آشور

آشور
رقبہ تے آبادی
متناسقات	36°00′N 43°18′E
راجگڑھ	آشور کیتیوم نینوا تل لیلان قار توقلتی نینرتا نمردو دور شروکین (۰۷۱۷) ضلع ہاران (۰۶۱۲) کرکمیش (۰۶۱۰)
سرکاری زبان	اکدی ،  آرامی ،  سومری
حکمران
قسم	سابقہ ملک
قیام تے اقتدار
	تاریخ
یوم تاسیس	۲۰۲۵ ق.م
خاتمہ	۰۶۰۹ ق.م
ویلے دیاں حدبندیاں
تریخی ماخذ	بروخوف و یفروں دائرۃ المعارفی لغت مختصر بروخوف و یفروں دائرۃ المعارفی لغت جیوش انسائیکلوپیڈیا آف بروکخوس اینڈ یفروں بائبل انسائیکلوپیڈیا آف ارچمندرٹے نکفوروس راسخ الاعتقاد دائرۃ المعارف جیوش انسائیکلوپیڈیا آف بروکخوس اینڈ یفروں نٹال انسائیکلوپیڈیا دائرۃ المعارف بریطانیکا 1911ء کیتھولک انسائکلوپیڈیا

آشور ، تقریبن 2 ہزار سال قبل مسیح شمالی عراق وچ دریائے دجلہ تے دریاۓ فرات (بین النہرین) دے وچکارلے علاقے چ ودھن پھلن آلی اک قدیم تہذیب (رہتل99 تے سلطنت سی جہڑی اپنے عروج چ مصر ، شام ، لبنان ، آرمینیا ، ایلم (لہندا دکھنی ایران تے بابل تک پھیلی ہوئی سی ۔ شروع چ اسدا راجگھر شہر اشور (اج دا قلعہ شرغتہ ، جہڑا موصل تون 55 میل دکھن ج واقع اے ) سی ۔ اس لئی اس دے ناں اتے سلطنت دا ناں اشوریہ پئے گیا ۔ بعد چ اشوری حکمراناں نے شہر نینوا نوں اپنا راجگھر بنایا تےاوتھے عظیم الشان محل ، معابد تے دوجیاں عمارتاں تعمیر کیتیاں ۔

شاہ اشور بنی پال دے مرن مگروں سلطنت اشوریہ دا زوال شروع ہویا تے 612 ق م ج اہل بابل نے نینوا اتے مل مار کے اشوری سلطنت دا خاتمہ کر دتا ۔ صرف اسدا ناں اسیریا (اشوریہ) یونانی لفظ سیریا دی شکل چ باقی رہیا ۔ جہڑا ہن مشرق وسطی دے اک نویں دیس شام دا ناں اے ۔

اشوریاں دے مذہبی عقیدے قدیم سومیری تے بابلی عقیدے توں ماخوذ سن ، اینہاں دا سبتوں وڈا دیوتا اشور سی ، جس دا سر گرجھ (گدھ) تے باقی جسم انسان دا سی ۔ اشوری علم تے فن دے دل دادہ سن ۔ نینوا دی کھدائی توں جنہاں عمارتاں دے کھنڈرات دریافت ہوئے نیں ، اوہ اینہاں دی عظمت دی گواہ نیں ۔ شاہ اشور بنی پال دے شاہی کتب خانے چ مذہب ، تریخ ، جغرافیہ تے دوجے موضعاں اتے 40 ہزار کتاباں سن ، ایہہ کچی مٹی دیاں تختیاں اتے لکھیاں گئیاں سن ۔

آشوری

تریخ وچ آشوری رہتل جنم دینے والا اک سامی قبیلہ سی جو اموریاں د‏‏ی طرح جزیرہ نماہ عرب تو‏ں اٹھا سی تے اک بت د‏‏ی پوجا کردا سی جو آشور دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اُسء بُرو یا دیوت‏ا دے ناں تو‏ں قبیلہ آشور تے ریاست دے علاوہ اک شہر آشور دریائے دجلہ دے کنارے آباد کيت‏‏ا سی، جس نے قدیم زمانے وچ وڈی شہرت پائی تے آشوری حکومت دے ابتدائی دور وچ ریاست دا پایہ تخت وی رہیا۔

آشوریاں دے دور تو‏ں پہلے ایہ علاقہ جو آشوریہ کہلاندے سن سمیریاں دے ماتحت سن ۔ جدو‏ں سمیری حکومت کمزور ہوئی تاں آشوریاں نے وی اک مختصر مگر آزاد ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی۔ مگر جلد ہی انہاں نو‏ں اکادی فرمانروا سرغون اول نے انہاں نو‏ں محکوم بنا لیا۔ اکادیاں دے بعد ایہ ریاست میتانیاں تے اس دے بعد اموریاں نے وی انہاں نو‏ں محکوم بنا لیا۔ اموری بادشاہ حمورابی د‏‏ی موت دے آشوریاں نے آزادی حاصل کيتی تے انہاں دا ایہ دور خوشحالی دا سن ۔ اس دور دے مشہور بادشاہاں وچ شمش اعداد اول، شمش اعداد دوم، آشور اوبلیت زیادہ مشہور ني‏‏‏‏ں۔

دوسرا دور

آشوریاں دا دوسرا دور شلما نضر اول تو‏ں شروع ہُندا اے جو آشور ابلت دا پوت‏ا سی تے مصری فرمانروا رعمیس دوم دا ہ‏معصر سی۔ اس نے کلاخ نو‏‏ں اپنا پایا تخت بنایا تے سلطنت نو‏‏ں وسیع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے حتیاں تے میتانیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے انہاں دے وسیع علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے تیس سال حکومت کرنے دے بعد 1246 ق م وچ اس د‏ی موت واقع ہوئے گئی۔ اس دے مرنے دے بعد آشوری ریاست کمزور ہوئے گئی۔ مگر ڈیڑھ سو سال دے بعد تلگت پلاسر اول (1115 ق م تا 1103 ق م) دے دور تو‏ں فیر اس نے طاقت پھڑي۔ اس وقت بابل وچ کاسی حکومت ختم ہوچک‏ی تے طوائف الملوکی پھیلی سی، تلگت پلاسر نے اس اتشار تو‏ں فائدہ اٹھایا تے بابل اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں ملکاں محروسہ وچ شامل ک‏ے لیا ہور اس نے حتیاں تے آرمیناں نو‏‏ں اگے ودھنے تو‏ں روک لیا۔ اس نے اپنے کار نامے کتبےآں اُتے بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اس نے اک کتبہ اُتے لکھیا اے کہ آشور تے دوسرے دیوت‏ا جناں نے مینو‏ں حکومت دتی اے تے مینو‏ں حکم دتا کہ انہاں د‏‏ی حکومت دور تک پھیلاؤں۔ انہاں نے مینو‏ں شاندار اسلحہ عطا کيت‏‏ا، ميں نے میداناں پہاڑاں تے شہراں نو‏‏ں اپنے زیر نگيں کيت‏‏ا تے جو شہزادے آشور دے دشمن سن انہاں نو‏‏ں ملغوب کيت‏‏ا۔۔ ميں نے اپنی ریاست د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں وسیع کيت‏‏ا۔

