ماد

ماد (قدیم فارسی Māda-, سنسکرت: मैढ़; سانچہ:Lang-he-n) ایران دی قدیم تریخ اصل وچ دو آریائی قبائل، میدی جاں ماد تے پارس دے سیاسی عروج توں ہُندی اے۔ آریاں دے ورد توں صدیاں پہلے جنوبی ایران وچ سوسیانہ جاں خوزستان وچ ایلامی (Elamic) آباد ہوچکے سن تے شمال مغربی حصہ اُتے آشوری (Asurianes) اپنی حکومت قائم ہو چکی سی۔ اس سرزمین اُتے آریاں نوں قدرتی طور اُتے انہاں دوناں نال جنگ کرنی پئی ۔ میدیاں نے اک شہر ہگبتان جاں یکتبان جاں امدان (Aogmtana or Ecbatana or Amadna) تے پارس نے پرسومش (Parsumash) تے پرساگرد (Parsagarda) آباد کیتا۔ سانوں پارس دے حالات خود انہاں دی تحریراں وچ کم و بیش مل جاندے نیں، مگر میدیاں نے کوئی ریکارڈ نئی‏‏ں چھڈیا۔ انہاں دے حالات آشوری کتبیاں، یہود ملفوظات تے یونانی مورخاں دیاں کتاباں توں ماخوذ نیں۔ آشوری بادشاہ تغلد بلاسد دوم Tiglath Plaser 2ed (1115 تا 1102 ق م) دے اک کتبہ اُتے پہلی بار میدیا تے اس دے دارلحکومت امدان دا ناں اک محکوم خطہ دی حثیت توں آندا اے۔ اس دے بعد شلما نصر سومShamaneser 3ed (857۔ 823 ق م) دی روایات وچ انہاں دوناں قبائل دا ذکر ملدا اے، کہ اس نے پارسو (Parsu) دے بادشاہ توں خراج وصول کیتا تے ماد (Madd) دی سر زمین تک پیش قدمی کیتی۔ شمش عداد پنجم Shamesh Adadd 5th(823۔811 ق م) تے تغلد بلاسر سوم Tiglath Plaser 3ed (745 تا 727 ق م) دے کتبیاں وچ وی انہاں دا ذکر محکوم قوماں دی حثیت توں انہاں دا ذکر آیا اے۔ انہاں تذکریاں توں ظاہر ہُندا اے کہ 058 ق م تک انہاں نے سیاسی اہمیت حاصل کرلی سی۔ اس دے بعد سرغون دوم Sargon 2th دے کتبے اُتے اک شخص دیاکو (Diaaukhu) یونانی ڈیوکس (Deioces) دا ناں ملدا اے، جس نوں ہیروڈوٹس نے میدیاں دا پہلا بادشاہ کہیا اے۔ حقیقت ایہ اے کہ دیاکو توں ای سیاسی تریخ دی ابتدا ہُندی اے۔

میدیان قلمرو.

مادی اشوری معرکہ آرائی

دیاکو (907 تا 656 ق م) نے اپنا دارلحکومت امدان نوں بنایا، جسنوں اج کل ہمدان کہندے نیں۔ دیاکو دے بعد اس دا بیٹا فرورتش جاں خشاتریندا Khshathrites or Frtisha نے آشوریاں دی محکومی دے خلاف جدوجہد جاری رکھی تے پارس نوں زیر نگیں کر لیا۔ اس نے آشوری فرمانروا آشور بنی پال دے خلاف شازش کیتی تے ایہ سازش ناکام رہی۔ آشور بنی پال (Asurbanipal) نے اپنے تمام دشمناں نوں یکے ہور کچل ڈالے تے میدیا تے چڑھائی کرکے فرورتش نوں قتل کر دتا۔

اشوریاں اُتے مادی فتح

فرورتش دے قتل کیتے جانے دے بعد اس دا بیٹا ہوخشتر (Urekhashtar) جس نوں یونانی سیاکسز (Cyaxares) کہندے نیں حکمران ہویا۔ اس وقت ایران و عراق دی سر زمین انقلابات نال دوچار سی۔ اک طرف سیھتیاں دے ہنگامے برپا سن، دوسری طرف کلدانی ہاتھ پیر مار رہے سن۔ ہوخشترنے غیر معمولی جرت توں کم لے کے فوج نوں منعظم کیتا تے اس نے پہلے سیھتیاں نوں شکست دتی تے انہاں صلح اُتے مجبور کیتا۔ اس دے بعد اس نے پارتھیا نوں زیر نگیں کیتا تے پرسومش تے پرساگرد دے خورس اول تے اریارامن نوں جنہاں نے آشوری سیادت قبول کرلی سی، میدی حکومت دی بالا دستی اُتے راضی کر لیا فیر اس نے سیتھیاں تے کلدانیاں دے نال مل کر آشوریاں دے دارلحکومت نینواہ اُتے چڑھائی کیتی تے آشوریاں نوں شکست فاش دتی۔ اس طرح آشوریاں دی سیادت نوں ہمیشہ دے لئی ختم ہو گئی تے آشوریا دے علاقاں نوں میدیا وچ ضم کرکے اسنوں وسیع کیتا۔

