جعفر کذاب
 جعفر بن علی نقی | |
|---|---|
| نام | جعفر بن علی نقی |
| وجہ شہرت | امام زادہ |
| کنیت | ابو عبد اللہ |
| لقب | جعفر کذاب |
| تاریخ پیدائش | 226 ھ |
| وفات | 271 ھ |
| مدفن | حرم عسکریین سامرا |
| سکونت | سامرا، مدینہ |
| والد | امام علی نقیؑ |
| مشہور امام زادے | |
| عباس بن علی، زینب کبری، فاطمہ معصومہ، علی اکبر، علی اصغر، عبد العظیم حسنی، احمد بن موسی، سید محمد، سیدہ نفیسہ | |
جعفر بن علی (226۔271 ھ) جعفر کذاب دے ناں توں معروف، امام علی نقی علیہ السلام دے فرزند تے امامت دا دعوی کرنے والےآں وچوں نيں۔ انہاں نے اپنے بھائی امام حسن عسکری دی شہادت دے بعد امامت دا دعوی کيتا جس دی وجہ توں اثنا عشری شیعاں دی طرف توں انہاں نوں کذاب دا لقب دتا گیا۔
جعفر نے اپنی امامت دے اثبات دے لئی امام زمانہ دا انکار کيتا تے امام حسن عسکری دی میراث دا دعوی کيتا۔ ايسے طرح توں اوہ امام حسن عسکری دی نماز جنازہ وی پڑھانا چاہندے لیکن امام عصر نے انہاں نوں اس توں روک دتا۔
ان دے مننے والےآں نوں جعفریہ کہیا جاندا سی۔ انہاں وچ اس گل اُتے کہ جعفر کس امام دے بعد امام بنے، اختلاف پایا جاندا سی۔ بعض انہاں نوں امام علی نقی، بعض سید محمد بن علی نقی تے بعض امام حسن عسکری دا جانشین مندے نيں۔
نسب تے القاب
سودھوجعفر، دسويں امام، امام علی نقی دے بیٹے و گیارہويں امام، امام حسن عسکری دے بھائی نيں۔[۱] انہاں دی جم تریخ منابع وچ ذکر نئيں ہوئی اے۔ لیکن بعض افراد اس دلیل دی وجہ توں کہ اوہ امام حسن عسکری توں وڈے سن لہذا سن 232 ھ وچ انہاں دی ولادت ذکر کردے نيں۔[۲] سن 271 ھ وچ سامرا وچ انہاں دی وفات ہوئی[۳] تے انہاں دا محل دفن حرم عسکریین اے۔[۴]
امامت دا دعوی کرنے دی وجہ توں شیعاں نے انہاں نوں کذاب دا لقب دتا۔[۵] اک روایت دے مطابق، پیغمبر اکرم (ص) نے انہاں نوں امامت دے انہاں دے جھوٹھے دعوی دی وجہ توں کذاب دا لقب دتا اے تے انہاں دی ولادت و انہاں توں صادر ہونے والے اعمال دی خبر دتی اے تے امام جعفر صادق نوں صادق دا لقب دتا توں کہ اوہ انہاں توں متمایز ہوئے سکن۔[۶]
اسی طرح توں نقل ہويا اے کہ انہاں نوں کذاب دا لقب امام حسن عسکری دی میراث دا دعوی کرنے تے انہاں دے فرزند دے انکار دی وجہ توں دتا گیا۔[۷] حالانکہ انہاں سب دے باوجود انہاں دے پیرو انہاں نوں زکی دے لقب توں یاد کردے نيں۔[۸]
ان دی کنیت ابو عبد اللہ سی۔[۹] چونکہ انہاں دی نسل وچ اک سو ویہہ بچے پیدا ہوئے اس بنا اُتے ابو کرین وی انہاں دا اک لقب سی۔[۱۰]
جعفر نوں زق الخمر (ظرف شراب) دا لقب وی دتا گیا اے۔ اس لئی کہ انہاں اُتے شراب خوری دی تہمت وی لگائی گئی اے۔[۱۱] بعض نے احتمال دتا اے کہ ایہ تہمت شیعہ اثنا عشری تے انہاں دے مننے والےآں دے درمیان دشمنی دی وجہ توں لگائی گئی ہوئے گی۔[۱۲] ايسے طرح توں جس طرح توں جعفر دے پیرو امام حسن عسکری تے انہاں دے ساتھیاں دی طرف نا روا نسبتاں دتا کردے سن ۔[۱۳]
