آل نوبختی

نوبختی خاندان

خاندان دا تعارف
زمانہ	دوسری صدی ہجری توں پنچویں صدی دے اوائل
نژاد	ایرانی
وجہ نام‌گذاری	نوبخت توں منسوب
محل استقرار	بغداد
حکومت
معروف افراد
دینی علماء	ابوسہل بن نوبخت، ابو سہل نوبختی، حسین بن روح نوبختی، حسن بن موسی نوبختی

نوبختی خاندان ایران دا اوہ مشہور شیعہ خاندان اے جس دے افراد دوسری صدی ہجری دے وسط توں لے کے پنجوی‏‏ں صدی ہجری دے اوائل تک یعنی ڈھائی صدی تک رہے۔ اوہ معروف منجّم، ادیب، متکلّم، منشی تے مؤلّف سن۔ ابو سہل بن نوبخت، ابو سہل نوبختی، حسین بن روح نوبختی (نواب اربعہ) تے حسن بن موسی نوبختی مؤلف فرق الشیعہ اسی خاندان دے مشہور افراد نیں۔

نسب

نوبخت اس خاندان دا بزرگ بنیادی طور ہر منجم سی تے اس دا بیٹا ابو سہل منصور دے سامنے اپنے خاندان دا تعارف کرواندے ہوئے 4 اجداد دا ذکر کردا اے۔

ظاہری طور اُتے اس خاندان نے شہرت پانے دے بعد اپنے آپ نوں گودرز دے بیٹے گیو نال منسوب کیتا کہ جو خدائی نامہ تے شاہنامہ دے معروف پہلوان نیں جداں کہ ابو عُبادۀ بُحْتُری معروف شاعر نے اس خاندان دے دو افراد دی مدح وچ دو قصیدے کہے انہاں وچ انہاں دو افراد نوں جوذرز (گودرز) و بیب (گیو) منسوب کیتا اے۔ جدونکہ ایہ دعوی درست نئی‏‏ں اے۔

مسعودی نے مروج الذّہب وچ عباسی خلیفہ منصور دی خصوصیات وچ ذکر کیتا کہ اوہ پہلا خلیفہ اے جس نے سب توں پہلے منجماں نوں اپنے نزدیک کیتا تے نجوم دے احکام اُتے عمل کردا سی۔ نوبخت مجوسی منجّم اس دے نال سی تے اسی دے ہتھوں اُتے اسلام لیایا تے اوہ القاہر دے زمانے وچ انہاں نوبختیاں دا جد سی۔

ہور مآخذ توں وی اس بات دی تائید ہُندی اے کہ نوبخت منصور دا منجم سی۔ خطیب بغدادی کہتا اے: منصور نے عراق دے شہر بغداد دا سنگ بنیاد اس ساعت وچ رکھیا جسنوں نوبخت نے معین کیتا سی۔ ابو ریحان بیرونی دے مطابق نوبخت نے بغداد دے سنگ بنیاد رکھنے دے وقت تے ساعت دے تعین نوں اپنے ذمہ لیا۔ اسی طرح خطیب بغدادی خلیفۂ منصور عباسی دے حالات وچ ابوسہل بن علی بن نوبخت دی درج ذیل حکایت نقل کردا اے:

اس دا جد نوبخت زرتشتی مذہب دا پابند سی تے علم نجوم نوں بوہت احسن طریقے توں جاندا سی۔ جدو‏‏ں اوہ اہواز دے زندان وچ سی۔ خلیفۂ منصور نے عباسیاں دا آئندہ دیکھ لیا سی کہ اسنوں زندان وچ لیا رہے سن۔ اس دی ہیبت و جلالت نے نوبخت اُتے اپنا اثر چھڈیا۔ نوبخت اس دے کول گیا اس توں مقام پیدائش، نسب، ناں تے اس دی کنیت دا استفسار کیتا تے اوہ اسنوں خوشخبری دیندا اے کہ مملکت خوزستان، فارس، خراسان، ماد ول دے پہاڑ اس دے تصرف وچ آ جان گے۔ اس وقت منصور اک خط نوبخت نوں اس مضمون دا خط لکھ کے دیندا اے: رحمان و رحیم خدا دے ناں توں !اے نوبخت! اگر خداوند نے مسلماناں اُتے کشادگی فرمائی تے مسلماناں دے کندھاں توں بار ستم کم کیتا تے صاحبان حق دے روکے گئے حق انہاں واپس لوٹائے جائے گا تے جو تو نے ساڈی خدمت انجام دتی اے اسی‏‏ں اسنوں غفلت نئی‏‏ں برتے گا۔ دستخط: ابوجعفر.

