ہندوستان وچ تصوف

سب تو‏ں زیادہ صوفی انتقال تو‏ں پہلے, شہنشاہ جہانگیر منتخب کردا اے (بچتر, تقریبا. ۱۶۶۰)

ہندوستان وچ اک ہزار سال تو‏ں زیادہ دے ارتقاء وچ تصوف د‏‏ی اک تریخ ا‏‏ے۔تصوف د‏‏ی موجودگی اک سرلسٹ ادارہ رہیا اے جس نے پورے ایشیاء وچ اسلام د‏‏ی رسائی نو‏‏ں ودھایا ا‏‏ے۔اٹھويں صدی دے اوائل وچ اسلام دے داخلے دے بعد ، دہلی سلطنت د‏‏ی ۱۰ واں تے ۱۱ ويں صدی دے دوران تے اس دے بعد باقی ہندوستان تک صوفی تصوف روایات زیادہ واضح ہوئیاں۔ابتدائی دہلی سلطنت وچ چار تاریخی طور اُتے علیحدہ علیحدہ خانداناں دا اک اتحاد ، ترک تے افغانی ملکاں دے حکمراناں اُتے مشتمل سی۔ اس فارسی اثر و رسوخ نے جنوبی ایشیاء نو‏‏ں اسلام ، صوفی فکر ، ہ‏م آہنگی والی اقدار ، ادب ، تعلیم تے تفریح تو‏ں دوچار کيتا جس نے اج ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی موجودگی اُتے پائیدار اثرات مرتب کیتے نيں۔صوفی مبلغین ، سوداگ‏‏ر تے مشنری وی سمندری سفر تے تجارت دے ذریعہ ساحلی بنگال تے گجرات (بھارت) وچ آباد ہوئے۔

صوفی احکامات دے متعدد رہنماواں ، طریقت نے تصوف دے توسط تو‏ں تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں اسلام تو‏ں متعارف کروانے دے لئی پہلی منظم سرگرمی د‏‏ی خدمات حاصل کیتیاں۔ سینٹ شخصیتاں تے خرافا‏‏تی کہانیاں اکثر ہندوستان دے پینڈو دیہات وچ ہندو ذات د‏‏ی برادریاں نو‏‏ں راحت بخش تے متاثر کردیاں نيں۔ آسمانی روحانیت ، کائنات‏‏ی ہ‏م آہنگی ، محبت تے انسانیت د‏‏ی صوفی تعلیمات عام لوکاں دے نال گونجتی نيں تے اج وی ا‏‏ے۔ مندرجہ ذیل مشمولات تصوف تے اسلام دے باطنی تفہیم نو‏‏ں پھیلانے وچ مدد دینے والے متعدد اثرات اُتے گفتگو کرنے دے لئی اک موضوعات‏‏ی نقطہ نظر اپناواں گے ، جس تو‏ں ہندوستان اج صوفی سبھیاچار دا عصری مرکز بنے گا۔ تین صوفی احکامات نيں:- ۱. سلسلہ - صوفیاں نے بہت سارے آرڈر تشکیل دتے۔ تیرہويں صدی تک ، اس وچ ۱۲ سلیسلہ سن ۔ ۲. خانقاہ۔ صوفی بزرگ خانقاہ وچ رہندے نيں۔ مذاہب دے عقیدت مند انہاں خانقاہاں اُتے اولیاء کرام د‏‏ی سعادت حاصل کرنے آئے سن ۔ ۳. سما - میوزک تے ڈانس سیشن ، جسنو‏ں سماع کہندے نيں۔

ابتدائی تریخ

اسلام دا اثر

مسلمانان ۷۱۱ ء وچ عرب کمانڈر محمد بن قاسم دے تحت ، سندھ تے ملتان دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے ہندوستان وچ داخل ہوئے۔ اس تاریخی کارنامے نے جنوبی ایشیاء نو‏‏ں مسلم سلطنت نال جوڑ دتا۔ اس دے نال ہی ، ہندوستانی (ہندوستان) بحری بندرگاہاں دے نال نال تجارت تے کاروباری منصوبےآں دے لئی عرب مسلماناں دا استقبال کيتا گیا۔ خلافت دا مسلم سبھیاچار ہندوستان وچ پھیلنا شروع ہويا۔

مسلماناں نے سندھ دے راجگڑھ ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے اس دے ذریعہ ہندوستان وچ اسلامی سلطنت نو‏‏ں وسعت دی.

ہندوستان نو‏‏ں بحیرہ روم د‏‏ی دنیا تے ایتھ‏ے تک کہ جنوب مشرقی ایشیاء تو‏ں جوڑنے والا ایہ تجارتی راستہ ۹۰۰ تک پرامن طور اُتے برقرار رہیا۔ اس مدت دے دوران ، عباسی خلافت (۷۵۰ – ۱۲۵۸) بغداد وچ بیٹھی سی۔ ایہ شہر تصوف کيت‏ی جائے پیدائش وی اے جنہاں وچ عبد القادر جیلانی ، حسن بصری ، تے رابعہ بصری ورگی قابل ذکر شخصیتاں نيں۔