دعوی امامت
سودھوجعفر نے امام حسن عسکری دی شہادت دے بعد امامت دا دعوی کيتا۔ [۱۴] اس بارے وچ کہ اوہ کیہڑا امام دے جانشین نيں، انہاں دے مننے والےآں دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے۔[۱۵] بعض انہاں نوں امام علی نقی دا جانشین مندے نيں[۱۶] تے بعض سید محمد بن امام علی نقی دا جنہاں دا انتقال امام نقی دی زندگی وچ ہی ہوئے گیا سی۔ انہاں دا مننا سی کہ سید محمد امام علی نقی دے بعد انہاں دے جانشین سن ۔[۱۷] اک گروہ جعفر نوں امام حسن عسکری دا جانشین مندا اے۔[۱۸]
جعفر نے اپنے دعوائے امامت نوں ثابت کرنے دے لئی کئی قدم اٹھائے۔ لیکن شیخ مفید دے مطابق انہاں دی کسی کوشش دا کوئی نتیجہ نئيں نکلیا۔[۱۹]
ان دے بعض اقدامات درج ذیل نيں:
۱۔ اوہ امام حسن عسکری دی نماز جنازہ پڑھانا چاہندے سن لیکن امام زمانہ جو کمسن طفل سن، نے انہاں نوں کنارے کرکے خود اپنے والد دی نماز جنازہ پڑھائی۔[۲۰] بعض محققاں نے جعفر دے اس عمل نوں امامت دے اثبات دے لئی اٹھایا گیا قدم مندے نيں۔[۲۱]
۲۔ جعفر نے معتمد عباسی نوں ورغلایا کہ اوہ امام حسن عسکری دے گھر دی تلاشی لے توں کہ انہاں دے فرزند نوں تلاش کر سکے تے انہاں ہی دے تعاون دی وجہ توں امام دی اک کنيز نوں قید کيتا گیا۔[۲۲] جعفر نے ایہ قدم اس وقت اٹھایا جدوں اہل قم دا اک گروہ امام نال ملاقات دے لئی سامرا آیا تے انہاں نوں امام دی شہادت دی خبر ملی[۲۳] تے جعفر نوں انہاں دے سامنے جانشین دے طور اُتے پیش کيتا گیا۔ شیخ صدوق کہندے نيں: انہاں نے جعفر توں کچھ سوالات کيتے جنہاں دی بنیاد اُتے اوہ انہاں نوں امامت دے اہل نئيں لگے تے انہاں نوں اوہ جواب امام زمانہ توں ملے۔[۲۴]
۳۔ جعفر نے امام حسن عسکری دی تدفین دے بعد جدوں کہ انہاں دی والدہ حیات سن، انہاں دی میراث دا دعوی کيتا۔ [۲۵] حالانکہ شیعہ فقہ دے مطابق جے میراث دے طبقہ اول وچ والدین وچوں کوئی زندہ ہوئے تاں میراث طبقہ دوم دے افراد جداں بھائی تک نئيں پہچے گی۔[۲۶]
۴۔ اوہ حکومت وقت نوں سالانہ رقم دینے دے لئی تیار ہوئے گئے توں کہ حکومت انہاں دی امامت دی تائید کرے۔ [۲۷]
شیعاں دا موقف
سودھوشیخ صدوق دے مطابق شیعاں نے جعفر مختلف طریقےآں توں آزمایا[۲۸] تے انہاں دے دعوی امامت نوں رد کر دتا۔[۲۹] انہاں نوں اوہ منصب امامت دے لائق نئيں لگے۔ شیعہ جعفر دے دعوی امامت دے رد دے سلسلہ وچ انہاں احادیث توں استناد کردے سن جو فطحیہ دے رد وچ ذکر ہوئیاں سن۔[۳۰] انہاں روایات دے مطابق حسنینؑ دے علاوہ دو بھائیاں وچ امامت دا ہونا جائز نئيں اے۔[۳۱]
خصوصیات
سودھومنابع نے جعفر نوں اک خطا کار، دنیا طلب تے فاسق انسان دے طور اُتے ذکر کيتا اے۔[۳۲] کتاب الغیبہ وچ شیخ طوسی دی گزارش دے مطابق امام علی نقی علیہ السلام نے جعفر دی ولادت دے وقت انہاں دے ذریعہ توں بعض افراد دے گمراہ ہونے دی خبر دتی سی۔[۳۳]
