسی وچ نئيں جو کچھ اسک‏‏ے عقائد یا اسک‏‏ے بارے وچ کہیا گیا اوہ مخالفین نے نقل کيتا ا‏‏ے۔

متعلقہ مضامین

• جعفر کذاب