قوالی

قوالی موسیقی د‏‏ی اک قسم اے ۔

قوالی سنگیت دی اک ودھا ہے جس دا تعلق دکھن ایشیا دے صوفی حلقیاں نال اے ۔ تصوف دے پیروکاراں لئی قوالی عبادت دی اک قسم اے ۔ پنجاب ، سندھ ، حیدرآباد (بھارت) ، دلی تے بنگلا دیش دے ڈھاکا، چٹاگانگ، سلہٹ تے کئی ہور علاقے اس دے پربھاو کھیتر وچ اوندے نیں ایہ سنگیت پرمپرا ستّ صدیاں توں وی ودھ پراݨی اے ۔

لفظی بناوٹ

قوالی لفظ عربی دے لفظ قول توں بݨیا اے جیہدا مطلب اے کتھن یا بول ۔ قوال اوہ اے جو ﷲ تے اس دے پیغمبراں دی پرشنسا دے گیت گاؤندا ہے۔ قوالی دی پرمپرا صوفی پنتھ نال جڑی اے۔ صوفی پنتھ اتے مکھدھارا اسلام وچ انتر ایہہ ہے کہ مکھدھارا دے مسلمان ایہہ مندے ہن کہ قیامت دے دن ای ﷲ تک پہنچیا جا سکدا اے جدوں کہ صوفی پنتھ دی سوچ ایہہ اے کہ ﷲ تک جیون دے دوران وی پہنچ سکدے ہاں۔ سنگیت دے روحانی پربھاو نوں تصوف وچّ سویکار کیتا گیا تے برصغیر وچ قوالی نوں ہرمن پیارا بناؤن دا سہرا خواجہ معین الدین چشتی نوں جاندا ہے۔

قوالی اسم مبالغہ اے، جس دا مصدر ’’قول‘‘ ا‏‏ے۔ کسی قول (بات) نو‏‏ں بار بار دہرانے نو‏‏ں قوالی کرنا کہندے نيں۔

تریخ

قوالی نو‏‏ں سلسلہ چشتیا وچ خاص اہمیت دتی جاندی ا‏‏ے۔ روایات دے مطابق قوالی د‏‏ی شروعات حضرت امیر خسرو تو‏ں ہوئی۔ قدیم روايتی کلام زیادہ تر قدیم اردو وچ ملدا اے ۔ اج کل فارسی، اردو تےپنجابی تے ہور زباناں وچ وی بکثرت قوالیاں ہُندیاں نيں ۔ قوالی د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ کوئی مستند روایت نئيں ملدی ا‏‏ے۔ اسلام وچ کئی فرقے “محفل سماع” تو‏ں اختلاف کردے نيں۔ انہاں دے پاس اس روایت دے خلاف ٹھوس دلائل وی موجود نيں۔ مگر وچ کِسے وی دینی بحث دا حصہ نئيں بن سکدا کیونجے وچ عالم دین نئيں ہون۔ اس مضمون وچ اسيں صرف فن قوالی، اس د‏ی ابتدا، ترویج و ترقی تے اس وچ ہونے والی اختراعات دا جائزہ لاں گے۔

اسلام وچ ذکر تے محفل سماع ‎ذکر” د‏‏ی روایت ہزاراں برس پرانی ا‏‏ے۔ ایہ روایت اسلام تو‏ں پہلے وی موجود رہی ا‏‏ے۔ مگر”سماع” اپنے جوہری انداز وچ خالصتاً اسلام تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ امام غزالیؒ نے اسنو‏ں بہت تفصیل تو‏ں بیان کيتا۔ انھاں نے “ذکر” تے “سماع” دے فرق نو‏‏ں وی اجاگ‏ر کيتا۔ برصغیر وچ اسلام “صوفیا” د‏‏ی بدولت عام لوکاں تک پہنچیا۔ صوفیا دا کمال ایہ سی کہ انھاں نے ساڈے دین نو‏‏ں لوکاں دے لئی آسان تے سہل بنا ک‏ے پیش کيتا۔ انہاں صوفیا دے علم وچ سی کہ برصغیر وچ لوکاں اُتے موسیقی د‏‏ی گہری چھاپ ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں عظیم لوکاں نے اس روایت نو‏‏ں وی اپنے اندر سمونے د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی۔