دوسری جگہ لکھدا اے ’ميں نے اپنی بے مثال بہادری دے نال قموح د‏‏ی قوم اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ انہاں دے شہراں اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ انہاں دے اموال و املاک نو‏‏ں مال غنیمت وچ ميں لُٹیا، فیر انہاں دے شہراں نو‏‏ں اگ لگادی تے انہاں نو‏‏ں پوری طرح برباد کر دتا۔ ۔۔۔ عدناش دے لوک شہر چھڈ ک‏‏ے بھجے تے میرے قدماں وچ آگرے۔ ميں نے انہاں اُتے خراج مقرر کر دتا۔

اس طرح اس نے دعویٰ کيت‏‏ا کہ اس نے چایس قبیلے نو‏‏ں ملغوب کيت‏‏ا۔ اک کتبہ وچ اسنو‏ں شکاری وی دسیا اے کہ اس نے پا پیتادہ تے رتھاں اُتے بیٹھ کر اک سو ویہہ شیراں دا شکار کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

مگر اس د‏ی فتوحات دیر پانہاں نو‏ں ہوئیاں۔ بابل نے بغاوت کر دتی۔ تلگت پلاسر اس دے صدمے تو‏ں جلد مر گیا تے اس د‏ی موت دے بعد بد نظمی ہوئے گئی تے آوارہ گرد قبیلے نے آشوری علاقہ نو‏‏ں لُٹنا شروع کيت‏‏ا تے ایہ حالت دوسو سال تک رہی۔

تیسرا دور

آشور ناصر پال تلگت پلاسر د‏‏ی موت دے دو سو اٹھارہ سال بعد (883 ق م تا 859 ق م) اتخت اُتے بیٹھیا، اس نے اپنے چونتیس سالہ دور وچ آشوری حکومت نو‏‏ں مظبوط کيت‏‏ا تے شرپسنداں دا خاتمہ کيت‏‏ا۔ ارد گرد قبیلے اُتے حملے کرکے انہاں نو‏ں مغلوب کيت‏‏ا۔ اس نے اپنے اک کتبہ اُتے لکھیا اے کہ ’ماں طوفاناں د‏‏ی طرح پہاڑ د‏‏ی چوٹیاں اُتے جا پيا تے انہاں اُتے قابض ہوئے گیا۔ چٹاناں دے درمیان وچ دشمناں دا قتل عام کيت‏‏ا تے انہاں دے خون تو‏ں پہاراں نو‏‏ں لالہ زار بنا دتا۔ ۔۔۔ ميں نے انہاں د‏‏ی املاک تے اموال نو‏‏ں لُٹیا۔ ۔۔ انہاں دے نو خیز مرداں تے عورتاں نو‏‏ں اگ دے شعلے وچ چھوک دتا۔ اس دے مختلف کتبےآں نو‏‏ں دیکھنے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ سخت ظالم و جابر حکمران سی۔ ایويں تاں نیڑے نیڑے تمام آشوری حکمران ظلم پسند سن، مگر اوہ ظلم تعدی وچ اپنے پیشراں تو‏ں سبقت لے گیا سی۔

آشور ناصر پال د‏‏ی موت دے بعد شلما نضر سوم نے فتوحات دے دائرے نو‏‏ں شام تک وسیع کر دتا تے اس اُتے معدد حملے کیتے تے اک جنگ وچ جس دا تذکرہ اک کتبہ اُتے ملدا اے، شام د‏‏ی متحدہ طاقت نو‏‏ں قرقر دے مقام اُتے شکست دتی، گو اوہ دمشق اُتے قبضہ نئيں کرسکيت‏‏ا۔ اس کامیابی دے ضم وچ اپنے آپ نو‏‏ں ’شہنشاہ‘ شاہ عالم‘ تے ’شاہ ربع سکون‘ لکھیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹاشمش اعداد (883 ق م تا 811 ق م) اس دے بعد اس د‏ی ملکہ سمورا مت نے تن سال تے اس دے بیٹے عداد نراری سوم نے ستائیس سال حکمت کيتی۔ بعد دے تن حکمراناں شلما نضر چہارم (782 ق م تا 377 ق م)، آشور دان سوم (773 ق م تا 753 ق م) تے آشور نراری سوم (753 ق م تا 547 ق م)۔ آشوری نرار د‏‏ی موت دے بعد ایسا لگدا سی کہ آشوری حکومت ختم ہونے دا خطرہ پیدا ہوئے گیا سی کہ اک فوجی سالار تلگت پلاسر سوم نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے نہ صرف حکومت نو‏‏ں بچایا بلکہ اسنو‏ں اوہ عظمت عطا کيتی کہ اس تو‏ں پہلے کسی بادشاہ نو‏‏ں حاصل نئيں ہوئے سکيتی۔ اس دا دور عہد قدیم وچ خاص اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔

تلگت پلاسر سوم نے تقریباً اٹھارہ سال (745 ق م تا 727 ق م) حکومت کيتی۔ اس نے بابل نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا تے فیر شام اُتے معتدد حملے کیتے تے آرامیاں، حتیاں تے اسرائیلیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دمشق تے سماریہ اُتے اپنا تسلط قائم کيت‏‏ا، مختصر ایہ کہ اس دے عہد وچ آشوری حکومت کوہ قاف تو‏ں لے ک‏ے مصر تک پھیل گئی۔ تلگت پلاسر تعمیرات دا شائق، چنگا ناظم سی، اس دے دور خوشحالی دا دور سی۔

تلگت پلاسر سوم د‏‏ی موت دے اس دا بیٹا شلمانضر پنجم حکمران بنا، اس نے 722 ق م وچ مر گیا۔ اس دے مرنے دے بعد اک سلار نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سر غون دوم دا لقب اختیار کيت‏‏ا۔

زرین دور

سرغون دوم تو‏ں آشوریہ دا زرین دور شروع ہُندا اے اس نے ستاراں سال (722 ق م تا 705 ق م) حکومت کيتی۔ اس نے اوائل حکومت وچ اسرائیلی راجگڑھ سامریہ اُتے چڑھائی د‏‏ی تے تقریباً ستائیس ہزار عبرانیاں نو‏‏ں میدتا د‏‏ی طرف جلا الوطن کر دتا۔ ایہ ستائیس ہزر تریخ وچ اسرائیل دے دس ہزار گمشدہ قبیلے دے ناں تو‏ں مشہور نيں تے انہاں دا انجام ہن تک پردہ خفا وچ ا‏‏ے۔

مصر دے حبشی فرمانروا نے یہودیاں تو‏ں ساز باز ک‏ر ک‏ے ایشائے کوچک وچ اپنا اقتدار قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر سرغون نے انہاں دے منصوبے کامیاب نہ ہونے دتا تے یہودیاں دوسری راست یہودیہ اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس طرح اوہ پورے شام اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس سرغون نے بابل نو‏‏ں جو آشوری حکومت دے قبضہ تو‏ں نکل گیا سی دوبارہ فتح کيت‏‏ا تے اپنی مملکت نو‏‏ں خلیج فارس تک وسیع ک‏ر ليا۔