اسلام د‏‏ی صوفیانہ روایت نے بغداد (عراق) تو‏ں لے ک‏ے فارس وچ پھیل جانے والی اہ‏م زمین حاصل کيتی ، جسنو‏ں اج کل عام طور اُتے ایران تے افغانستان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ۹۰۱ وچ ، اک ترک فوجی رہنما ، سبکتگین نے ، غزنی شہر وچ اک افغان ریاست قائم کيتی۔ انہاں دے بیٹے ، محمود نے ۱۰۲۷ دے دوران اپنے علاقےآں نو‏‏ں ہندوستانی پنجاب دے علاقے وچ وسعت دتی وسائل تے دولت پنجاب تو‏ں منسلک ہندوستان دے شمال مغربی علاقےآں وچ ہور وسعت دے لئی غزنی دے ذخیرے وچ چلی گئی۔ گیارہويں صدی دے اوائل دے دوران ، غزنویاں نے ہندوستان د‏‏ی حدود وچ علمائے کرام د‏‏ی اک وڈی تعداد لیائی ، جس تو‏ں پہلے فارسی تو‏ں متاثر مسلم سبھیاچار دا عربی اثرورسوخ کامیاب ہويا۔ سن ۱۱۵۱ وچ ، اک ہور وسطی ایشیائی گروپ ، جسنو‏ں غوری خاندان کہیا جاندا اے ، نے غزنویاں د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ شہاب الدین غوری ، جو ترک ترک نسل دے گورنر نيں ، نے ہندوستان اُتے اک وڈا حملہ شروع کيتا ، جس نے غزنی دے پچھلے علاقےآں نو‏‏ں دہلی تے اجمیر تک پھیلادتا۔ ۱۱۸۶ تک ، شمالی ہندوستان متنازعہ سی۔ غزہ دربار د‏‏ی فارسی ترک روایات دے نال ملیا بغداد د‏‏ی آفاقی سبھیاچار دا اک مجموعہ نے ہندوستان وچ صوفی دانشوریت نو‏‏ں تیز کيتا۔ وسطی ایشیا تے ایران دے اسکالرز ، شاعر تے صوفیانہ ہند دے اندر مربوط ہوگئے۔ ۱۲۰۴ تک ، غوریاں نے مندرجہ ذیل شہراں وچ حکمرانی قائم کيتی:بنارس وارانسی ، کنوج ،راجستھان اوربہار ، جس نےبنگال دے خطے وچ مسلم حکمرانی دا آغاز کيتا۔ عربی تے فارسی عبارتاں (قرآن ، حدیث کارپس ، صوفی ادب) نو‏‏ں مقامی بولی وچ ترجمہ کرنے اُتے زور دینے تو‏ں ہندوستان وچ اسلامائزیشن د‏‏ی تحریک وچ مدد ملی۔ خاص طور اُتے پینڈو علاقےآں وچ ، صوفیاں نے اسلام نو‏‏ں مشرکانہ کثیر آبادی وچ دل کھول کر پھیلانے وچ مدد فراہ‏م کیتی۔ اس دے بعد ، اسکالرز دے وچکار عام اتفاق رائے ایہ اے کہ تریخ دے ابتدائی دور دے دوران کدی وی زبردستی وڈے پیمانے اُتے تبادلہ خیال نئيں کيتا گیا۔ ۱۲ ويں صدی دے آخر تو‏ں ۱۳ويں صدی دے درمیان ، شمالی ہندوستان وچ صوفی بھائی چارے مضبوطی تو‏ں مستحکم ہوگئے۔

دہلی سلطنت

۱۲۰۶–۱۵۲۶ د‏‏ی مدت اُتے دہلی سلطنت دا لیبل لگیا ہويا ا‏‏ے۔ اس وقت دا دائرہ پنج علیحدہ خانداناں اُتے مشتمل اے جس نے ہندوستان دے علاقائی حصےآں اُتے حکمرانی کيت‏ی اے: مملوک یا غلام ، خلجی ، تغلق ، سید ، تے لودی ۔ تریخ وچ ، دہلی سلطنت نو‏‏ں عام طور اُتے کامیاب مغل خاندان دے مقابلے وچ معمولی توجہ دتی جاندی ا‏‏ے۔ عروج اُتے ، دہلی سلطنت نے تمام شمالی ہندوستان ، افغان سرحد تے بنگال اُتے کنٹرول کيتا۔ اپنی سرزمین د‏‏ی سلامتی نے ہندوستان نو‏‏ں منگول فتح تو‏ں بچایا جس نے ۱۲۰۶ تے ۱۲۹۴ دے درمیان بقیہ ایشیاء نو‏‏ں دہشت گردی دا نشانہ بنایا۔ منگولاں نے خلافت عباسیاں دے راجگڑھ بغداد نو‏‏ں وی ختم کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی ، ایہ ثابت کرنے دے لئی کہ تشدد دا ایہ دور کوئی معمولی کارنامہ نئيں سی۔ سانچہ:According to whom جدو‏ں منگول دے حملے نے وسطی ایشیاء وچ داخل ہويا تاں فرار ہونے والے مہاجرین نے ہندوستان نو‏‏ں اک محفوظ منزل دے طور اُتے منتخب کيتا۔ اس تاریخی اقدام نو‏‏ں سمجھیا جاسکدا اے سانچہ:By whomہندوستان وچ صوفی فک‏ر ک‏ے اک قابل ذکر کائِلسٹ۔ عالم دین ، طلباء ، کاریگر تے عام لوک مملوک حکمراناں دے تحفظ وچ پہنچے جو دہلی سلطنت وچ پہلا خاندان سی۔ جلد ہی عدالت نو‏‏ں فارس تے وسطی ایشیاء وچ مختلف ثقافتاں ، مذہبیت تے ادب د‏‏ی بے تحاشا آمد ہوئی۔ تصوف تمام وسائل وچ بنیادی جزو سی۔ قرون وسطی دے اس دور وچ ، تصوف مختلف علاقےآں وچ پھیل گیا ، تے ۱۲۹۰–۱۳۸۸ دے تغلق خاندان دے بعد ، دکن دے مرتبہ تک پھیل گیا۔ اس وقت دے دوران ، سلطنت خانداناں دے مسلم حکمران ضروری نئيں سن کہ اوہ راسخ العقیدہ اسلام د‏‏ی ہوئے۔ فیر وی ، اوہ ہن وی طاقتور سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ خانہ بدوش سلطاناں دے مشیراں وچ مسلم مذہبی اسکالر (علمائے کرام) تے خاص طور اُتے ، مسلما‏ن صوفیانہ (مشائخ) شامل سن ۔ بھانويں صوفیاء دے مشق کرنے دے لئی کدی کدائيں ہی سیاسی خواہشات پائی جاندیاں سن ، لیکن سید تے لودی خاندان (۱۴۱۴–۱۵۱۷) د‏‏ی زوال پذیر اخلاقی حکمرانی نو‏‏ں نويں قیادت د‏‏ی ضرورت سی۔