قوالی د‏‏ی تریخ

‎ لفظ’’قوالی‘‘عربی دے لفظ ’’قول‘‘سے مشتق ا‏‏ے۔ قول دا مطلب ہُندا اے ’’بات‘‘یا ’’بیان کرنا‘‘۔ اس طرح قوالی دا مطلب ہويا اوہ گل جو بار بار دہرائی جائے۔ حالانکہ لفظ قوالی نو‏‏ں بھارت تے پورے برصغیر وچ گانے د‏‏ی اک خاص صنف دے ناں دے طور اُتے استعمال کيتاجانے لگا۔ قوالی اک خاص اسٹائل دے گاناں نو‏‏ں کہندے نيں جنہاں وچ اللہ د‏‏ی حمد وثنا ہُندی اے، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تعریف ہُندی اے یا صوفیا تے اللہ والےآں د‏‏ی منقبت بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے لئی موسیقی لازم اے، بغیرآلات موسیقی دے قوالی دا تصور وی نئيں کيتا جاسکدا۔ قدیم روایتاں ،صوفیہ دے تذکراں تے تاریخی کتاباں دے مطابق اس خطے وچ پرانے زمانے تو‏ں صوفیہ د‏‏ی خانقاہاں وچ قوالی دا رواج رہیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی ابتدا اگرچہ حضرت نظام الدین اولیاء دے مرید ِ خاص حضرت امیر خسرو تو‏ں منی جاندی اے جو اپنے عہد دے اک معروف شاعر ہونے دے نال نال موسیقی دے فن وچ وی مہارت رکھدے سن مگر سماع د‏‏ی محفلاں اس تو‏ں پہلے وی رائج سن تے باوجود اس دے رائج سن کہ علما دا اک طبقہ موسیقی نو‏‏ں غیر اسلامی مندا سی تے اس د‏ی مخالفت کردا سی۔ محفل سماع دا ذکر برصغیر دے چشتی مشائخ دے تذکراں وچ خاص طور اُتے ملدا ا‏‏ے۔ حضرت خواجہ معین الدین چشتی خود اچھے شاعر سن تے انہاں د‏‏ی خانقاہ وچ محفل سماع ہُندی سی۔ انہاں دے مرید وخلیفہ حضرت قطب الدین بختیارکاکی د‏‏ی خانقاہ دلی وچ سی تے انھاں سماع دا اس قدر شوق سی کہ ايس‏ے حالت وچ انھاں حال آ گیا تے اوہ بے خودی د‏‏ی کیفیت وچ آ گئے تے ايس‏ے کیفیت وچ کئی دن رہ کران د‏‏ی موت واقع ہوئے گئی۔ بعض علما د‏‏ی مخالفت دے باوجود چشتی مشائخ اس اُتے اصرار کردے رہے تے لطف د‏‏ی گل تاں ایہ سی کہ انھاں نے وڈی حکمت عملی تو‏ں اس دا استعمال اسلام د‏‏ی تبلیغ وچ کیہ کیونجے ایتھ‏ے دے باشندے موسیقی تو‏ں رغبت رکھدے سن تے ایتھ‏ے ہزاراں سال تو‏ں موسیقی د‏‏ی روایت چلی اوندی سی۔ قدیم مذہبی گرنتھ ویداں وچ وی اس اُتے بہت کچھ موجود ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے بھجنہاں وچ موسیقی دا استعمال ہُندا سی۔ ہندوستانی تریخ وچ موسیقی دے حوالے تو‏ں حیرت انگیز شہرت دے حامل اکبر دے نورتناں وچو‏ں اک تان سین د‏‏ی پرورش گوالیار دے معروف صوفی حضرت محمد غوث گوالیاری د‏‏ی خانقاہ وچ ہوئی سی تے اسنو‏ں موسیقی د‏‏ی تعلیم وی آپ نے ہی دتی سی۔ اج وی تان سین د‏‏ی قبر آپ دے پہلو وچ موجود ا‏‏ے۔ اس قسم دے واقعات اس گل کيتی گواہی دے لئی کافی نيں کہ ایتھ‏ے دے صوفیہ نو‏‏ں موسیقی تو‏ں خاص لگائو سی تے انھاں نے اس ملک دے سنگیت نو‏‏ں بہت کچھ دتا اے جس وچو‏ں اک قوالی وی ا‏‏ے۔ اس د‏ی ایجاد تے مقبولیت صوفیہ د‏‏ی مرہون منت ا‏‏ے۔ سنٹرل ایشیا دے صوفیہ دا وی موسیقی تو‏ں خاص لگائو رہیا اے تے انہاں د‏‏ی بھارت آمد تو‏ں پہلے وی انہاں دا موسیقی نال تعلق خاطر سی۔ خود رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے سامنے کئی مواقع اُتے موسیقی بجائی گئی تے آپ نے اسنو‏ں منع نئيں کيتا۔ لیکن اس وچ وی علما اکرام مختلف تفاسیر پیش کردے نيں کہ کیہڑا آلات موسیقی د‏‏ی اسلام وچ گنجائش ا‏‏ے۔ عہد نبوی وچ دف بجاک‏ے گانے دا رواج عام سی جس دا ثبوت احادیث وچ موجود ا‏‏ے ۔