فتح نینواہ دے بعد ہوخشترنے اپنی پوتی امیتیس (Amitis) دی شادی بنو پلاسر (Nebupalassar) دے بیٹے بنوکد نضر (Nabuchd Nezzar) دے نال کرکے سیاسی اتحاد نوں مستحکم کرنے دی کوشش کیتی۔ ہوخشت نوں اپنے آخری عہد وچ لیڈیا(Lydia) نال جنگ کرنی پئی، جو چھ سال تک جاری رہی۔ جدو‏‏ں سورج اُتے گہن لگیا تے طرفین نے اسنوں آسمانی بلا سمجھیا تے صلح اُتے راضی ہو گئے تے دریائے ہیلس (Halys) دوناں دی سرحد قرار دتا گیا۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 25 تا 26)

ہوخشترکی موت دے بعد اس دا بیٹا ارش نی ویگا یااستیاغیس Astyages or Arshtivaiga (584 تا 550) ق م حکمران بنیا، اس دے نال ای میدیا دا ذوال شروع ہو گیا۔ اک طرف بابل توں کشمکش شروع ہو گئی تے دوسری طرف پارس دی ریاست دے حکمران خورس دوم نے بغاوت کردتی۔ استیا غیس دا سپہ سالار خورس دے نال مل گیا تے جنگ وچ استیاغس نوں جنگ وچ شکست ہوئی تے اوہ گرفتار ہو گیا۔ اس دے نال ای خاندان ماد دی حکومت ختم ہو گئی۔

خدای بزرگ است اهورامزدا، که بزرگ‌ترین خدایان است، که این زمین را آفرید، که آن آسمان را آفرید، که مردم را آفرید، که خوشبختی را برای مردم آفرید...

ماد دی تریخ

ماد دی تریخ توں متعلق روایات جو یونان قدیم دے دو مورخ ہردوت تے کتسیاس نے بیان کیتیاں نیں اوہ اک دوسرےسے کافی مختلف نیں۔ ماد دے بادشاہاں دی تعداد تے انہاں دی فرمانروائی دی مدت کتسیاسکی نظریہ دے مطابق ہردوت دی بیان کردہ تعداد توں بوہت زیادہ نیں، حالانکہ اج دے دور وچ انہاں دا بےبنیاد ہونا مسلم تے ثابت ہوچکیا اے۔

۷۱۵ جاں ۷۱۶ وچ روما بادشاہ تے ارتو نے دیااوکو دی مدد توں آشور دے بعض علاقیاں وچ شورش برپا کیتی . حالانکہ آشور بادشاہ سارگن دوم نے انہاں دی بغاوت نوں سرکوب کر دتا تے دیااوکو تے اس دے خاندان نوں گرفتار کرکے موریا دے شہرخماہ ول جلاوطن کر دتا. حالانکہ موجودہ تریخ روزگار نے جوکچھ دتا، اوکوکے بارے وچ جوکچھ لکھیا، اوہ کچھ ہردوت نے دیوکس (مادکی حکومت وسلطنت دے بانی)دے بارے وچ لکھیا اے اس توں کافی مختلف اے۔ اس وچ ۱۰سے ۱۵ سال تک دا اختلاف پایا جاندا اے۔ احتمال اس بات دا اے کہ دیوکس ہردوت ای دیااوکو اے جس دا ذکرآشوری منابع وچ ذکر ہویا اے۔ اگرچہ جوکچھ ہردوت نے دیوکس دی مستقل سلطنت تے اکباتان(ہمدان) نوں پائتخت بنانے تے اس دے اندر ست قلعاں نوں بنانے دے بارے وچ لکھیا اے اوہ محل نزاع واختلاف اے اوراس دا وجود ثابت نئی‏‏ں اے، اس لئی کہ آشوری فرمانروا اس طرح دی عظیم عمارتاں نوں برداشت نئی‏‏ں کرسکدے سن۔