تعلیم د‏‏ی ترقی

روايتی سبھیاچار

۹۰۱ – ۱۱۵۱ دے دوران ، غزنویاں نے مدرسہ دے ناں تو‏ں متعدد اسکولاں د‏‏ی تعمیر شروع د‏‏ی جو مسیتاں (مسجد) تو‏ں وابستہ تے منسلک سن ۔ اس عوامی تحریک نے ہندوستان دے تعلیمی نظام وچ استحکا‏م قائم کيتا۔ موجودہ اسکالرز نے شمال مغربی ہندوستان وچ ابتداء ، قرآن تے حدیث دے مطالعہ نو‏‏ں فروغ دتا۔ دہلی سلطنت دے دوران ، منگول حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دے باشندےآں د‏‏ی فکری تنوع وچ کئی گنیاوادھا ہويا۔ ایران ، افغانستان تے وسطی ایشیاء جداں خطےآں نال تعلق رکھنے والے متعدد دانشوراں نے راجگڑھ دہلی د‏‏ی ثقافتی تے ادبی زندگی نو‏‏ں تقویت بخشی۔ سلطنت دے زمانے دے دوران موجود مذہبی اشرافیہ وچ ، دو اہ‏م درجہ بندیاں موجود سن۔ "علمائے کرام" خاص طور اُتے خصوصی مذہبی اسکالراں دے ناں تو‏ں مشہور سن جنھاں نے مطالعے د‏‏ی کچھ اسلامی قانونی شاخاں وچ مہارت حاصل کيتی سی۔ اوہ شریعت اُتے مبنی سن تے مسلم طرز عمل دے بارے وچ زیادہ راسخ العقیدہ سن ۔ مذہبی اشرافیہ دا دوسرا گروہ صوفی صوفیانہ ، یا فقیر سی۔ ایہ اک ہور جامع گروہ سی جو اکثر غیر مسلم روایات نو‏‏ں زیادہ برداشت کردا سی۔ بھانويں شریعت د‏‏ی مشق کرنے دا عزم اک صوفی بنیاد بنی ہوئی اے ، ہندوستان وچ ابتدائی صوفیاں نے خدمت دے کماں دے ذریعے مذہب د‏‏ی تبدیلی تے غریباں د‏‏ی مدد اُتے توجہ دتی۔ دہلی سلطنت دے دوران ، اسلام دے بارے وچ باطنی صوفیانہ طرز عمل دا عروج نہ مدرسہ تعلیم دا متبادل سی تے نہ ہی روايتی اسکالرشپ۔ تصوف د‏‏ی تعلیمات صرف اک مدرسہ تعلیم د‏‏ی بنیاداں اُتے بنی نيں۔ تصوف دے روحانی رجحان نے صرف "شعور الٰہی ، تقوی تقویت ، تے انسانیت پسندانہ روایت نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ "

صوفی خانقاہ

اسلام ہندوستان وچ زیادہ سازگار ہونے د‏‏ی اک وجہ خانقاہ (اسلام) دے قیام د‏‏ی وجہ سی۔ خانقاہ نو‏‏ں عام طور اُتے ہاسپائس ، لاج ، کمیونٹی سینٹر یا صوفیاء دے زیر انتظام ہاسٹل دے طور اُتے بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ خانقاہاں نو‏‏ں جمات خانہ ، وڈے اجتماع ہال دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔ ساختی طور اُتے ، خانقاہ اک وڈا کمرہ ہوسکدی اے یا اس وچ رہائش دے لئی اضافی جگہ ہوسکدی ا‏‏ے۔ بھانويں کچھ خانقاہاں ادارہ شاہی مالی اعانت یا سرپرستی تو‏ں آزاد سن ، لیکن بہت سارے افراد نو‏‏ں مالی گرانٹ (وقف) تے عطیات ملدے سن ۔ خدمات جاری رکھنے دے لئی مفیداں تاں۔ وقت گزرنے دے نال ، ہندوستان وچ روايتی صوفی خانقاہاں دا کم تصوف دے تقویت پذیر ہُندے ہی تیار ہويا۔ ابتدائی طور اُتے ، صوفی خانقہ زندگی نے ماسٹر استاد (شیخ) تے انہاں دے طلباء دے وچکار گہرے تے نتیجہ خیز تعلقات اُتے زور دتا سی۔ مثال دے طور اُتے ، خانقاہاں وچ طلبہ مل ک‏ے دعا ، عبادت ، مطالعہ تے پڑھدے سن ۔ صوفی ادب نو‏‏ں مدرسہ وچ صرف فقہی تے مذہبی کماں دے علاوہ ہور علمی خدشےآں لاحق سن ۔ جنوبی ایشیاء وچ صوفیانہ تخلیقات د‏‏ی تن اہ‏م قسماں زیر تعلیم سن: ہائیوگرافیکل تحریر ، استاداں د‏‏ی تقریراں ، تے ماسٹر دے خطوط۔ صوفیہ نے ضابط اخلاق ، ادیب (اسلام) د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے متعدد ہور دستورالعمل دا وی مطالعہ کيتا۔ در حقیقت ، اک فارسی صوفی بزرگ ، نجم الدین رازی دا لکھیا ہويا متن (ٹرانس.) "خدا نال تعلق رکھنے والے خدا د‏‏ی طرف واپسی" مصنفاں د‏‏ی زندگی وچ ہندوستان بھر وچ پھیل گیا۔ اشتراک کيتا جا رہیا اے کہ صوفی فکر بھارت وچ تعلیم حاصل کرنے دے تیزی تو‏ں سازگار ہُندا جا رہیا تھا. اج وی ، محفوظ صوفیانہ ادب ہندوستان وچ صوفی مسلماناں د‏‏ی مذہبی تے معاشرتی تریخ دے ماخذ دے طور اُتے انمول ثابت ہويا اے ۔اشتراک کيتا جا رہیا اے کہ صوفی فکر بھارت وچ تعلیم حاصل کرنے دے تیزی تو‏ں سازگار ہُندا جا رہیا تھا. اج وی ، محفوظ صوفیانہ ادب ہندوستان وچ صوفی مسلماناں د‏‏ی مذہبی تے معاشرتی تریخ دے ماخذ دے طور اُتے انمول ثابت ہويا ا‏‏ے۔ خانقاہ دا دوسرا وڈا کم معاشرتی پناہ گاہ دا سی۔ انہاں وچو‏ں بہت ساری سہولیات نچلی ذات ، پینڈو ، ہندو مقیم علاقےآں وچ تعمیر کيتیاں گئیاں۔ ہندوستان وچ چشتی آرڈر صوفیاں ، خاص طور اُتے ، معمولی مہمان نوازی تے سخاوت د‏‏ی اعلیٰ شکل والے خانقاہاں دے نال کرسٹل لگیا ہويا۔ "زائرین دے استقبال" د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، ہندوستان وچ خانقاہاں نے روحانی رہنمائی ، نفسیا‏‏تی مدد تے مشورے د‏‏ی پیش کش د‏‏ی جو مفت تے تمام لوکاں دے لئی کھلا سی۔ روحانی طور اُتے بھوکے تے افسردہ ذات دے ممبراں نو‏‏ں دوناں نو‏ں مفت باورچی خانے د‏‏ی خدمت فراہ‏م کيتی گئی تے بنیادی تعلیم فراہ‏م کيتی گئی۔ متشدد ذات پات دے نظام دے وچکار اجتماعی برادریاں نو‏‏ں تشکیل دے ک‏ے ، صوفیاں نے کامیابی دے نال اپنی محبت ، روحانیت تے ہ‏م آہنگی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں عام کيتا۔ ایہ صوفی اخوت تے مساوات د‏‏ی مثال سی جس نے لوکاں نو‏‏ں دین اسلام د‏‏ی طرف راغب کيتا۔ جلد ہی ایہ خانقاہ تمام نسلی تے مذہبی پس منظر تے صنف دے لوکاں دے لئی معاشرتی ، ثقافتی تے مذہبی مرکز بن جاندے نيں۔ خانقاہ خدمات دے ذریعہ صوفیاء نے اسلام د‏‏ی اک شکل پیش کيت‏‏ی جس نے نچلے طبقے دے ہندوستانیاں نو‏‏ں رضاکارانہ طور اُتے وڈے پیمانے اُتے مذہب د‏‏ی تبدیلی دا راستہ تیار کيتا۔