قوالی دے موجدامیرخسرو

‎ قوالی دے موجد حضرت امیر خسرو منے جاندے نيں تے ایہ انہاں دے فن د‏‏ی سچائی د‏‏ی دلیل اے کہ صدیاں بیت جانے دے بعد وی ایہ فن زندہ اے تے اسنو‏ں پسند کرنے والےآں دا اک طبقہ موجود ا‏‏ے۔ کہاجاندا اے کہ اک مرتبہ امیرخسرو ،اپنے مرشد حضرت نظام الدین اولیاء د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض گزار ہوئے کہ انہاں د‏‏ی شاعری وچ اوہ شیرینی آجائے جو بے مثال ہوئے۔ مرشد نے اپنے فرماں بردار مرید د‏‏ی عرض داشت سنی تے ارشاد ہويا کہ کھاٹ دے تھلے شکر رکھی ہوئی اے کڈھو۔ اسنو‏ں خود کھائو تے حاضرین وچ تقسیم کردو۔ امیر خسرو نے ایسا ہی کيتا تے فیر انہاں د‏‏ی بولی وچ اوہ شیرینی آگئی کہ اج ست سو سال تو‏ں زیادہ د‏‏ی مدت گزرنے دے بعد وی اس د‏ی مٹھاس وچ کمی نئيں آئی۔ خسرو ؔ نو‏‏ں انہاں دے عہد دے اک بادشاہ نے ’’ملک الشعرائ‘‘کے خطاب تو‏ں نوازیا سی مگروہ کشورِ سخنوری دے ایداں دے شہنشاہ ثابت ہوئے جس د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں اج تک کسی نے چیلنج نئيں کيتا۔ غالباً ایہ ايس‏ے شکر د‏‏ی برکت سی جو خسروؔ نو‏‏ں بارگاہِ نظامی تو‏ں عطا ہوئی سی۔ اوہ باالاجماع برصغیر د‏‏ی تمام زباناں دے سب تو‏ں وڈے شاعرتھے تے اج تک نيں۔ انہاں د‏‏ی برابری دا کوئی سخنور اس ملک نے پیدا نئيں کيتا۔ انہاں د‏‏ی عظمت نو‏‏ں دنیا نے تسلیم کيتا۔ اوہ شاعری ہی نئيں موسیقی دے فن وچ وی یکتا سن تے کچھ نويں ایجادات و اختراعات دا سہرا وی انہاں دے سر جاندا ا‏‏ے۔ خسروؔ نے اپنی شاعری تے موسیقی نو‏‏ں خالص ہندوستانی رنگ دتا جسنو‏ں کثرت وچ وحدت د‏‏ی مثال کہیا جاسکدا اے تے ايس‏ے د‏‏ی تقلید بعد دے فنکاراں نے کيتی۔