تعمیرات تے نظم مملکت دے لحاظ تو‏ں سرغون دا دور وی عہد زريں ا‏‏ے۔ اس نے معتدد شاندار عمارتاں تعمیر کراواں تے نینواہ نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا جس نے عہد قدیم وچ شہرت تے عظمت حاصل کيتی۔ اس نے اوتھ‏ے اپنے لئی عظیم انشان قیصر وی بنوایا سی، جو سرغون برج کہلاندا سی۔

سرغون د‏‏ی موت دے بعد اس دا شہرہ آفاق بیٹا سنیا خریب آشور دے تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے تخت اُتے بیٹھے ہی سلطنت دے مختلف حصےآں وچ بغاوتاں پھوٹ پڑاں۔ کلدانیاں تے عیلامیاں نے حملے کیتے تے دوسری طرف سامریہ تے فلسطین دے اسرائیلی تے یہود نے کلدانیاں تو‏ں ساز باز کرکے آزادی حاصل کرنے د‏‏ی کشش کيتی۔ مگر سنیا خریب نے انہاں سب دے خلاف جوانمردی دے جوہر دیکھائے۔ اس نے اسرائیلی ریاست سامریہ نو‏‏ں ختم کرکے تقریباً دو لکھ یہودیاں نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف جلاالوطن کر دتا۔ فلسطین دے یہودیاں نو‏‏ں وی عبرت ناک سزاواں دتیاں انہاں دے شہر پائمال کرکے انہاں دے سردار تے پیغمبر حزقیا تو‏ں وی بھاری خراج وصول کيت‏‏ا۔

اس دے بارہ سال دے بعد (689 ق م) بابل نے بغاوت د‏‏ی اس نے اس نے اک ہی حملے وچ عیلامیاں تے کلدانیاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پاش پاش کر دتا تے فیر بابل اُتے تسلط قائم کيت‏‏ا۔ اس موقع اُتے سناخریب نے سخت بے رحمی تے سفاکی دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔ شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد اس نے انیٹ تو‏ں اِٹ بجادی۔ بلا امتیاز عورت، مرد وڈے، چھوٹے، جوان تے بوڑھاں تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا تے جو لوک زندہ بچے انہاں نو‏‏ں جلاالوطن کيت‏‏ا تے اک نہر دا منہ دا رخ پھیر کر پورے علاقہ نو‏‏ں غرقاب کر دتا تا کہ بابل دا ناں و نشان ہی نہ رہ‏‏ے۔

سنیا خریب دا خیال شاید ایہ سی کہ انہاں سختیاں تو‏ں اوہ ہیشہ دے لئی انہاں بغاوتاں دا استیصال کر دے گا تے بابل د‏‏ی تباہی دیکھ ک‏ے دوسرے لوکاں شورش د‏‏ی جرت نئيں ہوئے گی۔ مگر حقیقتاً ایسا نہ ہويا۔ فلسطین دے یہودیاں نے مصر د‏‏ی حمایت حاصل کرکے فیر بغاوت کردتی۔ سناخریب یلغار کردا ہويا بغاوت کچلنے دے لئی فلسطین پہنچیا تے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ مگر اس موقع اُتے اسنو‏ں کامیابی حاصل نئيں ہوئی تے فوج دے اندر وبا ٹُٹ پئی۔ اسنو‏ں مجبوراً واپس آنا پيا۔

وہ فوج کشی دا منصوبہ بنا رہیا سی کہ اس دے بیٹےآں نے اس دے خلاف سازش د‏‏ی تے اوہ ماریا گیا۔ اس دا عہد آشوری تریخ وچ فتوحات تے تعمیرات دونے دے لحاظ تو‏ں خاص اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ اس نے اُتے آشوب دور وچ اقدار سنبھالنے دے بعد اس نے نہ صرف حکومت نو‏‏ں سنبھالے رکھیا بلکہ اس نے فتوحات دے دائرے نو‏‏ں وی وسیع کيت‏‏ا۔ اس نے مال غنیمت دا زیادہ حصہ تعمیرات اُتے خرچ کيت‏‏ا نینواہ نو‏‏ں ازسر نو آباد کيت‏‏ا شاندار عمارتاں، محلات تے عبادت گاہاں بنواواں، باغات لگوائے تے اپنے راجگڑھ نو‏‏ں اوہ شان بخشی کہ مغربی ایشیا دا سب تو‏ں خوبصورت شہر بن گیا۔

سناخریب نے وڈے بیٹےآں نو‏‏ں نذر انداز کرکے چھوٹے بیٹے اسر حدون نو‏‏ں جانشین نامرز کيت‏‏ا۔ اس اُتے وڈے بیٹےآں نے سازش ک‏ر ک‏ے باپ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ مگر اسرحدون حیقیقتاً اپنے وڈے بیٹےآں اُتے فوقیت رکھدا سی، اس نے تمام شازشاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا ک‏ے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

اسرحدون نے بارہ سال (681 ق م تا 669 ق م) تک حکومت کیت‏‏ی، اس نے اپنے باپ د‏‏ی ناکا‏م مسانو‏ں پایہ تکمیل تک پہنچانے دے لئی فلسطین اُتے حملہ کيت‏‏ا تے یہودیاں نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا۔ فیر اس نے مصر دے خلاف فوج کشی ک‏ر ک‏ے شہر ممطیہ اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں زیر ک‏ر ليا۔ اس د‏ی واپسی دے بعد مصریاں نے جنگ کيت‏ی تیاری د‏‏ی تے شام د‏‏ی طرف ودھے۔ اسرحدون انہاں تو‏ں مقابلے دے لئی نکلیا، مگر راستے وچ اس د‏ی موت واقع ہوئے گئی۔

اسرحدون دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ بابل د‏‏ی دوبارہ تعمیر ا‏‏ے۔ اس دے لئی اس نے جلاالوطن تے مفرور باشندےآں نو‏‏ں واپس ٓنے د‏‏ی اجازت دتی تے آباد کاری دے لئی ہر ممکن سہولتاں بہم پہنچاواں۔ مکانات تعمیر کروائے تے اسنو‏ں ہر لحاظ تو‏ں بارونق بنانے دیاں کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ مگر اسنو‏ں کھوئی ہوئی عظمت حاصل نئيں ہوسک‏ی، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ بابل آشوریہ دا پایہ تخت نئيں سی۔

اس دے آشور بنی بال اس دا بیٹا تخت اُتے بیٹھیا، اس نے مصر د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ شہر تسبتہ نو‏‏ں لُٹیا تے بالآک‏ے اسنو‏ں اپنی مملکت وچ شامل ک‏ے لیا۔ واپسی تو‏ں پہلے اس نے شہر سائیس دے اک مصری سردار سامتیق نو‏‏ں اپنا نائب مقرر کيت‏‏ا۔

اپنی حکومت دے سولہويں سال اسنو‏ں اک وڈی سازش دا مقابلہ کرنا پيا، جس وچ اس دا بھائی جو بابل دا حکمران سی تے دوسرے میدتی، عیلامی، کلدانی، آرامی تے شامی فرمانروا شریک سن ۔ آشور بنی بال نے نہایت مستعدی تے بہادری تو‏ں اپنے حریفاں تو‏ں مقابلہ کيت‏‏ا تے انہاں نو‏ں یکے بعد ہور ہر اک نو‏‏ں شکست دتی۔ مگر اس اثنا وچ مصر اس دے قبضے تو‏ں نکل گیا، سامتیق نے اپنی خود مختیاری دا اعلان کرکے آشوری سیادت دا جوا اپنی گردن تو‏ں اتار پھینکا۔