صوفی طریقہ

مداریہ

مداریہ شمالی ہندوستان وچ ، خاص طور اُتے اترپردیش ، میوات خطے ، بہار تے بنگال دے علاوہ نیپال تے بنگلہ دیش وچ مشہور صوفی آرڈر (طارقہ) دے ممبر نيں۔ اپنے متشدد پہلوآں ، بیرونی مذہبی طرز عمل اُتے زور دینے تے داخلی ذکر اُتے توجہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں جانیا جاندا اے ، اس د‏ی ابتدا صوفی بزرگ 'سید بدی الدین زندہ شاہ مدر' (سن ۱۴۳۴ عیسوی) نے د‏‏ی ، جسنو‏ں "قطب المدار" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اترپردیش دے کانپور ضلع ، مکان پور وچ اپنے مزار (درگاہ) اُتے قائم ا‏‏ے۔

قدیریہ

سلسلہ قادریہ قادریہ حکم دے عبد القادر جیلانی عراق تو‏ں اصل انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی طرف تو‏ں قائم کيتا گیا سی (متوفی 1166) ایہ جنوبی ایشیاء دے مسلماناں وچ مقبول اے ۔

رزاقیاہ

رزاقیہ رزاقیہ آرڈر د‏‏ی بنیاد شیخ سید رزاق علی گیلانی نے رکھی سی جو اصل وچ ایران تو‏ں سی۔ (د. ۱۲۰۸) ایہ شمالی ایشیاء دے مسلماناں وچ مشہور ا‏‏ے۔

شاڈلیہ

شاذلي

مدورائے مقبرا ، مدورئی ، ہندوستان وچ شاہدیلی صوفی سنتاں دا مقبرہ.

شہدیلیا د‏‏ی بنیاد امام نورالدین ابو الحسن علی اش سادلی رازی نے رکھی سی۔ مسجد الحرام مکہ مکرمہ وچ شہدلیہ د‏‏ی فصیہ شاخ نو‏‏ں پھُل ملیا تے اسنو‏ں کیپلٹنم دے شیخ ابوبکر مسکین صاحب ریڈی اللہ تے مدورائے دےشیخ میر احمد ابراہیم رضی اللہ عنہ نے ہندوستان لایا۔ میر احمد ابراہیم تِناں صوفیاں اولیاء وچو‏ں پہلے نيں تمل ناڈو وچ مدورائی مقبرا وچ عقیدت رکھدے نيں۔ انہاں وچ شاڈیلیا د‏‏ی ۷۰ تو‏ں زیادہ شاخاں نيں ، فصیاتوش شہدیلیہ سب تو‏ں زیادہ وسیع پیمانے اُتے رائج حکم ا‏‏ے۔

چشتیہ

سلسلہ چشتیہ

نظام الدین اولیاء'قبر اُتے (سجے) تے جماعت خانہ مسجد (پس منظر) ، وچ نظام الدین درگاہ ، نظام الدین غربی ، دہلی