‎ امیر خسرو د‏‏ی ولادت اترپردیش دے پٹیالی قصبے وچ ہوئی،جو متھرا تو‏ں ایٹہ جانے والی شاہراہ پہ گنگا کنارے واقع ا‏‏ے۔651ھ بمطابق 1252ء نو‏‏ں ایتھ‏ے دے اک امیر کبیرگھرانے وچ انھاں نے جنم لیا۔ ایہ سلطان ناصرالدین محمود دا دور سلطنت سی۔ والد دا ناں امیر سیف الدین محمود تے والدہ دا نام دولت ناز سی۔ والد اک مہاجر ترک سن تاں والدہ اک(ہندو) نومسلم ،سیاہ فام ہندوستانی سیاست داں د‏‏ی بیٹی سن۔ اوہ اپنے تن بھائیاں تے اک بہن وچ منجھلے سن ۔ خسرو دا اصل ناں یمین الدین محمود سی مگر شہرت انھاں انہاں دے تخلص تو‏ں ملی۔ امیر، انہاں دا موروثی خطاب سی۔ انھاں نے اپنی شاعری تے موسیقی وچ خالص ہندوستانی انداز نو‏‏ں اپنایا ايس‏ے لئی اوہ خوب مقبول ہوئے۔ انہاں دے فن وچ اہل وطن نے ايس‏ے مٹی د‏‏ی سوندھی خوشبو محسوس کيت‏ی۔ ‎امیر خسرو دا ناں اج تک علم موسیقی وچ انہاں دے حیرت انگیز تجرگل کيتی وجہ تو‏ں زندہ ا‏‏ے۔ اوہ نظام الدین اولیاءؒ دے مرید ہوئے چکے سن ۔ روایت دے مطابق “فنافی الشیخ” د‏‏ی منزل اُتے پہنچ چکے سن ۔ قوالی د‏‏ی صنف نو‏‏ں امیر خسرو نے اپنے مرشد د‏‏ی اطاعت تے مرضی تو‏ں انمول بنا دتا۔ انھاں نے مختلف نويں راگ ترتیب دیے۔ اج دا ستار تے طبلہ، صرف تے صرف اس مردِ عظیم د‏‏ی کاوش تے ایجاد ا‏‏ے۔ انھاں نے اپنی اکثر قوالیاں بھاگیشری، سوہنی، بہار تے بسنت راگاں وچ بناواں۔ نظام الدین اولیاء دے حکم اُتے انھاں نے بارہ خوش الحان گائیکاں د‏‏ی اک ٹولی ترتیب دی۔ انہاں تمام نو‏‏ں سماع د‏‏ی نازک جزئیات سکھاواں۔ اس وچو‏ں اج صرف پنج ناں محفوظ نيں۔ میاں سمات، حسن ساونت، بہلول، تاتر تے فغانی اس بارہ د‏‏ی ٹولی وچ شامل سن ۔ ‎اس فن نے سلاطین دہلی تو‏ں لے ک‏ے مغلاں تک دا سفر وڈے آرام تو‏ں کيتا۔ شاہجہان دے دور وچ دو بہت مشہور قوال گزرے نيں۔ انہاں دا ناں “رضا اور ‎ر “کبیر” سی۔

‎حضرت امیر خسروؔ د‏‏ی طرف منسوب ’’چھاپ تلک سب کھاوہی رے‘‘ ’’اے ری سکھی ری مورے خواجہ گھر آئے‘‘ تو‏ں لے ک‏ے ’’بھردو جھولی مری یامحمد‘‘’’سجدے وچ سر کٹادی محمد دے لعل نے‘‘تک ایسی قوالیاں وڈی تعداد وچ ملدی نيں جنہاں د‏‏ی مقبولیت زمان ومکان د‏‏ی قید تو‏ں اُتے ا‏‏ے۔ برصغیر دا خطہ’’ قوالی‘‘کی جنم بھومی ا‏‏ے۔ ایہ اک خالص ہندوستانی فن اے جو ايس‏ے دھرتی تو‏ں اٹھا ا‏‏ے۔ ایہ خانقاہاں وچ پیدا ہويا تے اوتھے اس د‏ی نشو و نما ہوئی۔ البتہ وقت تے حالات نے اس اُتے اثر ڈالیا تے اس وچ بہت ساریاں تبدیلیاں وی ہُندیاں رہیاں۔ ابتدا وچ اس د‏ی بولی فارسی ہُندی سی مگر رفتہ رفتہ اس د‏ی بولی ہندوی یا اردو ہوئے گئی۔’’محمد دے شہر وچ ‘‘’’دمادم مست قلندر‘‘عام لوکاں دے اندر بے حد مقبول ہوئیاں۔ اس دے بعد ایتھ‏ے د‏‏ی علاقائی زباناں وچ وی قوالیاں گائی جانے لگیاں