منصور دے خلافت حاصل کرنے دے بعد نوبخت اس دے کول اوہ خط لے کے گیا۔ منصور نے کہیا: وچ تمہاری یاد وچ سی تے تمہاے آنے دا منتظر سی۔ پس اس خدا دا شکر گزار ہوں جس نے اپنے وعدۂ حق نوں پورا کیتا تے گمان نوں یقین وچ بدلا نیز اس امر (خلافت) نوں انہاں دے اہل ول لوٹایا۔ نوبخت نے اسلام قبول کیتا تے منصور دا منجم تے مولا ہو گیا۔

طبری 145 ق دے واقعات وچ خروج ابراہیم بن عبداللہ بن حسن معروف قتیل باخَمْری دے متعلق کہتا اے: پہلے ابراہیم دی فوج نے منصور نوں شکست دی۔ منصور اپنے خاتمے دی فکر وچ سی کہ منجم نیبختِ (نوبخت) آ گیا تے اس نے کہیا: اے امیرالمؤمنین! تینو‏‏ں فتح حاصل ہوۓ گی تے ابراہیم مارا جائے گا۔ منصور نے اس دی بات قبول نئی‏‏ں دی تو نوبخت نے کہیا: تو مینو‏‏ں اپنے کول اسیر کر لو اگر ایسا نہ ہویا تو وچ اپنے قتل ہونے نوں کہاں گا۔ اسی دوران ابراہیم دی شکست تے اس دے فرار دی خبر پہنچی۔

ابوسہل بن نوبخت

نوبخت دے بعد اس دا بیٹا ابو سہل بن نوبخت منجم منصور عباسی ہویا۔

تریخ الحکماء وچ قفطی دا بیان اے:

ابو سہل بن نوبخت ایرانی منجّم اقتران کواکب تے انہاں توں مربوط واقعات توں آگاہی دا ماہر سی جدونکہ اس دا باپ نوبخت منصور دا ندیم تے منجم سی۔ نوبخت (بڑھاپے) دی وجہ توں منصور توں مصاحبت جاری نہ رکھ سکیا تو منصور نے اسنوں کہیا: اپنے بیٹے نوں اپنی جگہ اُتے لے آؤ پس نوبخت نے اپنے ابو سہل نوں اپنی جگہ اُتے رکھیا۔ ابو سہل کہتا اے: جدو‏‏ں مینو‏‏ں منصور دے کول لے کے گئے تو منصور نے اس توں ناں پچھیا: اپنا ناں بتاؤ۔ وچ نے کہیا: خرشاذماہ طیماذماہ مازرباذ خسرو ابہمشاذ۔ منصور نے پچھیا: ایہ سب تواڈے ناں نیں۔ منصور نے ہنس کر کہیا: تواڈے باپ نے کچھ نئی‏‏ں کیتا اے۔ تو انہاں دو امراں وچوں اک نوں اختیار کرو: انہاں سب ناماں توں ہاتھ اٹھا لو تے صرف طیماذ اُتے اکتفا کرو جاں وچ تواڈے لئی اک کنیت انتخاب کردا ہوں جو ابو سہل اے۔ پس وچ اس کنیت اُتے راضی ہو گیا۔ پس اس دے بعد میری کنیت اس قدر معروف ہو گئی کہ اس نے میرے ناں دی جگہ لے لی۔

ابن ندیم دے مطابق ابو سہل بن نوبخت فارسی توں عربی وچ ترجمہ کردا سی تے اس دے علم و دانش دی بنیاد فارسی کتاباں اُتے سی،اس نے کئی کتاباں تالیف دی سن۔ انہاں دے ناں الفہرست وچ مذکور نیں۔ انہاں وچوں کتاب النّہمطان جاں الیہبطان اے جو علم نجوم تے علم موالید وچ لکھی گئی۔ ابن ندیم اس کتاب توں علم نجوم دی تریخ دے متعلق مطالب نقل کردا اے۔ اس علم دی اصل نوں زمان جمشید وچ ایرانیاں ول نسبت دتی گئی اے۔ اس دی دوبارہ تدوین دا کم سکندر دے غلبے دے بعد تے اس دے بعد ملوک الطوایف (اشکانیان) دے زمانے وچ انجام پایا۔ اس علم دا آخر اردشیر ساسانی تے اس دا بیٹا شاپور سمجھیا جاندا اے۔ خاص طور اُتے انوشیروان دا ناں اس بارے وچ یادگار رہ گیا۔ ابو سہل ہارون دے زمانے وچ زندہ سی تے ابن ندیم نے «خزانہ الحکمہ» وچ کہیا اے اوہ اس وقت کم کردا سی۔