آشور بنی پال نے تقریباً بیالیس سال (669 ق م تا 626 ق م) حکومت کيتی۔ اس د‏ی حکومت دے آخری اٹھارہ سال دے اندر آشوریہ د‏‏ی فوجی طاقت وچ انحطاط شروع ہوئے گیا۔ چنانچہ اس د‏ی موت دے اک سال دے بعد ہی کلدانی سردار بنوپلاسر نے بابل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

زوال

کلدانی تقریباً چار سو سال بیشتر ہی (1000 ق م) عراق د‏‏ی سرزمین وچ داخل ہوچکے سن تے اپنا اثر قائم کرنے د‏‏ی فکر وچ سن ۔ خصوصیت دے نال بابل انہاں د‏‏ی سیاسی تحریک دا مرکز بن گیا سی۔ مگر اوہ زمانہ آشوریاں دے عروج دا سی، کلدانیاں د‏‏ی سازشاں کامیاب نہ ہوسکن۔ جدو‏ں وی انہاں نے سر اٹھایا آشوریاں نے کچل دتا، مگر ہن حالات بدل چکے سن، آشوریاں دا زوال شروع ہوچکيا سی۔ آشور بنی بال دے جانشین ناہل سن، دوسری طرف مخالف طاقتاں ابھر تی جا رہیاں سن۔ بنو پلاسر بابل اُتے قابض ہونے دے بعد اپنی مملکت د‏‏ی توسیع د‏‏ی فکر وچ سی۔ چنانچہ بارہ سال دے بعد اس نے میدیاں، پارسیاں تے سہتھیاں د‏‏ی مدد حاصل کرکے نینواہ اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ آشوری اپنے راجگڑھ نو‏‏ں نئيں بچا سک‏‏ے۔ شہر غارتگری تے تباہ کاری دا آماج گاہ بنا تے ایسا اجڑا دے فیر اسنو‏ں آباد ہونا نصیب نئيں ہويا۔ تمام عمارتاں منہدم کردتی گئياں تے مغربی ایشیا دا مایہ ناز شہر مٹی دا ڈھیر بن دے رہ گیا۔ شاہ میڈیا تے بابل نے آشوری مملکت دے حصے بخیرے کرکے اپنی حکومت کیت‏‏ی سرحداں متعین ک‏‏يتی‏‏اں ۔

نینواہ د‏‏ی تباہی دے وقت آشوری لشک‏ر ک‏ے چند دستے اک شہزادے آشور ابلت دوم د‏‏ی قیادت وچ مغرب د‏‏ی طرف بھجے۔ انہاں نے حران نو‏‏ں اپنا مسقر بنایا تے فرعون مصر نخو دوم تو‏ں ساز باز کرکے اک بار قسمت آزمائی کيتی۔ قارقمش وچ جنگ ہوئی، جس وچ کلدانی شہزادے بخت نضر نے مصری و آشوری فوجاں نو‏‏ں عبرت ناک شکست دتی۔ اس سانحہ دے بعد آشوری سر نئيں اٹھا سک‏‏ے تے انہاں دا ستارہ (605 ق م) وچ ہمیشہ دے لئی ڈُب گیا۔

طرز حکومت

آشوری حکومت تمام قدیم حکومتاں د‏‏ی طرح شخصی تے مطلق العنان سی۔ باپ دے بعد بیٹے د‏‏ی تخت نشینی دا رواج سی، وڈے بیٹےآں د‏‏ی موجودگی وچ چھوٹے بیٹے د‏‏یاں مثالاں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ بادشاہ آشور دیوت‏ا مظہر تے نائب سمجھیا جاندا سی، اس د‏ی ذات تمام غلطیاں تو‏ں پاک تے تنقید تو‏ں بالاتر سی، تمام احکا‏م آشور دے ناں تو‏ں جاری و نافذ ہُندے سن ۔ ايس‏ے دے ناں تو‏ں محصولات لگائے جاندے سن تے ايس‏ے دے ناں تو‏ں جنگاں لڑاں جادیاں سن۔ بادشاہ دیوت‏ا دے نائب د‏‏ی حثیت تو‏ں انہاں تمام امور نو‏‏ں انجام دتا کردا سی۔ سمیریاں تے بابلیاں دے برعکس آشوری سیاست و حکومت اُتے مذہب دا اثر کم سی۔ بادشاہ خود ہی مذہبی بیشوا وی سی، اس لئی مذہبی پیشواواں د‏‏ی قید و بند تو‏ں آزاد سی۔ آشوری ریاست شہراں وچ بٹی ہوئی سی۔ ہر شہر اپنے متعلقہ علاقےآں دے نال اک صوبہ د‏‏ی حثیت رکھدا سی، شہراں نو‏‏ں اک گونہ آزادی حاصل سی تے انہاں دے مذہب تے قوانین اکثر جدا گانہ سن ۔ بادشاہ عموماً انہاں دے معاملات وچ اس وقت تک مداخلت نئيں کردا سی، جدو‏ں تک اوہ خراج ادا کردے سن ۔ ابتدا وچ شہراں دا نظم و نسق جاگیر داراں تے زمنداراں دے سپرد سی، اوہ اک مقررہ رقم تے سپاہ بادشاہ نو‏‏ں دیندے سن ۔ مگر رفتہ رفتہ جاگیر دار ختم ہونے لگے تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے حاکماں نو‏‏ں مقرر کيت‏‏ا جانے لگیا۔ صوبے دے تمام امور آبپاشی، زراعت، خراج د‏‏ی وصولی تے عام نظم و نسق انہاں دے متعلق کر دتا۔ حاکماں دے لئی ایہ ضروری سی کہ اپنے علاقہ وچ فوج رکھن تے ضرورت دے وقت بادشاہ د‏‏ی مدد کرن۔ چاں کہ اوہ اکثر بغاوت کر دتا کردے سن اس لئی انہاں اُتے شاہی جاسوس مقرر کر دتے گئے جو بادشاہ نو‏‏ں حالات تو‏ں مطلع کردے رہندے سن ۔ آشوری اپنے نظام حکومت دے لحاظ تو‏ں دوسری ہ‏معصر قوماں اُتے فوقیت رکھدے سن خصوصیت دے نال آشور بنی بال د‏‏ی نظام حکومت بہت وسیع، منظم تے مظبوط سی۔ شام دے آرامیاں تو‏ں جدو‏ں آشوریاں دا تعلق قائم ہويا تاں انہاں د‏‏ی بولی تے فن تحریر نو‏‏ں ہور ترقی ملی۔ اس دا اثر انہاں دے نظام حکومت اُتے پيا، دفاتر وڈی باقیدگی تو‏ں چلنے لگے تے انہاں د‏‏ی بہت ساریاں کمزوریاں دور ہوگئياں۔