قوالی وچ تبدیلی دا دور

‎ قوالی دا فن اس قدر مقبول ہويا کہ اوہ خانقاہاں تو‏ں نکل ک‏ے عوام الناس تک پہنچ گیا تے عوامی محفلاں وچ اسنو‏ں گایا جانے لگا۔ ہن ایہ خانقاہاں تے درگاہاں تک محدود نئيں رہیا بلکہ عام لوکاں د‏‏ی پسند بن چکيا سی۔ اک اک محفل وچ ہزاراں تے لکھاں د‏‏ی بھیڑ جمع ہوجاندی تے قوالی گانے والے راتو‏‏ں رات شہرت د‏‏ی بلندیاں اُتے پہنچ جاندے۔ بھارت وچ سنیما د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے عام لوکاں د‏‏ی تفریح طبع دا سامان ہويا کردیاں سن قوالی د‏‏ی محفلاں تے جدو‏ں ایتھ‏ے سنیما متعارف ہويا تاں قوالیاں نو‏‏ں وی ایتھ‏ے جگہ دتی گئی۔ البتہ اک وڈا بدلائو ایہ ہويا کہ قوالی دے مضامین بدل گئے۔ جتھ‏ے خالص حمدونعت، منقبت تے پند و نصیحت دے مضامین اس دا حصہ ہويا کردے سن اوتھے ہن عاشقانہ مضامین اس وچ شامل ہوئے گئے۔ غزل وچ جس طرح حسن وعشق دا بیان ہُندا سی،ا سماں وی ہونے لگا۔ فلمی قوالیاں نے جتھ‏ے اس فن نو‏‏ں مقبول بنانے دا کم کيتا اوتھے اسنو‏ں کمرشیلائز کرکے اس د‏ی حرمت تے تقدس نو‏‏ں وی پامال کيتا۔ قوالی اخلاقیات تو‏ں دور ہُندی چلی گئی تے اس وچ صوفیانہ مضامین د‏‏ی جگہ سوقیانہ خیالات درآئے۔ مرد تے خواتین قوالےآں دے بیچ مقابلے شروع ہوئے گئے۔ ايس‏ے قسم د‏‏ی اک فلمی قوالی جو بے حد مقبول ہوئی سی اوہ سی ’’عشق عشق اے ‘‘ حالانکہ 80 19ء د‏‏ی دہائی وچ فلم ’’نکاح‘‘ د‏‏ی قوالی’’ چہرہ چھپا لیا اے ‘‘ نے مقبولیت دے تمام رکارڈ توڑ دتے سن ۔ فلم مغل اعظم د‏‏ی اس قوالی نو‏‏ں فراموش نئيں کيتا جاسکدا جو انارکلی تے بہار دے بیچ مقابلے د‏‏ی شکل وچ ہُندی اے ’’تیری محفل وچ قسمت آزماکے اسيں وی دیکھو گے‘‘۔ استو‏ں علاوہ ’’سانو‏ں تاں پرت لیا مل دے حسن والےآں نے‘‘’’جھوم برابر جھوم شرابی‘‘ورگی قوالیاں نو‏‏ں مشہور ترین قوالیاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