امام زمانہ (عج) توں منقول اک روایت وچ اک شیعہ دے خط دے جواب وچ جعفر نوں احکام دین توں بے خبر تے ایداں دے انسان دے طور اُتے ذکر کيتا گیا اے جو حرام و حلال دی تشخیص اُتے قادر نئيں سی۔ اس روایت دے مطابق جعفر نے سحر سیکھنے دے لئی مسلسل ۴۰ روز تک اہنی نمازاں قضا کیتیاں ناں۔[۳۴]
اسی طرح توں نقل ہويا اے کہ جعفر نے فارس بن حاتم دی طرف داری دی جدوں کہ امام علی نقی نے فارس اُتے لعن تے ااس دے قتل دا حکم صادر کر چکے سن ۔[۳۵]
توبہ
سودھونقل ہويا اے کہ جعفر نے مرنے توں پہلے توبہ کر لئی سی۔[۳۶] اس سلسلہ وچ امام زمانہ توں نقل اک توقیع وچ جعفر دے عمل نوں حضرت یوسف دے بھائیاں دے عمل توں تشبیہ دتے[۳۷] جانے توں استناد کيتا گیا اے۔[۳۸] البتہ بعض نے جعفر دے دعوی امامت دے سلسلہ وچ شیخ مفید دے قول توں استناد کردے ہوئے[۳۹] ذکر کيتا اے کہ امام زمانہ (عج) دی توقیع توں مراد انبیائے الہی دی اولاد وچ گمراہی دا سابقہ پایا جانا اے۔[۴۰]
جعفریہ فرقہ
سودھوجعفر دے پیروکار تریخ وچ جعفریہ دے ناں توں معروف نيں۔[۴۱] البتہ انہاں توں پہلے جعفریہ دا اطلاق امام جعفر صادق علیہ السلام دے مننے والےآں اُتے ہُندا سی۔[۴۲] جعفر طیار دی اولاد و جعفر بن حَرْب ہمدانی (متوفی ۲۳٦ ھ) و جعفر بن مُبَشِّر ثَقَفی (متوفی ۲۳۴ ھ) دے مننے والےآں نوں وی جعفریہ کہیا جاندا سی۔[۴۳]
اسی طرح توں فتحیہ نے، جو دو بھائیاں دی امامت نوں قبول کردے سن، جعفر دی طرف رجوع کر ليا۔[۴۴] ایہی سبب اے کہ ابن بابویہ نے جعفر نوں فطحیہ دی دوسری نسل دے پیشوا دا لقب دتا اے۔[۴۵]
جعفر دی وفات دے بعد انہاں دے بعض مننے والےآں نے انہاں دے بیٹے ابو الحسن علی دی طرف جو سادات بغداد دے بزرگ نقیب سن،[۴۶] رجوع کيتا۔ [۴۷] بعض ہور دا مننا سی کہ امامت ابو الحسن علی تے انہاں دی ہمشیرہ فاطمہ دے درمیان تقسیم ہوئے گئی اے تے انہاں دونے دے بعد جعفر دی دوسری اولاد دی طرف منتقل ہوئے گئی اے۔[۴۸] سعد بن عبد اللہ اشعری الضِّیاءِ فی الردِّ علی المُحَمَّدیةِ وَ الْجَعفَریة نامی کتاب فرقہ جعفریہ دے رد وچ تحریر کيتی اے۔[۴۹] علی الطاحن دا شمار فرقہ جعفریہ دے بزرگاں وچ کیہ گیا اے۔[۵۰]
جعفر دی اولاد نوں امام علی رضا توں انہاں دے انتساب دی وجہ توں بنو الرضا[۵۱] یا رضویون[۵۲] کہیا جاندا سی۔ شیخ مفید کہندے نيں کہ اپنی کتاباں دی تصنیف دے زمانے وچ جعفر دی اولاد وچوں کوئی اک شخص وی ایسا نئيں ملیا جو مذہب شیعہ اثنا عشری نال ملحق نہ ہوئے چکيا ہوئے۔[۵۳]
جعفر دے بارے وچ کتاب
سودھوطہر مطہر نامی کتاب جعفر دی تطہیر تے انہاں دے انحراف دے رد دے سلسلہ وچ تالیف کيتی اے۔ مولف کتاب نے جعفر دی مذمت دے بارے وچ نقل ہونے والی بہت ساریاں روایات نوں جعلی قرار دتا اے۔ اس کتاب وچ جعفر دے بعض دعوےآں نوں از باب تقیہ و امام زمانہ دی جان دی حفاظت دے طور اُتے قرار دتا گیا اے۔[۵۴]
متعلقہ مضامین
سودھوحوالے
سودھو- ↑ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ ہوشنگی، «جعفر بن علی»، ص۱٦۹.