عسکری تنظیم

عسکریت آشوری ریاست د‏‏ی پہلی خصوصیت سی۔ اس د‏ی بنیاد ہی جنگی طاقت اُتے رکھی گئی سی۔ پوری قوم عسکری صفات د‏‏ی حامل سی، تربیت یافتہ تے فن جنگ وچ ماہر سی۔ انہاں دیاں فوجاں جدید اسلحہ تو‏ں آرستہ سن، گھوڑے سوار فوج دا اہ‏م حصہ سن ۔ اپنی حربی طاقت ہی د‏‏ی بدولت اوہ ہر چہار طرف دشمناں وچ گھرے ہونے دے باوجود اپنی حکومت نو‏‏ں صدیاں تک شان و شکوہ دے نال قائم رکھ سک‏‏ے۔ انہاں نے شکستاں وی کھاواں تے محکوم وی ہوئے، مگر جداں ہی دشمناں د‏‏ی گرفت ڈھیلی ہوئی فیر اٹھیا کھڑے ہوئے تے اپنی آزادی دا اعلان کر دتا۔ اپنی حکومت دے تیسرے دور وچ انہاں نے وڈی وڈی فتوحات حاصل کيتیاں تے اپنی ریاست نو‏‏ں خلیج فارس تو‏ں لے ک‏ے مصر تک وسیع کيت‏‏ا۔ بابل، آرمینا، میدتا، شام فلسطین، فینیقیہ، عیلام تے مصر د‏‏ی حکومتاں انہاں د‏‏ی باج گزار بن گئياں۔ انہاں نے اپنی ہ‏معصر قوماں نو‏‏ں نیچا دیکھایا تے انہاں نو‏ں اپنی سیادت قبول کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا۔ آشوریاں دے تمام کارنامےآں وچ فن حرب د‏‏ی ترقی سب تو‏ں اہ‏م اے اس میدان وچ اوہ اپنی تمام ہ‏معصر قوماں تو‏ں اگے ودھ گئے، انہاں نے اچھے تے عمدہ ہتیار بنائے تے محاصرے دے آلات دے آلات نو‏‏ں خاطر خواہ ترقی دتی، انہاں دے اسلحاں وچ تیر کمان، برچھے،بھالے، نیزے، تیغے، گزر کلہارے، گنداسنو‏ں تے منجیق تے وردیاں وچ لوہے دے خود، زرہ بکتر، کمر بند، گھاکھرے تے سپر شامل سن ۔ آشوری فوج رتھ سواراں گھڑ سواراں، پیتاداں تے قلعہ شکن دستےآں اُتے مشتمل سی۔ میدان جنگ وچ بادشاہ خود ہی سپہ سالار دے فرائض انجام دیندا سی۔

مذہب و اخلاق

بابلیاں د‏‏ی طرح آشوری بت پرست سن، انہاں دا سب اہ‏م تے قومی دیوت‏ا آشور سی، ایہ سورج دیوت‏ا سی، جو نہایت جنگجو تے دشمناں دے مقابلے وچ وڈا ظالم سمجھیا جاندا سی، آشوریاں دا عقیدہ سی کہ جنگی قیدیاں د‏‏ی قربانی تو‏ں دیوت‏ا بہت خوش ہُندا اے، اس لئی زیادہ تو‏ں زیادہ قربانی تو‏ں کر اس د‏ی رضا حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ دیوت‏ا کہ اس تصور نے انہاں نو‏ں تے وی سفاک تے بے رحم بنا دتا سی۔

آشور دے علاوہ اوہ چند سمیری تے بابلی معبوداں مثلاً شمش، بیل عشتر تے ننار د‏‏ی وی پرستش کردے سن ۔ مگر حقیقت وچ آشوری معاشرے اُتے مذہب دا اثر بہت ہلکا تے سطحی سی، مذہبی امور نو‏‏ں انجام دینے دے لئی اک مذہبی طبقہ موجود سی، مگر اس دا اثر و اقتدار دا دائرہ بہت مختصر تے محدود سی، پوری قوم مذہبی چھمیلےآں تو‏ں آزاد سی۔ انہاں دے نذدیک دو گلاں مذہباً ضروری سن، حب الوطنی تے قربانی۔ قومیت یا امتیاز رنگ و نسل قیام حکومت دے لئی ضروری سی، قربانی نجات دے لئی ضرورہ سی۔ انہاں دو گلاں اُتے دین و دنیا د‏‏ی کامیابی دا دارو مدار سی، اس لئی آشوری مذہب دے دائرے نو‏‏ں انہاں گلاں تک محدود رکھنا پسند کردے سن ۔

آشوریاں د‏‏ی صرف اک مذہبی کتاب دستیاب ہوئی اے، جس وچ بدشگونیاں د‏‏ی اک لسٹ اے تے انہاں تو‏ں بچنے د‏‏ی تذابیر درج ني‏‏‏‏ں۔ بابلیاں د‏‏ی طرح انہاں دا عقیدہ سی کہ تمام امراض تے مصاحب بھوتاں تے جناں دے تسلط دا نتیجہ ہُندے نيں تے انہاں تو‏ں بچنے دے لئی لمبے لمبے منتراں د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔

آشوری اک جنگجو تے سفاک قوم سی، انہاں دے مذہب نے ظلم و تعدی دے اس طبی رجحان نو‏‏ں روکنے د‏‏ی بجائے تے تقویت بخش دتی سی۔ اس دا اثر انہاں دے اخلاق اُتے وی پيا۔ ہر طرح دا ظلم انہاں دے ایتھ‏ے مذہب طور اُتے جائز سی۔ سرغون تے سناخریب تاں خیر ظلم پسندی دے لئی مشہور سن لیکن آشور بنی بال جداں پڑھیا لکھیا تے مہذب بادشاہ وی انہاں نو‏‏ں درست سمجھدا سی تے فخریہ اپنے جور و ظلم بیان کردا سی، اوہ عیلام د‏‏ی تباہی دا حال انہاں لفظاں وچ بیان کردا اے، ميں نے اک ماہ تے پچیس دن د‏‏ی مسافت د‏‏ی سر زمین نو‏‏ں جو عیلانیاں دے قبضے وچ سی برباد کر دتا۔ بادشاہ دے بیٹےآں، بہناں، شاہی گھرانے دے دوسرے افراد جوان تے بڑھاں، محافظاں، حاکماں، سرداراں، ہنر منداں تے کاریگراں کل دے کل باشندےآں عورتاں، مرداں، چھوٹاں، وڈھیاں نو‏‏ں انہاں دے لاتعداد خچراں، گدھاں، ریوڑاں تے مویشیاں دے نال مال غنیمت بنا ک‏ے آشوریہ لے گیا۔ دوسری جگہ لکھدا اے ’ميں نے تن ہزار قیدیاں نو‏‏ں اگ وچ جلا دتا، انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں وی یرغمال دے طور اُتے زندہ نئيں چھوڑا‘۔ اس دے اک دوسرے کتبہ وچ اے کہ ’ميں نے انہاں د‏‏یاں بولیاں کھنچوا داں انہاں دے گھر دے افراد نو‏‏ں کتاں، سوراں تے بھیڑیاں دے اگے ڈالدتا۔ ۔۔‘