ابوسہل نوبختی

اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سہل ابن نوبخت (۲۳۷ ـ شوال ۳۱۱ق)، معروف بنام ابوسہل نو بختی امامیہ دا نامدار متکلم جو خاندان نوبخت وچوں ساکن بغداد سی۔ اوہ بغداد دے اندر غیبت صغرا دے زمانے وچ امامیہ دا اک بلند مرتبے دا حامل عالم سی تے عام شیعہ لوگاں دے نزدیک اس دا اک خاص مقام سی۔ اس نے اپنی زندگی دا اکثر حصہ مسئلۂ امامت تے خاص طور اُتے غیبت امام دوازدہم(ع) توں متعلق بحث و تمحیص وچ گزارا۔

ابوسہل نے بچپنے وچ [[امام زمان|امام غایب(ع)] دی ملاقات دا شرف حاصل کیتا نیز سفارت حسین بن روح نوبختی دے زمانے وچ اس دے حسین توں قریبی تعلقات رہے۔

حسین بن روح نوبختی

ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی (متوفا326 ہ ق) سومین نایب خاص امام مہدی(عج) دے تیسرے نائب خاص سن تے دوسرے نائب امام زمانہ محمد بن عثمان دے معتمد افراد وچوں سن نیز اوہ انہاں دے کول بغداد آندے جاندے رہندے۔ اوہ اصحاب امام حسن عسکری(ع) وچوں سن۔ محمد بن عثمان نے اپنی زندگی دے آخری ایام وچ امام مہدی(عج) دے دستور دے مطابق اپنا جانشین مقرر کیتا۔ اس دے بعد شیعہ حضرات اپنے اموال دینے دے لئی اس توں رجوع کر دے سن۔ مدت نیابت او ۲۱سال بہ طول انجامید.

حسن بن موسی نوبختی

ابو محمد حسن بن موسی نَوبَختی امامیہ دے متکلمین تے فلاسفہ وچوں اے جس دا زمانہ تیسری تے چوتھی صدی ہجری قمری دا سی۔ اوہ انہاں پہلے مسلمان دانشوراں وچوں اے جس نے ملل و نحل دے موضوع اُتے کتاب لکھی۔ ایہ ابو سہل نوبختی دے شاگرداں وچوں سی۔

نوبختی نے غیبت امام زمان (عج) دے زمانے وچ مختلف فرقاں دے اعتقادی اصول توں آگاہی حاصل کرنے دے بعد فلسفیانہ عقلی دلائل دے ذریعے امامیہ دے اعتقادات نوں ثابت کیتا۔

اس نے معتزلی تے امامیہ دے مشہور علما جداں ابوعلی جبائی، ابوالقاسم بلخی، محمد بن عبداللہ بن مَمَلک اصفہانی تے ابن قبہ رازی توں منظرے کیتے۔ نوبختی دی متعدد تالیفات سن۔ انہاں وچوں بعض آثار ساتویں صدی ہجری قمریموجود رہے لیکن ہن انہاں آثار وچوں صرف فرق الشیعہ باقی اے۔

حوالے

مآخذ

• ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المہموم، نجف، ۱۳۶۸ق
• ابن ندیم، الفہرست، کوشش رضا تجدد، تہران، ۱۳۵۰ش
• اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تہران، ۱۳۵۷ش، جم‌
• بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیہ، کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، ۱۹۲۳م
• خطیب بغدادی، احمدبن علی، تریخ بغداد، بیروت، دارالکتاب
• طبری، محمدبن جریر، تریخ، کوشش دخویہ، لیدن، ۱۸۸۱م
• قفطی، علی بن یوسف، تریخ الحکماء، کوشش ج. لیپرت، لایپزیک، ۱۹۰۳م
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذہب، کوشش باربیہ دومینار، پاریس، ۱۸۷۴م
• نجاشی، احمدبن علی، رجال، قم، مکتبہ الداوری.

باہرلے جوڑ

• دانشنامہ بزرگ اسلامی