- ↑ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ۱۳۸٧ش، ص۲۰٦.
- ↑ ابن عنبہ، عمدةالطالب، ۱۴۱٧ق، ص۱۸۰؛ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۹۵، پانویس ۱.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰.
- ↑ بحرانی، حلیة الابرار، ۱۴۱۱ق، ج٦، ص۹۰، پانویس ۳.
- ↑ نگاه کرن بہ عرشی، بلوغ المرام، ۱۹۳۹م، ص۵۱.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۹۵، پانویس۱.
- ↑ ابن عنبہ، عمدة الطالب، ۱۴۱٧ق، ص۱۸۰؛ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۹۵، پانویس ۱.
- ↑ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۱.
- ↑ سعیدی، «جعفر بن علی»، ج۱، ص۴٧۰۰.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۱۳؛ شہرستانی، الملل و النحل، ۱۳٦۴ش، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۱۹.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۰۲ـ۱۱٦.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۰۱.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۱۲.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۰۱.
- ↑ نگاه کرن بہ: مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳٧.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴٧۵.
- ↑ ابو الحسینی، «مہدی از نگاه اہل سنت»، ص۸۴.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴٧۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴٧۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴٧۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۴۳.
- ↑ نصیر الدین طوسی، جواهر الفرایض، ۱۴۲٦ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۴۳-۴۴.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴٧٦.
- ↑ نگاه کرن بہ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۸۴-۸۵.
- ↑ نگاه کرن بہ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۸۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۲۸۵ـ۲۸٦؛ صدوق، کمالالدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۱۴ـ۴۱٧.
- ↑ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۱،۱۳٦.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۲۲٦ـ۲۲٧.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۲۸ـ۲۳۱.
- ↑ ابن قِبہ رازی، النقض، ۱۳٧۵ش، ص۲۰۰ بہ نقل از سعیدی، «جعفر بن علی»، ج۱، ص۴٧۰۰.
- ↑ نگاه کرن بہ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۰
- ↑ صدوق، کمالالدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۴(أما سبيل عمي جعفر فسبيل إخوة يوسف).
- ↑ ابن عنبہ، عمدةالطالب، ۱۴۱٧ق، ص۱۸۰، پانویس؛ بحرانی، حلیةالابرار، ۱۴۱۱ق، ج٦، ص۹۰، پانویس ۳؛ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۹۵، پانویس ۱.
- ↑ شیخ مفید، الفصول العشره، ۱۴۱۳ق، ص٦۱-٦۲.
- ↑ سعیدی، «جعفر بن علی»، ج۱، ص۴٧۰۰.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۰۱؛ فخر رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ۱۴۱۳ق، ص۴۳.
- ↑ مدرسی طباطبائی، مکتب در فرآیند تکامل، ۱۳٧۵ش، ص۱۱۵ بہ نقل از سعیدی، «جعفر بن علی»، ج۱، ص۴٧۰۰.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۳، ص۲۹۰
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳٦۰ش، ص۱۱۰.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص٦۵
- ↑ فخر رازی، الشجرة المبارکہ، ۱۴۱۹ق، ص۹۳.
- ↑ شہرستانی، الملل و النحل، ۱۳٦۴ش، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳٦۴ش، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳٦۵ش، ص۱٧٧.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳٦۴ش، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۴.
- ↑ ابن عنبہ، عمدةالطالب، ۱۴۱٧ق، ص۱۸۰.
- ↑ شیخ مفید، الفصول العشره، ۱۴۱۳ق، ص٦۵.
- ↑ خبرگزاری بین المللی قرآن، ««طُہر مُطہر در دفاع از عموی امام زمان(عج)»، انتشار ۲۲ خرداد ۱۳۹٦ش، بازبینی ۱۴ آذر ۱۳۹٧ش
مآخذ
سودھو- محمد محسن آقا بزرگ طہرانی، الذریعۃ الی تصانیف الشیعۃ، طبع علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- اوہی، طبقات اعلام الشیعۃ: الکرام البررۃ، مشہد ۱۴۰۴.
- ابنبابویہ (علی بن حسین)، الامامۃ و التبصرۃ من الحیرۃ، قم ۱۳٦۳ ش.
- ابنبابویہ (محمدبن علی)، کمالالدین و تمام النعمۃ، طبع علیاکبر غفاری، قم ۱۳٦۳ ش.