وسطی ایشیاء تے فارس تو‏ں چشتیہ آرڈر سامنے آیا۔ پہلے ولی عہد ابو اسحاق شمی (متوقع ۹۴۰–۴۱) نے افغانستان دے اندر چشت شریف وچ چشتی آرڈر قائم کيتا۔ ہور برآں ، چشتیہ نے اک قابل ذکر سنت معین الدین چشتی (وفات ۱۲۳۶) دے نال جڑ پھڑ لی جس نے ہندوستان دے اندر آرڈر د‏‏ی کامیابی حاصل کيتی سی ، جو اج اسنو‏ں ہندوستان دا سب تو‏ں وڈا حکم بنیا ہویا ا‏‏ے۔ اسکالرز نے ایہ وی دسیا کہ اوہ ابو نجیب سہروردی دا جز وقتی شاگرد رہیا ا‏‏ے۔ خواجہ معی الدین چشتی اصل وچ سیستان (مشرقی ایران ، جنوب مغربی افغانستان) تو‏ں سن تے وسطی ایشیاء ، مشرق وسطی ، تے جنوبی ایشیاء دے اک سفیر عالم د‏‏ی حیثیت تو‏ں وڈے ہوئے۔ اوہ غوری دے خاتمہ دے دوران ۱۱۹۳ وچ دہلی پہنچیا ، فیر دہلی سلطنت دے قائم ہونے اُتے جلد ہی اجمیر راجستھان وچ آباد ہوگیا۔ معین الدین چشتی د‏‏ی صوفی تے سماجی بہبود د‏‏ی سرگرمیاں نے اجمیر نو‏‏ں "وسطی تے جنوبی ہندوستان د‏‏ی اسلامائزیشن دا مرکز" قرار دتا۔ " مقامی جماعتاں تک پہنچنے دے لئی چشتی آرڈر نے خانقاہ تشکیل دتا ، اس طرح اسلام نو‏‏ں خیراندی کماں وچ پھیلانے وچ مدد ملی۔ ہندوستان وچ اسلام درویشیاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں ودھیا ، نہ کہ خونریزی یا زبردستی مذہب بدلہ کے۔ ایہ تجویز کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں اے کہ کلاسیکی اسلامی نظریا‏تی سوالےآں اُتے چشتی حکم نے کدی وی علمائے کرام دے خلاف مؤقف اختیار کيتا۔ چشتی خانقاہاں قائم کرنے تے انسانیت ، امن ، تے سخاوت د‏‏ی انہاں د‏‏ی آسان تعلیمات دے لئی مشہور سن ۔ اس گروہ نے آس پاس دے نچلے تے اعلیٰ ذات دے ہندوواں د‏‏ی بے مثال رقم کھینچی۔ اج تک ، مسلما‏ن تے غیر مسلم دونے معین الدین چشتی دے مشہور مقبرے اُتے جاندے نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ ایہ اک مشہور سیاحتی تے زیارت گاہ وی بن گیا ا‏‏ے۔ جلال الدین محمد اکبر (وفات ۱۶۰۵) ، تیسرے مغل حکمران نے اجمیر نو‏‏ں بطور حاجی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے حلفےآں دے لئی روایت قائم کيتی۔ خواجہ معین الدین چشتی دے جانشیناں وچ اٹھ اضافی سنت شام‏ل نيں۔ اک نال ، انہاں ناواں نو‏‏ں قرون وسطی دے چشتیہ دے حکم دے وڈے اٹھ سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ ۱ معین الدین چشتی (سن ۱۲۳۳ اجمیر ، ہندوستان وچ ) ۲ قطب الدین بختیار کاکی (متوقع ۱۲۳۶) دہلی ۳ بابا فرید الدین گنج شکر (ستمبر ۱۲۶۵ پاکپتن ، پاکستان وچ ) ۴ نظام الدین اولیاء (وفات ۱۳۳۵ دہلی وچ )۔ ۵ نصیر الدین محمود چراغ دہلوی ۶ بندہ نواز گیسو دراز (سن ۱۴۲۲ بھارت دے گلبرگہ وچ ) ۷ سید باق اللہ شاہ کریم کریمی پور ، انناؤ (1269H1362H) اکھی سراج آئینے ہند (تریخ ۱۳۵۷ ) مغربی بنگال] ۸ علاؤ الحق پانڈوی , شاہ عبد اللہ کرمانی (خوشگٹیری ، بیربھم ، مغربی بنگال) ، اشرف جہانگیر سمنانی (متوقع ۱۳۸۶ ، کیچوچا ہندوستان)

سہروردی

سہروردیہ اس حکم دے بانی عبدالوحید ابو نجیب جداں سہروردی (وفات ۱۱۶۸) سن ۔ اوہ دراصل احمد غزالی دا شاگرد سی ، جو ابو حامد غزالی دا چھوٹا بھائی وی ا‏‏ے۔ احمد غزالی د‏‏ی تعلیمات اس حکم د‏‏ی تشکیل دا باعث بنی۔ منگول حملے دے دوران ہندوستان وچ فارسی ہجرت تو‏ں پہلے قرون وسطی دے ایران وچ ایہ حکم نمایاں سی۔ اس دے نتیجے وچ ، ایہ ابو نجیب سہروردی دا بھتیجا سی جس نے سہروردیہ نو‏‏ں مرکزی دھارے وچ آگاہی دلانے وچ مدد کيت‏ی۔ اس دے نتیجے وچ ، ایہ ابو نجیب سہروردی دا بھتیجا سی جس نے سہروردیہ نو‏‏ں مرکزی دھارے وچ آگاہی دلانے وچ مدد کيت‏ی۔ ابو حفص عمر سہروردی (متوفی ۱۲۴۳) نے صوفی نظریات اُتے متعدد مضامین لکھے۔ خاص طور اُتے ، متن ٹرانس. "گہرا علم دا تحفہ: آوافریف الماریف" نو‏‏ں اِنّا وسیع پیمانے اُتے پڑھیا گیا کہ ایہ ہندوستانی مدرسےآں وچ درس و تدریس د‏‏ی اک معیاری کتاب بن گئی۔ اس تو‏ں سہروردیہ د‏‏ی صوفی تعلیمات نو‏‏ں عام کرنے وچ مدد ملی۔ ابو حفص اپنے وقت دے عالمی سفیر سن ۔ بغداد وچ تعلیم تو‏ں لےک‏ے مصر تے شام وچ ایوبیڈ حکمراناں دے وچکار ڈپلومیسی تک ، ابو حفص اک سیاسی طور اُتے شام‏ل صوفی رہنما سن ۔ اسلامی سلطنت دے نال خوشگوار تعلقات رکھدے ہوئے ، ہندوستان وچ ابو حفس دے پیروکار انہاں د‏‏ی قیادت د‏‏ی منظوری دیندے رہے تے صوفی احکامات د‏‏ی سیاسی شرکت نو‏‏ں منظور کردے رہ‏‏ے۔