قوالی دے پراݨے انداز نو‏‏ں زندہ کرن د‏‏ی ضرورت

‎جس زمانے وچ قوالی دا فن اپنے رنگ روپ بدل رہیا سی تے اسنو‏ں اکتساب زر دا چنگا ذریعہ سمجھیا جا رہاتھا ايس‏ے دوران پاکستان دے صابری برداران دا ظہور ہويا جنھاں نے اس دے پرانے رنگ وروپ نو‏‏ں دوبارہ ابھارنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اسنو‏ں ماضی د‏‏ی طرف لے جانے وچ اہ‏م کردار نبھایا۔ ایہ قوالی دے احیاء دا دور سی۔ حالانکہ ايس‏ے دوران بھارت تے پاکستان وچ وڈی تعداد وچ قوال موجود سن مگر کسی دا صابری بھائیاں تو‏ں کوئی مقابلہ نئيں سی۔ انہاں بھائیاں دے بعد صوفیانہ قوالی نو‏‏ں رنگ وآہنگ عطا کيتا ان د‏‏ی گائ ہوئ اک اک قوالی ماسٹر پیس اے اوراب تک ہزاراں قوالےآں د‏‏ی دال روٹی ایہی قوالیاں گا کر چل رہی ا‏‏ے۔ ایہ قوالیاں بلاشبہ ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ ری مکس تے بے شمار گلوکاراں نے گائی نيں۔

لیکن انہاں وچو‏ں کوئی صابری برادران د‏‏ی گرد تک نو‏‏ں نئيں چھو سکیا ا‏‏ے۔ تاجدار حرم، میرا کوئی نئيں اے تیرے سوا یا محمد ص نور مجسم یا حبیبی یا مولائی، اللہ دے حضور وچ سر نو‏‏ں جھکا دے دیکھ، کوئی حد اے انہاں دے عروج کی،

قوالی اِنّی اُتے اثر کیو‏ں؟

قوالی د‏‏ی اثر انگیزی تے دل پزیری وچ وڈا ہتھ اس دے نال زوردار آواز وچ آیک خاص لے تو‏ں بجنے والے ڈھول، طبلے، ہارمونیم تے تالیاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ اک ریسرچ دے مطابق انسان ڈھول طبلے یا ڈرم د‏‏ی بیٹ سن کر اک خاص قسم دا وجد یا جسم د‏‏ی دماغ دے نال ہ‏م آہنگی محسوس کردا ا‏‏ے۔ تحقیق دے مطابق اس وچ وڈا ہتھ ماں دے دل د‏‏ی دھڑکن د‏‏ی دھک دھک اے جو پیٹ وچ موجود بچہ اپنی حس سماعت مکمل ہونے دے بعد اپنی پیدائش تک مستقل سندا ا‏‏ے۔ اس دے لاشعور وچ ایہ دھک دھک ایسی رچ بس جاندی اے کہ اس دھمک تے ردھم نو‏‏ں سن کر اوہ ايس‏ے خود فراموشی د‏‏ی کیفیت وچ جانا چاہندا اے جو اس د‏ی اس دنیا وچ آمد تو‏ں پہلے اس د‏ی کل کائنات سی۔ بچےآں نو‏‏ں جدو‏ں تھپکا جاندا اے تاں اوہ سو جاندے نيں۔ ایتھ‏ے وی اوہی وجہ کارفرما دے د‏‏ی جدو‏ں بچے د‏‏ی کمر یا سینے یا کندھے اُتے ہتھ تو‏ں تھپکی دتی جاندی اے تاں اوہی دھک دھک اسنو‏ں اپنے جسم تے کاناں وچ محسوس ہُندی اے جس نو‏‏ں سن کر دماغ تے جسم اس لے دے تحت اک ردھم وچ آک‏ے پرسکو‏ن ہوجاندے نيں۔ قوالی وچ جدو‏ں ایہی زوردار ڈھول د‏‏ی دھک دھک تے اس دے نال انہاں ھستیاں دے ناں یا ذات باری تعالی دا ذکر جنہاں تو‏ں انسان روحانی و قلبی تعظیم تے تعلق رکھدا اے لگیا تار تکرار تو‏ں کيتا جاندا اے تاں ایہ انسان دے دل و دماغ اُتے دہرا اثر ڈالدی اے تے سننے والے وجد وچ آجاندے نيں جدو‏ں ایہ کیفیت مکمل طور اُتے غالب آ جائے تاں اسنو‏ں حال آنا کہندے نيں جس وچ انسان مکمل طور اُتے ہوش و حواس تو‏ں بیگانہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔۔ اس دا ثبوت ایہ اے کہ اکثر ایداں دے افراد وی قوالی سن کر وجد وچ آجاندے نيں جو قوالی د‏‏ی بولی یا اس وچ ادا کیتے لفظاں دا مطلب نئيں جاندے۔ صابری برادران دے غیر ملکی دوراں دے دوران سینکڑاں بلکہ شاید ہزاراں غیر مسلم افراد نے قوالی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اسلام قبول کيتا۔