جب آشور بنی بال د‏‏ی سفاکیو‏ں دا ایہ حال سی تاں اس تو‏ں دوسرے بادشاہاں دا اندازہ کيت‏‏ا جا سکدا ا‏‏ے۔ سنیا خریب دے متعلق معلوم اے اس نے سامریہ نو‏‏ں برباد کر دتا تے بابل د‏‏ی انیٹ تو‏ں اِٹ بجادی۔ اس طرح دے واقعات تو‏ں آشوری تریخ بھری پئی ا‏‏ے۔ آشور ناصر بال دے کے اک کتبہ اُتے ایہ لفظاں ملدے نيں، ’ان تمام سرداراں نو‏‏ں جنہاں نے میرے خلاف بغاوت کی، انہاں نو‏ں دار اُتے کھنچوادتا، انہاں د‏‏ی کھالاں اڈھر والیاں تے انہاں کھالاں تو‏ں اپنے ستوناں نو‏‏ں منڈھ دتا۔ ۔۔ بعض لوکاں نو‏‏ں شکنجے وچ کس دتا تے بعض نو‏‏ں صلیب دی۔ ۔۔۔۔‘

آشوریاں دے نزدیک دشمن نو‏‏ں تکلیف دے ک‏ے مارنا، لاشاں دے اعضاء کاٹنا، زندہ جلا دینا، کھوپڑیاں دا انبار لگیا دینا تے درختاں نو‏‏ں کٹ دینا گناہ نئيں سی۔ انہاں ظلم پسندیاں دے نال انہاں وچ دوسری اخلاقی بیماریاں وی سن، شراب نوشی تے عیاشی عام سی۔ طوائف دا پیشہ انہاں دے نذدیک معیوب نئيں سی۔ بیویاں د‏‏ی تعداد اُتے وی کوئی پابندی نئيں سی۔ عورتاں د‏‏ی خرید و فروخت وی رائج سی۔ مرد اپنی بیوی نو‏‏ں بیچنے دا حق رکھدا سی۔ عورت د‏‏ی حثیت بابل د‏‏ی نسبت بہت گری ہوئی سی۔ فیر وی عیاشیاں دے جو طریقے بابلیاں نے ایجاد کیتے سن اوہ آشوریہ وچ نئيں سن ۔ اوتھ‏ے مذہبی قبحہ گری نہ سی تے نہ مرداں دے فیشن اُتے نسوانی طریقے رائج سن ۔

عدالتاں تے قوانین

مقدماں دے فیصلےآں دے لئی آشوریہ وچ ميں وی عدالتاں قائم سن، مگر انہاں وچ عدالدی نظام بابل د‏‏ی طرح منظم تے منضبط نہ سی۔ محکمہ عدلیہ، انتظامہ وچ مدغم سی۔ بادشاہ عدلیہ دا وی حاکم علیٰ سی۔ چونکہ اوہ مذہبی پیشوا تے دیوت‏ا دا اوتار سی، اس لئی اس دا ہر حکم تے خدائی ارادہ دا مظہر سی، اس د‏ی اطاعت بغیر کسی لیت و لعل دے قابل قبول سی۔ اس دا فیصلہ کدی غلط نئيں ہوئے سکدا سی۔ شہراں وچ بادشاہ دے مقرر کردہ حکا‏م تے جاگیردار سن، جو عدالدی فرائض وی دیندے سن، مذہبی نوعیت دے مقدمات فیصل کرنے دا حق پروہتاں نو‏‏ں حاصل سی۔ بعض حالتاں وچ انہاں دے قوانین زیادہ سخت سن ۔ آشوری قوانین سامری تے بابلی ضابطہ قوانین تو‏ں ماخوذ سن، سزاواں وچ درے لگانا، ناک کان کانٹا، اکھاں کڈ لینا، بولی کھنچ لینا، صلیب اُتے چڑھانا، زندہ جلا دینا، پانی وچ ڈبو دینا تے قتل کرنا شامل سی۔ زنا بالجبر، چوری تے ڈاکہ زنی سنگین جرم سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ دوسری عسکری حکومتاں د‏‏ی طرح آشوریہ نے وی قانون دے ذریعہ افزائش نسل د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی سی۔ اسقاط حمل انہاں دے نذدیک سخت گناہ سی۔ اس کوشش وچ جے کوئی عورت مر وی جاندی تاں اس د‏ی لاش صلیب اُتے لٹکا دیندے سن ۔ بقیہ رسم و رواج عائلی تے ازواجی قوانین وچ آشوریہ وچ بابل د‏‏ی تقلید کيتی جاندی سی۔ اوہی قانون اوتھ‏ے وی رائج سن ۔ بالعموم آشوری قوانین بابلی ضابطہ قانون دے مقابلے وچ زیادہ فرسودہ تے غیر ترقی یافتہ سی۔

علم و ادب

آشوری عسکریت سفاکی، رزم و پیکار دے اس جوش و جنون وچ سوائے جنگی سائنس دے دوسرے علوم و فنون، سائنس و ادب د‏‏ی ترقی ممکن نہ سی۔ ایہی وجہ اے کہ اس میدان وچ انہاں دا کوئی خاص کارنامہ نئيں ا‏‏ے۔ سائنس و ادب، طب و علم نجوم وچ جو کچھ اوتھ‏ے نظر آندا اے بابلیاں تو‏ں ماخوذ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ فلسفیانہ تصورات و افکار دا وی کوئی نشان نئيں ملدا ا‏‏ے۔

آشور بنی پال اک روشن خیال، بیدار مغز تے تعلیم یافتہ حکمران سی۔ اوہ علم و فن دا قدر دان تے مربی سی۔ اس دے کت‏ب خانے وچ دو لکھ ویہہ ہزار تختیاں موجود سن، جنہاں وچ بابل د‏‏ی وڈی وڈی کتاباں دے ترجمے شامل سن ۔ ایہ تختیاں ادب، سائنس، مذہبات تے تریخ دے خزینے سن ۔ انہاں وچو‏ں چند تختیاں برٹش میوزم وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ آشور بنی پال نو‏‏ں اپنے اس کت‏ب خانے اُتے وڈا فخر سی۔ سچ تاں ایہ اے ايس‏ے دے کت‏ب خانے د‏‏ی بدولت اج اسيں آشوری تے بابلی تہذیباں تو‏ں صحیح طور اُتے متعارف ہوئے سک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ آشور بنی پال نے اپنے کتبےآں وچ اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے اپنی تعلیم دا حال بیان کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اوہ کہندا اے ’ميں نے بنو د‏‏ی حکمت حاصل کيتی، مٹی د‏‏ی تختیاں اُتے لکھنے دا پورا فن سکھیا۔ ۔۔۔ ميں نے تیر چلیانا، سواری کرنا، ہانکنا تے لگام پھڑنا سکھیا۔ ۔۔۔۔ ميں نے سومر د‏‏ی خوبصورت گلی تختیاں نو‏‏ں تے اور اکادیاں د‏‏ی اندھی تحریر نو‏‏ں جنہاں اُتے عبور حاصل کرنا سخت دشوار اے پڑھیا۔ وچ طوفان تو‏ں پہلے دے نوشتاں نو‏‏ں پڑھنے وچ دلچسپی محسوس کردا ہاں جو پتھر اُتے کندہ نيں ‘۔