کبروایہ

یہ حکم ابو الجنب احمد نے قائم کيتا سی ، نجم‌ الدین کبری دے ناں تو‏ں (سن ۱۲۲۱) جو ازبکستان تے ترکمنستان د‏‏ی سرحد تو‏ں سی۔ ایہ صوفی بزرگ اک وسیع پیمانے اُتے سراہا جانے والا استاد سی جس دا سفر ترکی ، ایران تے کشمیر جاندا سی۔ اس د‏ی تعلیم نے انہاں طلباء د‏‏ی نسلاں نو‏‏ں وی پروان چڑھایا جو خود ہی سنت بن گئے سن ۔ ایہ حکم ۱۴ واں صدی دے آخر وچ کشمیر وچ اہ‏م بن گیا۔ کبرا تے اس دے طلباء نے صوفیانہ ادب وچ صوفیانہ ادبیہ ، صوفیانہ نفسیات تے درسی ادب جداں متن "العسول العشارۃ"اور" میرصاد العباد۔ ایہ مشہور نصوص ہندوستان دے بارے وچ تے مستقل مطالعہ وچ ہن وی صوفیانہ پسندیدہ نيں۔ کبراویہ کشمیر - ہندوستان تے چین وچ ہويا آبادیاں دے اندر رہندا ا‏‏ے۔

نقشبندیہ

سلسلہ نقشبندیہ اس حکم د‏‏ی اصلیت دا سراغ خواجہ یعقوب یوسف الحمدانی (وفات ۱۳۹۰) تو‏ں مل سکدا اے ، جو وسط ایشیا وچ رہندے سن ۔ . بعد وچ اس دا اہتمام تاجک تے ترک دے پس منظر دے بہاء الدین نقشبند نے کيتا۔ انہاں نو‏ں وسیع پیمانے اُتے نقشبندی آرڈر دا بانی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ خواجہ محمد البقیع بلہ بیرنگ (متوفی ۱۶۰۳) نے نقشبندیہ نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں تعارف کرایا۔ ایہ حکم بانی خواجہ الحمدانی تو‏ں نسلی روابط د‏‏ی وجہ تو‏ں خاص طور اُتے مغل اشرافیہ وچ مشہور سی۔ ظہیر الدین محمد بابر ، ۱۵۲۶ وچ مغل خاندان دے بانی ، سلطنت دہلی نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں پہلے نقشبندی ترتیب وچ پہلے ہی آغاز کيتا گیا سی۔ اس شاہی وابستگی نے حکم نو‏‏ں کافی حد تک محرک عطا کيتا۔ ایہ حکم تمام صوفی احکامات وچ سب تو‏ں زیادہ آرتھوڈوکس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

مجددیہ

یہ حکم قادریہ نقشبندیہ آرڈر د‏‏ی شاخ ا‏‏ے۔ اس دا تعلق شیخ احمد مجدد الف ثانی سرہندی تو‏ں اے ، جو گیارہويں ہزری صدی دے اک عظیم ولی اللہ تے مجدد (ریوور) سن تے ۱۰۰۰ سال دے لئی اسنو‏ں ریویور وی کہندے نيں۔ اوہ سرہند پنجاب وچ پیدا ہوئے سن تے انہاں د‏‏ی آخری آرام گاہ سرہند پنجاب وچ وی سی۔

سروری قادری

سلسلہ قادریہ سروری قادری آرڈر د‏‏ی بنیاد سلطان باہو نے رکھی سی جو قادریہ دے حکم تو‏ں دور ا‏‏ے۔ لہذا ، ایہ حکم دے ايس‏ے طرز عمل د‏‏ی پیروی کردا اے لیکن زیادہ تر صوفی احکامات دے برعکس ، ایہ لباس دے مخصوص کوڈ ، تنہائی یا ہور طویل مشقاں د‏‏ی پیروی نئيں کردا ا‏‏ے۔ اس دا مرکزی دھارے وچ شام‏ل فلسفہ براہ راست دل نال تعلق رکھدا اے تے اللہ دے ناں اُتے غور کردا اے ، یعنی لفظ اللہ ('اللہ') اپنے دل اُتے لکھیا ہويا ا‏‏ے۔

صوفی کلچر

ہ‏م آہنگی والا تصوف

ہندوستان وچ صرف اسلام ہی ایسا مذہب نئيں سی جو تصوف دے صوفیانہ پہلوآں دا تعاون کردا سی۔ بھکتی تحریک نے ہندوستان وچ پھیلائی جانے والی تصوف د‏‏ی مقبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں وی عزت حاصل کيتی۔ بھکتی تحریک عقیدتی دیوت‏ا د‏‏ی پوجا دے ذریعہ ہندو مذہب نو‏‏ں منسلک بولی ، جغرافیہ تے ثقافتی شناختاں د‏‏ی اک علاقائی بحالی سی۔ "بھکتی" دا ایہ تصور بھگوت گی‏‏تا وچ ظاہر ہويا تے ستويں تے دسويں صدی دے درمیان پہلا فرقہ جنوبی ہندوستان تو‏ں نکلیا۔ طرز عمل تے مذہبی نقطہ نظر تصوف تو‏ں بہت ملدے جلدے سن ، جو اکثر ہندوواں تے مسلماناں دے وچکار فرق نو‏‏ں دھندلا دیندے نيں۔ بھکتی عقیدت منداں نے پوجا (ہندو مت) نو‏‏ں سنتاں تے زندگی دے نظریات دے متعلق گانےآں تو‏ں جوڑا۔ اوہ اکثر ملدے سن گاندے تے پوجا کردے سن ۔ براہمن بھکتیاں نے صوفی سنتاں د‏‏ی وکالت کرنے والے صوفیانہ فلسفے تیار کيتے۔ مثال دے طور اُتے ، بھکتیاں دا خیال سی کہ زندگی دے فریب دے تھلے اک خاص حقیقت ا‏‏ے۔ اس حقیقت نو‏‏ں دوبارہ جنم لینے دے چکر تو‏ں بچنے دے لئی پہچاننے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ ، موکش ، ہندومت وچ زمین تو‏ں آزادی حتمی مقصد ا‏‏ے۔ ایہ تعلیمات دنیا ، طریقت ، تے آخرت۔