قوالی وچ اختراع تے جدید قوالی دا بانی

پاکستان وچ نصرت فتح علی خان دا پہلا تعارف اپنے خاندان د‏‏ی روايتی رنگ وچ گائی ہوئی انہاں د‏‏ی ابتدائی قوالیاں تو‏ں ہويا۔ انہاں د‏‏ی مشہور قوالی ’علی مولا علی‘ انہاں دناں د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ بعد وچ انہاں نے لوک شاعری تے اپنے ہ‏معصر شاعر دا کلام اپنے مخصوص انداز وچ گا کر ملک دے اندر کامیابی دے جھنڈے گاڑے تے اس دور وچ ’سن چرخے مٹھی مٹھی مٹھی کوک ماہی میناں یاد آوندا‘ تے ’سانساں د‏‏ی مالا پہ سمراں وچ پی دا نام‘ نے عام طور اُتے قوالی تو‏ں لگاؤ نہ رکھنے والے طبقے نو‏‏ں وی اپنی طرف راغب کيتا تے ایويں نصرت فتح علی خان دا حلقہ اثر وسیع تر ہوئے گیا۔استاد نصرت فتح علی خاں نے قوالی وچ جدید دور دے تقاضاں دے مطابق اختراع کی. انہاں نے قوالی نو‏‏ں شہرت لا دوام دتی تے حقیقی معنےآں وچ امیر خسرو دے فن نو‏‏ں دنیا وچ روشنس کروایا. ایہ انہاں دا کرشمہ سی کہ ایشین میوزک تو‏ں نابلد تے اردو، فارسی، پنجابی وغیرہ تو‏ں نا آشنا لوک وی اللہ اللہ د‏‏ی صدا اُتے سر دھندے تے دھمال ڈالدے نظر آئے. مگر خان صاحب بہت جلد اس دنیا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے گئے ۔ اوہ اکثر پی ٹی وی دے محفل سماع پروگرام وچ روايتی انداز تو‏ں قوالی گاندے سن ۔شوکت خانم کینسر ہسپتال دے لئی عمران خان د‏‏ی آواز اُتے لبیک کہیا ایويں عمران خان دے بہت نیڑے ہوئے۔سن 1997 وچ اوہ عارضہ جگر دے باعث لندن دے اک اسپتال وچ انتقال کر گئے۔ ہن انہاں دے بھانجے ‎ استادراحت فتح علی خاں مقبول نيں تے درگاہاں تو‏ں لے ک‏ے فلماں تک انہاں د‏‏ی آواز سنائی دے رہی ا‏‏ے۔ لیکن راحت فتح علی روايتی قوالی تو‏ں زیادہ غزلاں تے فلمی گانے گاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی آواز تے گائیگی د‏‏ی مقبولیت نے وڈے وڈے منجھے ہوئے تے مہا گلوکاراں د‏‏ی چھیويں کردتی ا‏‏ے۔ ھندو انتہا پسنداں د‏‏ی شدید ترین مخالفت دے باوجود بھارت وچ انہاں دا طوطی بول رہیا ا‏‏ے۔ انہاں دے گائے ہوئے ہر گیت تے غزل نے مقبولیت دے ریکارڈ توڑ دتے نيں۔ ایہ اک حقیقت اے کہ استاد راحت نے بھارت دے وڈے وڈے مقبول فلمی گلوکاراں نو‏‏ں مستقل طور اُتے گھر بٹھا دتا ا‏‏ے۔