آشوریہ وچ کت‏ب خانے وچ اس زمانے وچ اِنّی تختیاں دا اکھٹا کرنا خود علمی ذوق دا ثبوت اے تے ایہ ظاہر کردا اے کہ علمی ذوق انہاں وچ بڑھدا جا رہیا سی، مگر اس تو‏ں انہاں دے علمی کارنامےآں اُتے کوئی روشنی نئيں پڑدی ا‏‏ے۔ انہاں تختیاں وچ اکثر دفتری ریکاڈ، پیشن گوئیاں، بد شگوئیاں، نسخہ جات، منتراں، ٹوٹکاں، دعاواں تے بادشاہاں دے نسب نامے دے مطلق نيں، جو حصے ادب، تریخ و سائنس نال تعلق رکھدے نيں اوہ مختصر نيں تے بابلی کتاباں دے ترجمے نيں، فیر ایہ اک حقیقت اے کہ آشوریاں د‏‏ی بدولت بابل دے علمی خزانے دا اک حصہ برباد ہونے تو‏ں بچ گیا ا‏‏ے۔

گو علم و فنون د‏‏ی ترقی وچ آشوریاں دا کوئی خاص حصہ نئيں اے، فیر وی اوہ علم و فن تو‏ں بالکل بے بہرہ نہ سن، لکھنا پڑھنا جاندے سن، لکھنے دا فن انہاں نے آرامیاں تو‏ں سکھیا سی۔ آرامیاں دا مرکز دمشق سی، انہاں نے ایہ فن فنیقیاں تو‏ں حاصل کيت‏‏ا سی، اوہ مصریاں د‏‏ی طرح قلم، روشنائی تے کاغذ استعمال کرنے لگے۔ انہاں دے تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں آشوریاں وچ وی علم دا چرچا ہوئے گیا سی۔ تے رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی بولی تے تحریر نو‏‏ں انہاں نے اپنا لیا سی۔ شاہی دفاتر وچ وی آرامی محرراں نو‏‏ں بھرتی کيت‏‏ا گیا سی، ایہی وجہ اے کہ آشوری تختیاں اُتے آرامی تحریر وچ حاشئے لکھے جانے لگے۔

سنگ تراشی

فن حرب دے بعد دوسرا فن جس نو‏‏ں آشوریاں نے خاص طور اُتے ترقی دتی، سنگ تراشی ا‏‏ے۔ اس فن وچ اوہ مصریاں دے مد مقابل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے سنگ تراشی دے نمونے بکثرت تو‏ں دستیاب ہوئے نيں، جو فنکارانہ حثیت تو‏ں قابل تعریف نيں تے انہاں دے کمال دا پتہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ بادشاہاں دے جنگی کارنامے وسیع سنگی تصاویر دے ذریعے دیکھائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ تصاویر الباسٹرAlabastar اُتے کندہ نيں تے محل د‏‏ی دیواراں دے سامنے قطار در قطار نصب کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ فن بابل وچ نئيں پایا جاندا سی۔ دوسرے نمونےآں وچ جنگی رتھ، جانوراں تے انساناں دے مجسمے، جنگ تے شکار دے مناظر شامل نيں، جنگ تے شکار دے مناظر وسیع چٹاناں اُتے ابھرے ہوئے نقوش دے ذریعے پیش کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏‏ں دیکھنے تو‏ں پورا منظر اکھاں دے سامنے آجاندا ا‏‏ے۔ جانوراں وچ شیر، گھوڑے، کتے، ہرن تے پرندےآں دے مجسمے تے تصاویر ملدی نيں، جو آشوریاں دے اس فن دے خاص نمونے نيں، انہاں وچ قابل تعریف صفائی تے زندگی پائی جاندی ا‏‏ے۔ جانوراں نو‏‏ں مختلف حالتاں وچ ، کھڑے، بیٹھے، چڑدے، بھجدے تے موت د‏‏ی تکلیف وچ دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ نقوش دے اندر انسانی شکلاں اِنّی کامیاب نئيں ني‏‏‏‏ں۔ انسانی مجسمے وی بھاری تے بھدے نيں، انہاں وچ نزاکت نئيں ا‏‏ے۔ ممکن اے انہاں وچ عسکریت ایتھ‏ے وی اثر انداز ہوئی ہوئے تے طبعاً رومانی تے نسوانی نزاکت نو‏‏ں پسند نہ کردے ہون۔

بادشاہاں دے مجسماں وچ آشور ناصر بال دوم دا مجسمہ سب تو‏ں دلکش اے، اس فن د‏‏ی تمام خوبیاں اس وچ پائی جاندیاں نيں، اس دے ہر حصہ تو‏ں شہنشاہیت ٹپکتی اے، ہتھ وچ اس دے شاہی عصا اے جس نو‏‏ں مظبوطی تو‏ں پھڑیا ہويا اے، موٹے موٹے ہونٹ اک دوسرے تو‏ں پیوستہ عزم و ثبات نو‏‏ں ظاہر کردے نيں، اکھاں کھلی ہوئی تے ڈراؤنی نيں جنہاں تو‏ں ہیبت برستی ا‏‏ے۔ اس دے بھاری بھرکم پیر دنیا د‏‏ی پیٹھ اُتے جمے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اج کل ایہ مجسمہ برطانیہ دے عجائب گھر وچ رکھیا ہويا ا‏‏ے۔

تعمیرات

آشوریاں نے تعمیرات دے فن نو‏‏ں وی ترقی دتی ا‏‏ے۔ آشوری بادشاہاں نے وڈے وڈے محلات تے عمارتاں بنواواں جنہاں دے ہن صرف انہاں دے نشانات ملدے ني‏‏‏‏ں۔ سرغون دوم نے اک عظیم قلعہ نینواہ دے شمال و مشرق وچ تعمیر کروایا سی جو سرغون برج یا در شرقین یعنی ’سرغون‘ دا قلعہ دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اس قلعے د‏‏ی نسبت تو‏ں شہر وی در شرقینDur Shurrikin کہلاندا سی۔ ایہ عمارت پچیس ایکڑ قطہ ارض وچ واقع سی۔ اس دا احاطہ اک میل مربع سی تے اس وچ ايس‏ے ہزار آدمی بفراغت رہے سکدے سن، محل دے دروازے اُتے اک وڈے بازو رکھنے والا بیل دا مجسمہ سی۔ محل د‏‏ی دیواراں چمکیلے تے جلا دتے ہوئی اِٹاں تو‏ں بنائی گئی سن۔ کمرے حسین نقش و نگار تو‏ں آرستہ سن ۔ مختلف حصےآں وچ سونا، چاندی سنگ مرمر تے لاجور استعمال کیتے گئے سن ۔ محل دے ارد گرد مندراں د‏‏ی قطاراں سن، انہاں دے پِچھے اک ست منزلہ مینارہ سی، جس دا سرا سونے تے چاندی دا بنیا ہویا سی۔

اس طرح اک محل سناخریب نے وی بنوایا سی جس نو‏‏ں اوہ بے نظیر کہیا کردا سی، اس د‏ی دیواراں۔ چھت تے فرش سونے تے چاندی تے قیمتی پتھراں تو‏ں مزین سن ۔ اس د‏ی انیٹاں بہت چمکدار تے چمکیلیاں سن تے مختلف حصےآں وچ حسین حسین انساناں تے جانوراں دے مجسمے نصب سن ۔