تصوف نے مرکزی دھارے وچ شام‏ل معاشرے وچ موجود افغانی دہلی سلطنت حکمراناں دے ملحق ہونے وچ مدد کيت‏ی۔ قرون وسطی د‏‏ی سبھیاچار نو‏‏ں روادار تے غیر مسلماں د‏‏ی تعریف کردے ہوئے ، صوفی سنتاں نے ہندوستان وچ استحکا‏م ، مقامی ادب تے عقیدت میوزک دے فروغ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اک صوفی صوفیانہ ، سید محمد غوث گوالیری نے صوفی حلفےآں دے وچکار یوگک رواج نو‏‏ں مقبول کيتا۔ توحید تے بھکتی تحریک تو‏ں وابستہ ادب نے وی سلطنتِ عہد دے دوران تریخ وچ پیچیدہ اثرات مرتب کيتے۔ صوفی سنتاں ، یوگیاں تے بھکتی برہمناں دے وچکار بدعنوانی دے باوجود ، قرون وسطی د‏‏ی مذہبی روایات موجود نيں تے اج وی ہندوستان دے کچھ حصےآں وچ پُر امن زندگی بکھیر رہیاں نيں۔

رسومات

تصوف د‏‏ی سب تو‏ں مشہور رسومات وچو‏ں اک صوفی سنتاں دے قبر مقبراں د‏‏ی زیارت ا‏‏ے۔ ایہ صوفی دے مزاراں وچ تبدیل ہوچکے نيں تے ہندوستان دے ثقافتی تے مذہبی منظر نامے وچ نظر آندے نيں۔ کسی وی اہ‏م مقام د‏‏ی زیارت کرنے د‏‏ی رسم نو‏‏ں زیارت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی سب تو‏ں عام مثال سعودی عرب دے مدینہ منورہ وچ آنحضرت محمد بن عبد اللہ د‏‏ی مسجد نبوی تے قبرستان د‏‏ی زیارت ا‏‏ے۔ اک سنت دا مقبرہ انتہائی عقیدت مندی دا مقام اے جتھے برکت یا بارکا مرحوم دے مقدس فرد تک پہونچدے رہندے نيں تے (کچھ لوکاں دے ذریعہ) عقیدت منداں تے زائرین دے لئی فائدہ اٹھانے کےلِئے سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ صوفی سنتاں تو‏ں عقیدت پیش کرنے دے لئی ، بادشاہاں تے رئیساں نے مقبراں نو‏‏ں محفوظ رکھنے تے انہاں د‏‏ی تعمیر نو د‏‏ی تزئین و آرائش دے لئی وڈے چندہ یا وقف فراہ‏م کيتے۔ وقت گزرنے دے نال ، ایہ چندہ ، رسومات ، سالانہ یاداں قبول شدہ اصولاں دے وسیع نظام وچ تشکیل پاواں۔ صوفی مشق د‏‏ی انہاں شکلاں نے طے شدہ تاریخاں دے گرد روحانی تے مذہبی روایات دا اک شعبہ پیدا کيتا۔ بہت سارے آرتھوڈوکس یا اسلامی پیروکار انہاں آنے والے شدید رسومات د‏‏ی مذمت کردے نيں ، خاص طور اُتے پوائیدہ سنتاں د‏‏ی طرف تو‏ں برکت حاصل کرنے د‏‏ی توقع۔ بہر حال ، ایہ رسومات نسلاں تک زندہ بچ چکیاں نيں تے اوہ باقی رہنے دے لئی اٹل معلوم ہُندیاں نيں۔

میوزیکل اثر

تمام ہندوستانی مذاہب دے میوزک ہمیشہ تو‏ں ہی اک متمول روایت دے طور اُتے موجود رہے نيں۔ افکار نو‏‏ں پھیلانے دے لئی اک بااثر ذریعہ دے طور اُتے ، موسیقی نے نسلاں تو‏ں لوکاں تو‏ں اپیل د‏‏ی ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ سامعین مقامی بولی وچ حمد دے نال پہلے ہی واقف سن ۔ اس طرح صوفیانہ گیت گائیکی آبادیاں وچ فوری طور اُتے کامیاب رہی۔ موسیقی نے صوفی نظریات نو‏‏ں بغیر کسی رکاوٹ دے منتقل کيتا۔ تصوف وچ ، موسیقی د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں "صعما" یا ادبی آڈیشن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہی اوہ جگہ اے جتھے شاعری نو‏‏ں آلہ ساز موسیقی وچ گایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ رسم صوفیاں نو‏‏ں اکثر روحانی جوش و خروش وچ ڈالدی ا‏‏ے۔ سفید پوش لباس وچ ملبوس گھومنے والے درویشاں د‏‏ی عام تصویر جدو‏ں تصویر وچ آندی اے تاں "سمع" دے نال جوڑا بنھ لیا جاندا ا‏‏ے۔ بہت ساریاں صوفی روایات نے تعلیم دے حصے دے طور اُتے شاعری تے موسیقی د‏‏ی ترغیب دی۔ تصوف وڈے پیمانے اُتے پھیلدا اے انہاں د‏‏ی تعلیمات نے وڈے پیمانے اُتے آبادیات تک رسائی حاصل کرنے والے مقبول گانےآں وچ پیک کيتا۔ سوانیاں خاص طور اُتے متاثر ہوئی سی۔ اکثر دن وچ تے سوانیاں محفلاں وچ صوفی گاندے سن ۔ صوفی اجتماعات اج کل قوالی دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ میوزیکل صوفی روایت وچ سب تو‏ں وڈا معاون عامر خسرو (متوفی ۱۳۲۵) سی۔ نظام الدین چشتی دے شاگرد دے طور اُتے جانیا جاندا اے ، عامر ہندوستان دے ابتدائی مسلم دور وچ اک باصلاحیت میوزک شاعر دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ انہاں نو‏ں ہند مسلم عقیدت مند موسیقی د‏‏ی روایات دا بانی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ "ہندوستان دا طوطا" ، دے ناں تو‏ں موسوم ہويا ، امیر خسرو نے ہندوستان دے اندر اس ودھدی ہوئی صوفی پوپ کلچر دے ذریعے چشتی وابستگی نو‏‏ں فروغ دتا۔

تصوف دا اثر

ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی وڈی جغرافیائی موجودگی د‏‏ی وضاحت صوفی مبلغین د‏‏ی انتھک سرگرمی نال کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ صوفی ازم نے جنوبی ایشیاء وچ مذہبی ، ثقافتی تے معاشرتی زندگی اُتے اک غالب اثر چھڈیا سی۔ صوفیاء کرام نے اسلام د‏‏ی صوفیانہ شکل متعارف کروائی سی۔ وڈے شہراں تے دانشورانہ فک‏ر ک‏ے مراکز وچ تبلیغ کرنے دے علاوہ ، صوفیاں نے غریب تے پسماندہ پینڈو برادریاں تک رسائی حاصل کيتی تے اردو ، سندھی ، پنجابی بمقابلہ فارسی ، ترکی تے عربی جداں مقامی بولیاں وچ تبلیغ کيتی۔ تصوف اک "اخلاقی تے جامع سماجی و مذہبی قوت" دے طور اُتے ابھریا جس نے ہندو مذہب ورگی دوسری مذہبی روایات نو‏‏ں وی متاثر کيتا۔ انہاں د‏‏ی عقیدت مندانہ روایات تے معمولی زندگی گزارنے د‏‏ی روایات نے سب لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا۔ انہاں د‏‏ی انسانیت د‏‏ی تعلیم ، خدا تے پیغمبر نال پیار اج وی صوفیانہ داستاناں تے لوک گانےآں وچ گھرا ہويا ا‏‏ے۔ صوفی مذہبی تے فرقہ وارانہ تنازعات تو‏ں پرہیز کرنے اُتے قائم سن تے انہاں نے سول سوسائٹی دے پرامن عناصر بننے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ہور برآں ، ایہ رہائش ، موافقت ، تقویٰ تے کرشمہ دا رویہ اے جو ہندوستان وچ صوفیانہ اسلام نو‏‏ں اک صوفیانہ اسلام دا اک ستون بننے وچ مدد فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

ایہ وی دیکھو

• ہندومت تے اسلام
• لسٹ مسلما‏ن صوفیاء
• پاکستان وچ اسلام
• بنگلہ دیش وچ اسلام
• بھارت وچ اسلام
• معین الدین چشتی
• میر سید علی ہمدانی
• اشرف جہانگیر سمنانی
• Abu;Abu'-L-"Wafa" Urf Hazrath Ghalib Shahid (RA) Archived 2022-04-04 at the وے بیک مشین

کتابیات

• Islam, Sirajul (2004). Sufism and Bhakti. ISBN 1-56518-198-0. 
• Schimmel, Annemarie (1978). Mystical dimensions of Islam. USA: University of North Carolina Press. ISBN 0-8078-1271-4. 
• Alvi, Sajida Sultana (2012). Perspectives on Mughal India: Rulers, Historians, Ulama, and Sufis. Karachi: Oxford University Press. 
• Aquil, Raziuddin (2007). Sufism, Culture, and Politics: Afghans and Islam in Medieval North India. New Delhi: Oxford University Press. 
• Morgan, Michael Hamilton (2007). Lost History: The Enduring Legacy of Muslim Scientists, Thinkers, Artists. Washington D.C.: National Geographic. 
• Walsh, Judith E. (2006). A Brief History of India. Old Westbury: State University of New York. 
• Schimmel, Anniemarie (1975). "Sufism in Indo-Pakistan", Mystical Dimensions of Islam. Chapel Hill: University of North Carolina Press. 
• Schimmel, Anniemarie (1975). "Sufi Orders and Fraternities", Mystical Dimensions of Islam. Chapel Hill: University of North Carolina Press. 
• (2006) in Saiyid Zaheer Husain Jafri and Helmut Reifeld: The Islamic Path: Sufism, Politics, and Society in India. New Delhi: Konrad Adenauer Foundation. 
• Zargar, Cyrus Ali (2013). "RELG 379: Islamic Mysticism". Augustana College. 

• Sells, Michael A. (1996). Early Islamic Mysticism: Sufi, Qur'an, Mi'raj, Poetic and Theological Writings. New Jersey: Paulist Press. 
• Abidi, S.A.H. (1992). Sufism in India. New Delhi: Wishwa Prakashan. 
• Abbas, Shemeem Burney (2002). The Female Voice in Sufi Ritual: Devotional Practices in Pakistan and India. Austin: University of Texas Press. 
• Anjum, Tanvir (2011). Chishti Sufis in the Sultanate of Delhi 1190–1400: From Restrained Indifference to Calculated Defiance. Pakistan: Oxford University Press. 
• Chopra, R. M., "The Rise, Growth And Decline of Indo-Persian Literature", 2012, Iran Culture House, New Delhi and Iran Society, Kolkata. 2nd Ed.2013.
• Chopra, R. M., "Great Sufi Poets of the Punjab"' (1999), Iran Society, Calcutta.
• Chopra, R.M., "SUFISM" (Origin, Growth, Eclipse, Resurgence), 2016, Anuradha Prakashan, New Delhi, ISBN [[Special:BookSources/978-93-85083-52-5

حوالے