ہردوت دی روایت دے مطابق ماداں نے دیوکس نوں قضا دے امور وچ عدالت، دیانت داری دی وجہ توں انتخاب کیتا جدونکہ اس نے کچھ دن دے بعد اس کم توں کنارہ گیری اختیارکرلی۔ ایتھے تک کہ آخر وچ لوگاں نے اس نوں اپنا بادشاہ منتخب کر لیا، بہرحال دتا وکولی مادی بادشاہ دی حکومت اک فرعی حکومت جدونکہ مادی دی مستقل حکومت دا قیام بعد وچ ظہورماں آیا۔ فرورتیس(جسنوں یونانی زبان وچ فرا ارتش کہاجاندا اے) نوں ۶۷۵ جاں ۶۷۴ وچ دیااوکو کاجانشین بنایا گیا ظاہرا ایہ بات پارسیاں نوں اپنا مطیع بنانے دے بعد دی اے(۶۷۰۲ ق) اس نے ایہ کوشش دی کہ ماداں اورمانای وکیمسری قبائل وچ کہ جو اٹھوی‏‏ں صدی ق وچ قفقاز توں ایرانی سرزمین وچ داخل ہوئے سن، آشوریاں دے خلاف متحد کرے۔ سرانجام جدو‏‏ں فرورتیش اپنے متحد لشکر دے نال آشورحکومت دی راجدھانی نینوا پہنچا، سکاھا نے پیچھے توں انہاں (ماداں) اُتے حملہ کر دتا اس حملہ وچ جو ظاہرا آشور بادشاہ دی درخواست پرکیا گیا سی، فرورتیش مارا گیا (۶۵۳) تے سکاھانے ۲۸ سال تک ماد سلطنت اُتے قبضہ جمائے رکھیا. جدو‏‏ں ہووخشترہ اپنے باپ دا جانشین (جو ظاہرا کمسن سی) ہویا تو اس نے مجبور ہوکر سکاھا توں صلح تو کرلی مگر بعد وچ اس نے سکاھا بادشاہ اوراس دے افسراں تے عہدیداراں نوں تہہ تیغ کرڈالا اوران دی حکومت دا خاتمہ کرڈالا (۶۲۵) ہووخشترہ دا شمار ماد حکومت دے بانی دے طور پرہوندا اے، اس نے فوج نوں باقاعدہ منظم کیتا، فوج وچ پیاداں اورسواراں دے نظام نوں تشکیل دتا تے سکاھا فوج دی باقی ماندہ سپاہ نوں اپنی فوج وچ داخل کر لیا اورجب ماد پارس، مانای دے قیام قبایل نے اس دی اطاعت قبول کرلی تد اس نے آشورحکومت دی داخلی وخارجی مصیبتون توں فایدہ اٹھاندے ہوئے خود نوں اس عظیم سلطنت اُتے حملہ دے لئی تیار کیتا ہووخشترہ نے اپنے اسی‏‏ں پیمان بنوپولسر (بادشاہ بابل) دے نال چند ناکام حملاں دے بعد سرانجام نینوا نوں اپنے محاصرہ وچ لے لیا اوراس پرقبضہ کرنے دے بعد اس کوغارت اورویران کر دتا. (۶۱۲)کچھ مدت دے بعد آشوریاں دی رہی سہی آخری طاقت وی ٹٹ گئی(۶۱۰ جاں ۶۰۹) اس دے بعد آشوریاں دی کہن سال عظیم الشان سلطنت دا خاتمہ ہو گیا تے اوہ عظیم حکومت ماد تے بابل دے بادشاہاں نے آپس وچ تقسیم کرلی اورماد دی حکومت اک تازہ سلطنت دے طورپرایک محکم قدرت بن کر تاریخ اسلام دے صفحات اُتے ظاہرہوئی۔

اس دے بعد ہووخشترہ نے اپنی سلطنت نوں تے بڑھانا شروع کر دتا تے ایشیا کوچک وچ لیدیا حکومت توں آمنا سامنا ہویا انہاں دو نواں قدرتاں دی جنگ ۵ سال تک جاری رہی اورسر انجام(۲۸مئی ۵۸۵۔)کوسورج گرہن نوں فال بد سمجھ کر اس جنگ کاخاتمہ کر دتا گیا تے رودھالیس نوں دوناں ملکاں دی سرحد قبول کر لیا گیا، صلح دی گفتگو دے دورانی عرصہ وچ ہووخشترہ دا انتقال ہو گیا اوراس دا بیٹا الیشتوویگو (یونانی زبان وچ اسنوں آستواگس یاآستیاگ کہندے نیں) اس دے تخت اُتے بیٹھنے دے بعد (۵۸۵ ق) الیشتوویگوکی ۳۵سالہ حکومت بوہت کم باتاں مورخاں نے نقل دی نیں اس نے اپنی سلطنت دے آخری ایام وچ بابل اُتے حملہ اورمران پرقبضہ دی ٹھانی مگراس توں پہلے کہ حملہ کردا پارسی قبیلےآں دی بغاوت دی خبرملی جس دا رہبر کورش ہخامنش سی۔ امشان بادشاہ جو ظاہرا اس دا پودا سی، آ پہنچا اورایشتوویگو اپنے پائتخت ول لوٹنے اُتے مجبور ہو گیا۔ تن سال تک دوناں دشمناں وچ جنگ دا سلسلہ جاری رہیا آخر کار ایشتوویگو دی فوج نے اس دے خلاف بغاوت کردتی تے ماد بادشاہ نوں پکڑ کر کورش دے حوالہ کر دتا(۵۵۰ جاں ۵۴۹ ق)۔ کچھ ای عرصہ بعد ماداں دے پائتخت تے کورش دا قبضہ ہو گیا اوراس طرح پہلی مستقل ایرانی حکومت دا زمانہ اختتام پزیر ہو گیا۔

ہور دیکھو

• ساسانی سلطنت

حوالے