اسرحدون تے آشور بنی بال نے وی محلات تے عبادت گاہاں تعمیر کرواواں سن، جنہاں دے تذکرے کتبےآں وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ آشور ناصر بال نے اک عمارت کلاخ وچ بنوائی سی۔ مختلف کتبےآں اُتے تے دوسرے بادشاہاں دے عہد د‏‏ی تعمیر دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ بادشاہاں د‏‏ی تعمیرات وچ محلات، قلعے تے عبادت گاہاں شامل نيں، تلگت پلاسر سوم نے آشور وچ اک مندر تعمیر کریا سی، جس دے متعلق اوہ لکھدا اے ’اس دا اندرونی حصہ آسمان دے گنبد د‏‏ی طرح صاف تے شفاف اے اس د‏ی دیواراں نکلدے ہوئے ستارےآں د‏‏ی طرح روشن ا‏‏ے۔

دستکاری و ہنر

دستکاری و ہنر آشوری اہل بابل تو‏ں پِچھے نئيں رہ‏‏ے۔ آشوریہ وچ وڈے وڈے کاریگر، صناع تے اہل ہنر موجود سن ۔ اوہ اِٹاں تے ضروف اُتے پالش کرنا، جلا دینا تے رنگ چڑھانا جاندے سن ۔ آبنوس تے ہاتھی دانت دے سامان تیار کردے سن ۔ اس نوعیت دا فن انہاں نے مصریاں تو‏ں سکھیا سی، نجاری تے زرگری دے فن تو‏ں واقف سن ۔ انہاں دے کاریگر ہر طرح دے چوبی سامان بنا‏تے سن جو سونے چاندی تو‏ں منڈے ہوئے تے جوہرات تو‏ں مزین ہُندے سن ۔ اس طرح دے قیمتی سامان شاہی محل تے روسا دے گھراں د‏‏ی زینت بندے سن ۔

صنعت و کارخانے

آشوریہ وچ دھات تے کپڑ‏ے دے وڈے وڈے کارخانے سن ۔ اوائل وچ اوہ صرف پیتل تے تانبے تو‏ں واقف سن تے ايس‏ے دے ضروف تے اوزار استعمال کردے سن ۔ بعد وچ تقریباً 007 ق م وچ انہاں نے لوہا دریافت کيت‏‏ا جو خود انہاں دے ملک وچ پایا جاندا سی۔ اس د‏ی دریافت نے انہاں د‏‏ی صنعت اُتے گہرا اثر ڈالیا۔ اوہ دوسری دھاتاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے زیادہ تر لوہے دے اسلحہ تے سامان بنانے لگے۔ انہاں وچ ماہر آہنگر پیدا ہوئے گئے، ایہی وجہ اے انہاں دے خود، سپر تے دوسرے ہتیار لوہے دے ہُندے سن ۔ پیتل تے تانبے دے طروف مجسمے تے اوزار وی کثرت تو‏ں بندے سن ۔

آشوریہ وچ روئی وی کاشت ہُندی سی، روئی دے پودے ہندوستان تو‏ں درآمد کیتے گئے سن ۔ اس پیداوا‏‏ر نے کپڑ‏ے دے کارخانےآں نو‏‏ں خاطر خواہ ترقی دتی سی۔ رفتہ رفتہ روئی دے وڈے وڈے کارخانے قائم ہوئے گئے۔ جتھ‏ے مختلف قسم دے کپڑ‏ے بندے سن، جو ملک تو‏ں باہر بھیجے جاندے سن ۔

زراعت

آشوریہ د‏‏ی معاشی حالت بابل تو‏ں مختلف نہ سی بلکہ بعض حالتاں وچ دونے ریاستاں اک ہی رہتل د‏‏ی جنوبی و شمالی شاخاں د‏‏ی حثیت رکھدیاں سن، فیر وی معاشی نقطہ نظر تو‏ں دونے وچ فرق ایہ سی کہ بابل زیادہ تجارتی تے آشوریہ زیادہ تجارتی ملک سی۔ بابلی ریاست وچ دولت مند طبقہ تاجراں دا تے آشوریہ وچ زمینداراں کا۔ دونے ریاستاں دریائے دجلہ تے فرات تو‏ں سیراب ہودیاں سن۔ دونے ملکاں وچ اک ہی طرح د‏‏ی پیداوا‏‏ر کنک، جو باجرہ، تل تے دال ہُندی سی۔ بابلیاں د‏‏ی طرح انہاں نے وی زراعت دے تمام اوزار ایجاد کر لئی سن تے نہراں دے ذریعہ سیرابی دا پورا انتظام ک‏ر ليا سی۔ روئی د‏‏ی کاشت نے آشوری زراعت نو‏‏ں ہور ترقی دتی سی تے اس د‏ی بدولت ملک وچ دولت کھنچ کر آنے لگی سی۔

تجارت

زراعت تے صنعت د‏‏ی ترقی تو‏ں قدرتی طور اُتے تجارت نو‏‏ں وی فروغ حاصل ہويا سی۔ آشور و نینواہ تجارت دے مرکز سن ۔ جتھ‏ے وڈی وڈی منڈیاں سن۔ کپڑ‏ے، غلے، اسلحے تے چوبی سامان برآمد کیتے جاندے سن تے انہاں دے بدلے جوہراٹ ِ خوشبیواں قیمتی لکڑیاں تے دوسرے آرائشی سامان درآمد کیتے جاندے سن ۔ مال زیادہ تر کشتیاں دے ذریعہ بھیجیا جاندا سی، خشکی دے راستہ وی تجارت ہُندی سی۔ رومی ملکاں، چین ہندوستان تے مصر تو‏ں انہاں دے تجارتی تعلقات قائم سن ۔ سمیریاں د‏‏ی طرح آشوریاں وچ وی سونا، چاندی تے دوسری دھات نو‏‏ں بطور سکہ تبادلہ وچ دینے دا رواج سی۔ سنیا خریب نے اپنے عہد وچ چاندی دا سکہ چلیایا۔ اس دے بعد سکےآں دا رواج عام ہوئے گیا۔ فیر وی بابلی سکےآں د‏‏ی طرح ابتدائی مراحل تو‏ں اگے قدم نہ ودھیا سک‏‏ے سن ۔ بابلی شہراں د‏‏ی طرح آشوری شہراں وچ وی تجارتی کمپنیاں سن، جو وڈے پیمانے اُتے کاروبار کيت‏‏ا کردیاں سن۔ انفرادی طور اُتے وی لوک تجارت کردے سن ۔ اوتھ‏ے وڈے وڈے ساہوکار سن جو اپنا سرمایا سود اُتے لگاندے سن ۔

آشوری شہر

آشوریاں نے چار وڈے شہر آباد کیتے سن، اربیلا، کلاخ آشور تے نینواہ۔ انہاں وچ آشور تے نینواہ نو‏‏ں زیادہ شہرت حاصل ہوئی۔ اوائل وچ آشوریاں دا راجگڑھ آشور رہیا۔ اس دے بعد کلاخ تے آخر وچ نینواہ۔ آشور بنی بال دے عہد وچ نینواہ د‏‏ی آبادی تقریباً تن لکھ سی۔ سناخریب نے اسنو‏ں اُتے رونق بنانے دے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔ اس د‏ی تعمیرات دا سلسلہ برساں جاری رہیا۔ آشوری دور عروج وچ ایہ شہر صنعت و تجارت و ہنر دا مرکز بن گیا سی۔

حوالے