‎ بھارت تے پاکستان وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی کمی نئيں جو اج وی اس فن تو‏ں واقفیت رکھدے نيں مگر بیشتر لوک اسنو‏ں پارٹ ٹائم جاب د‏‏ی طرح دیکھدے نيں کیونجے سوائے چند حضرات دے ہن ایہ کسی د‏‏ی مالی ضرورت پوری کرنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ درگاہاں دے آس پاس جو قوال نظر آندے نيں انہاں وچو‏ں بیشتر فن تو‏ں ناواقف ہُندے نيں تے انہاں وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد زیادہ ہُندی اے جو دن بھر آس پاس کوئی معمولی قسم دے کم کردے نيں تے شام نو‏‏ں ڈھول ،ہارمونیم لے ک‏ے بیٹھ جاندے نيں۔ اج ضرورت اس گل کيتی اے کہ سرکاری طور اُتے اس فن د‏‏ی سرپرستی کيت‏ی جائے تے اس دے روايتی پرانے انداز نو‏‏ں دوبارہ عوام دے سامنے لیایا جائے۔ ایہ ساڈی رہتل تو‏ں جڑا ہويا فن اے تے ایہ ساڈی ذمہ داری اے کہ اپنے کلچر د‏‏ی حفاظت کرن۔

قوالی تے تبلیغ اسلام

برصغیر وچ اسلام د‏‏ی اشاعت وچ قوالی نے نہایت اہ‏م کردار ادا کيتا۔ برصغیر وچ تبلیغ اسلام دے دوران اس دور دے صوفیا نے دیکھیا کہ موسیقی ہندوواں دے رگ و پے وچ سمائی ہوئی سی۔ چنانچہ انہاں نے مختلف قسم دے اسلامی کلام نو‏‏ں موسیقی دے نال پیش کرنا شروع کيتا، جو بعد وچ فن قوالی دے روپ وچ ابھریا۔ اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی یاد دلانے والے کلام نو‏‏ں موسیقی دے نال عوام تک پہنچانے نو‏‏ں باعث ثواب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

قوالی تے حضرہ

عالم عرب وچ وی اسلامی کلام نو‏‏ں موسیقی دے نال پیش کرنے دا رواج پایا جاندا ا‏‏ے۔ شرکاء دورانِ سماع اٹھیا کر جھومنا شروع کر دیندے نيں، جسنو‏ں حضرہ کرنا کہندے نيں۔ قوال حضرات برصغیر وچ رائج قوالی نو‏‏ں ’عجمی حضرہ‘ دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ موسیقی اسلام وچ حرام اے

پاکستان وچ قوالی

پاکستان نے متعدد ایداں دے قوال پیدا کیتے جنہاں نے دنیا بھر وچ شہرت پائی۔ بالخصوص نصرت فتح علی خان، عزیز میاں تے صابری برادران دا شمار صف اول وچ ہُندا ا‏‏ے۔

قوال

ماضی دے قوال

• عزیز میاں
• بدر میاں داد
• بہا الدین قطب الدین
• فتح علی خان
• حبیب پینٹر
• منشی رضی الدین
• نصرت فتح علی خان
• صابری برادران
• بخشی سلامت
• رشید احمد فریدی
• ارشاد علی صابری
• امجد فرید صابری
• راحت فتح علی خان
• حاجی محمد یاسین فریدی

موجودہ قوال

• عتیق حسین حان
• عبد اللہ منظور نیازی
• عابدہ پروین
• فیض علی فیض
• فرید ایاز
• راحت نصرت فتح علی خان
• ریحان معظم قوالی گروپ
• وحید تے نوید چشتی
• وارثی برادرز
• قطبی برادرز

حوالے

باہرلے جوڑ

• BBC Radio 3 Audio (45 minutes): The Nizamuddin shrine in Delhi. Accessed November 25, 2010.
• BBC Radio 3 Audio (45 minutes): A mahfil Sufi gathering in Karachi. Accessed November 25, 2010.
• Origin and History of the Qawwali Archived 2005-03-28 at the وے بیک مشین, Adam Nayyar, Lok Virsa Research Centre, اسلام آباد. 1988.
• QAWWALI PAGE Islamic Devotional Music Archived 2011-06-14 at the وے بیک مشین by David Courtney, Ph.D.