- اوہی، معانی الاخبار، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳٦۱ ش.
- ابن حمزہ، الثاقب فی المناقب، طبع نبیل رضا علوان، قم ۱۴۱۲.
- ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، طبع ہاشم رسولی محلاتی، قم،
- ابن عنبہ، عمدۃ الطالب فی انساب آل ابی طالب، چاپ محمد حسن آل طالقانی، نجف ۱۳۸۰/۱۹٦۱.
- ابن قبہ رازی، النقض علی أبی الحسن علی بن احمد بن بشار فی الغیبۃ، در حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرآیند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سہ قرن نخستین، ترجمہ ہاشم ایزد پناہ، نیوجرسی ۱۳٧۵ ش.
- ابو حاتم رازی، کتاب الزینۃ فی الکلمات الاسلامیۃ العربیۃ، قسم ۳، طبع عبداللّہ سلوم سامرائی، در عبداللّہ سلوم سامرائی، الغلو و الفرق الغالیۃ فی الحضارۃ الاسلامیۃ، بغداد ۱۳۹۲/۱۹٧۲.
- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمۃ فی معرفۃ الائمۃ، طبع ہاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
- سعد بن عبداللّہ اشعری، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمد جواد مشکور، تہران ۱۳٦۱ ش.
- عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، تہران ۱۳۵٧ ش.
- امین.
- صحتی سردرودی، محمد، گزیدہ سیمای سامرا سینای سہ موسی، مشعر، تہران، ۱۳۸۸ش.
- محمد علی حبیبآبادی، مکارمالا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ ہجری، ج ۳، اصفہان ۱۳۵۱ ش.
- حسین بن حمدان خصیبی، الہدایۃ الکبری، بیروت ۱۴۰٦/۱۹۸٦.
- ذہبی.
- حسن بن علی شدقمی، المستطابۃ فی نسب سادات طابۃ، در الرسائل الثلاث، طبع مہدی رجایی، قم: کتابخانہ آیۃ اللّہ مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ ش.
- علی بن حسن شدقمی، زہرۃ المقول فی نسب ثانی فرعی الرسول (ص)، گزشتہ حوالہ.
- محمد بن عبدالکریم شہرستانی، کتاب الملل و النحل، چاپ محمد بن فتحاللّہ بدران، قاہرہ، ۱۳٧۵/۱۹۵٦، طبع افست قم ۱۳٦٧ ش.
- فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الہدی، طبع علیاکبر غفاری، بیروت ۱۳۹۹/۱۹٧۹.
- محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبۃ، چاپ عباداللّہ طہرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
- حسین بن احمد عرشی، کتاب بلوغ المرام، فی شرح مسک الختام فی من تولّی ملک الیمن من ملک و امام، چاپ انستاس ماری کرملی، قاہرہ، ۱۹۳۹، طبع افست بیروت،
- علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مہدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
- محمد بن عمر فخررازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، چاپ محمد معتصم باللّہ بغدادی، بیروت ۱۴۰٧/۱۹۸٦.
- گزشتہ حوالہ، الشجرۃ المبارکۃ فی انساب الطالبیۃ، طبع مہدی رجائی، قم ۱۴۰۹.
- قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، طبع عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، [ قاہرہ،
- حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمہ حسن بن علی قمی، طبع جلالالدین طہرانی، تہران ۱۳٦۱ ش.
- محمد بن عمرکشی، اختیار معرفہ الرجال، المعروف برجال الکشی، [تلخیص] محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمد باقر بن محمد میر داماد، طبع مہدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
- کلینی.
- مجلسی.
- حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرآیند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سہ قرن نخستین، ترجمہ ہاشم ایزدپناہ، نیوجرسی ۱۳٧۵ ش.
- مسعودی، مروج (بیروت۔
- محمدبن محمد مفید، الارشاد، قم: مکتبہ بصیرتی،
- گزشتہ حوالہ، الفصول العشرہ فی الغیبہ، طبع فارس حسون، قم، ۱۴۱۳.
- گزشتہ حوالہ، الفصول المختارہ، طبع علی میرشریفی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
- یحیی بن حسین، ناطق بالحق، نصرہ مذاہب الزیدیہ عنوان صحیح: الدعامہ فی تثبیت الامامہ، طبع ناجی حسن، بیروت ۱۹۸۱.
- احمد بن علی نجاشی، فہرست اسماء مصنفی الشیعہ المشتہر برجال النجاشی، طبع موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰٧.
- حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعہ، چاپ محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳٦.