گل بات:اردو جوجی الس

غیر معیاری مواد

اردوئے زریں کے بازو نامی صفحے پر غیر معیاری اور غیر ویکیائی مواد تھا ۔جس کی ویکی پیڈیا کے معیار کے مطابق نوک پلک کی شدید ضرورت تھی۔ اس لئے میں نے اس کا مواد اِس صفحے کے تبادلۂ خیال پر منتقل کر کے اسے قوم جوجی اردو سے رجوع مکرر کر دیا ہے ۔ کیونکہ یہ دونوں صفحے ایک ہی موضوع کی طرف اشارہ کر رہے تھے۔اقبال کا شاہین (گل بات • کم) ۲۲:۱۷, ۶ جون ۲۰۲۲ (PKT)

سابقہ مواد

اردوئے زريں Ulus of Jochi Зүчийн улс Golden Horde
1240–1502
پرچم
دار الحکومت	سرائے باتو
عام زباناں	منگولیائی زبان, کپچک زبان کپچاک زبان
مذہب	سماواتیت, شامانیت(شمن پرستی), اسلام, مسیحیت, یہودیت, تبتی بدھ مت (1240–1313) اسلام (1313–1502)
حکومت	نیم اختیاری بادشاہت, بعد وچ موروثی بادشاہت
خان
• 1226–1280	اردو خان (سفید اردو)
• 1242–1255	باتو خان (ازرق اردو)
• 1379–1395	تختامش خان
• 1435–1459	کوچک محمد (عظیم اردو)
• 1481–1498, 1499–1502	شیخ احمد
مقننہ	قورولتای
تاریخی دور	اواخر قرون وسطی
• رس دے منگول حملے دے بعد قائم	1240
• ازرق اردو تے سفید اردو متحد	1379
• عظیم اردو وچ تقسیم	1466
• بقایا خانیت کریمیا	1502
رقبہ
1310	۶٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۲٬۳۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد مغول سلطنت دشت قپ چاک وولگیا بلغاریہ خانیت کریمیا خانیت قاسم خانیت قازان خانیت قازاق خانیت بخارا خانیت استراخان خانیت سیبیر خانیت خیوہ تیموری سلطنت

اردوئے زريں (تاتاری: Алтын Урда؛ منگولیائی: Зүчийн улс؛ روسی: Золотая Орда؛ ترکی: Zolotaya Orda) اک منگول تے بعد وچ ترکی خانیت سی جو تیرہويں صدی وچ قائم ہوئی۔ ایہ مغول سلطنت دے شمال مغربی حصے اُتے مشتمل سی۔ اسنو‏ں خانیت کپچک(خانیت کپچاک)بھی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

رشید الدین ہمدانی (1247–1318) دے مطابق ، چنگیز خان دے وڈے بیٹے جوچی دے نیڑے 40 بیٹے سن ، جنہاں وچو‏ں اس نے ناں 14 لکھے ني‏‏‏‏ں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} جدو‏ں جوجی د‏‏ی وفات ہوئی تاں ، انھاں نے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا تے اپنے بھائیاں ، باتو خان ، بطور خان اردوئے زريں تے اوردا خان ، جو ، حالانکہ انہاں دونے وچ وڈا سی، دے ماتحت حکومت کیت‏‏ی تے سب دے اتفاق تو‏ں باتو خان کوگولڈن ہارڈ ( جوجی اولس )کے خان د‏‏ی حیثیت حاصل سی ۔

اردہ نے اپنے کچھ چھوٹے بھائیاں دے نال مل ک‏ے گولڈن ہارڈ دے مشرقی (سجے) ونگ اُتے حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں کہ باتو تے ہور نے اس دے مغربی (کبھے) بازو اُتے حکمرانی کيتی۔ سلاو تے فارسی تریخ نگاری وچ ایہ ہارڈز "وائٹ" ، "بلیو" تے " گرے " (شیبانی) ہارڈز دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ دو اہ‏م ڈویژناں نو‏‏ں باتو اولس (ضلع) تے اوردا اولس دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

طلائی اردو سلطنت اپنے عروج دے وقت

نوٹ: مختلف مصنفاں مخالف تعریفاں دے نال 'بلیو ہارڈ' تے 'وائٹ ہارڈ' استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں وی اسيں انہاں شرائط نو‏‏ں دیکھدے نيں سانو‏ں ہمیشہ ایہ جانچنا چاہیدا کہ مصنف کون سا کنونشن استعمال کررہیا ا‏‏ے۔

منگول فوج د‏‏ی سوزدل د‏‏ی تباہی

ذرائع دے درمیان ذیلی تقسیم تے تنازعات

1550 د‏‏ی دہائی وچ خیوہ وچ اوتیمیش حاجی کیلکھی گئی تریخ دوست سلطان کے مطابق ، بتو دے اولوس نو‏‏ں سرکاری طور اُتے "وائٹ ہارڈ(اردوئے ایبض)" ، اوردا دے اولوس کو"بلیو ہارڈ(ازرق اردو)" تے شیبان دے اولوس نو‏‏ں "گرے ہارڈ (خاکستری اردو)" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

1382ء چ توختامش دا روسی سلطنت اُتے حملہ

ازرق اردو

ایسٹرن ونگ دے ذرائع

روسی تریخ وچ ، بلیو ہورڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دا مشرقی ونگ دسیا جاندا ا‏‏ے۔ اس ونگ د‏‏ی بنیاد مغربی ونگ د‏‏ی بیعت اُتے رکھی گئی سی ، جس اُتے اوردا خان دی اولاد دا راج سی۔ 1360 د‏‏ی دہائی وچ بتو د‏‏ی لکیر د‏‏ی جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں "وڈی پریشانیاں" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے پراں دا اختیار مشرقی جوکڈس نو‏‏ں چلا گیا۔

1360 د‏‏ی دہائی وچ باتو خان د‏‏ی نسل وچ جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں "عظیم پریشانیاں" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے بازواں دا اقتدار مشرقی قوم جوجی اردو نو‏‏ں منتقل ہوگیا۔

روسی تریخ دے مطابق ، بلیو ہارڈ دریائے وولگا دے مشرق وچ واقع سی تے اس دا ذکر دو بار کیتا گیا ا‏‏ے۔ پہلی مرتبہ وڈی پریشانیاں دے سلسلے وچ ، جو توختمیش ("بلیو ہارڈ دا زار") دے الحاق تو‏ں مکمل ہويا سی ، تے دوسرا ذکر- 1395 وچ تیمور دے حملے دے سلسلے وچ ہويا۔

اردوئے زريں 1389 وچ

”

اوردو وچ : طاقتور خان ، تیمور اکسک ، مشرق تو‏ں ، سمرقیاسکیا د‏‏ی سرزمین ، ازرق اردو تو‏ں ، تے اس دے اوردا (لشکر) تے روس وچ آمد تو‏ں آواز اٹھانے دے لئی کافی الجھن تے بغاوت ا‏‏ے۔ … نہ ہی بادشاہ ، نہ ہی بادشاہ دا بیٹا تے نہ ہی اس دا قبیلہ اس دے نویاناں(نویان اک قوجی عہدہ) دے نال موجود سن ، لیکن ایداں دے عام غریب لوکاں تو‏ں ، بلیو ہارڈ تو‏ں لے ک‏ے عام تاتار تک ، لوہے دے دروازے تک۔

“

ویسٹرن ونگ دے ذرائع

اس دے برعکس ، کچھ ذرائع نے بلیو ہارڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دے مغربی ونگ دے طور اُتے درج کیتا ا‏‏ے۔ 15 واں صدی د‏‏ی اک فارسی کتاب، "منتخب التواریخ نامہ" از معین الدین نتنزی (عصری ادب وچ ایہ حالے وی موجود اے "گمناں مصنف فسکاندیرا دے ناں سے)۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} اس کتاب وچ اردوئے زريں دے خان توختہ (r.1291-1312) د‏‏ی انتظامیہ دے بارے وچ کہانی دے بعد کہیا اے:

”

اس دے بعد ، جوجی دا الوس دو حصےآں وچ تقسیم ہوگیا۔ اوہ ، جو کبھے بازو نال تعلق رکھدے نيں ، یعنی ، الغ طاؤ ، سیکز یاگچا تے کراتلا د‏‏ی حد تک ، جیند تے برچیندا دے نواحی علاقے ، تیئسنیا د‏‏ی حدود تک ، [نوئائی] د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دتے گئے ، تے انہاں نو‏ں آق اوردا(اردوئے ایبض یا سفید اردو) دے سلطاناں ناں تو‏ں پکاریا گیا۔ اُتے ، دائیاں بازو ، جس وچ ابیر سبیر(سائبیریا) ، روسی ، لیبکا(لیپکا) ، اوکیک ، مژار ، بلغار ، باشگیر ، تے سرائے-برکے شامل نيں ، نو‏‏ں [توختا] د‏‏ی اولاد دتا گیا سی ، تے اس دا ناں بلیو ہارڈ سلطان رکھیا گیا سی۔

“

فارسی روایت وچ ،ترک اورمنگولین دے مقابلے وچ ، نیلے تے سفید رنگ روشنی د‏‏ی مخالف سمتاں نو‏‏ں ظاہر کردے نيں ۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو دے دو حصے

قازقستان وچ ^{حوالےدی لوڑ؟} ، سفید تے نیلے رنگ دے گروہاں وچ تقسیم دا تعلق صرف گولڈن ہارڈ دے مشرقی حصے تو‏ں ا‏‏ے۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں ، ازرق اردو(بلیو ہارڈ) جوجی خان دے اک ہور بیٹے ، شیبان د‏‏ی اولاد د‏‏ی ملکیت دے طور اُتے سمجھیا جاندا اے ، جو گولڈن ہارڈ دے سجے بازو تے اوردا خان اولس(جدید مغربی قازقستان دے علاقے وچ ) دے درمیان واقع ا‏‏ے۔

تریخ

دائیاں بازو

1242 وچ یورپ تو‏ں انخلا دے بعد باتو خان نے مؤثر طریقے تو‏ں وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ 1245 تک ، ہارڈ(اردو) دا راجگڑھ سرائے ، نچلے [[دریائے وولگا|وولگیا]] اُتے قائم ہويا سی۔ ايس‏ے دوران ، گولڈن ہارڈ (اردوئے زريں)کی مشرقی زمیناں دا انتظام باتو خان دے وڈے بھائی اوردا خان نے کیتا تھا ، تے انھاں کبھے بازو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ 1238 وچ ولادیمیر تے کیف دے شہراں اُتے 1240 وچ قبضہ کرنے دے بعد ، باتو خان نے روسی راجواڑاں اُتے اپنا کنٹرول قائم کیتا ، تے انہاں نو‏ں مجبور کیتا کہ اوہ سالانہ خراج ادا کرن تے اس دے نامزد افراد نو‏‏ں شہزادے دے طور اُتے قبول کرن۔

باتو خان دا اولس دریائے یورال تو‏ں لے ک‏ے ڈینیوب دے منہ تے کارپیتھین پہاڑاں تک پھیلا ہويا سی۔ اس نے بیشتر روسی راجواڑاں تو‏ں خراج وصول کیتا تے معرب وچ پولینڈ تے جنوب وچ ایران تے بلغاریہ تک چھاپے مارے۔

برکے خان دے اسلام قبول کرنے دے نال ہی ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) نے اپنے مشترکہ حریف ، ال خاناں دے خلاف مصر دے مملوکاں دے نال روايتی اتحاد کیتا۔

1280 د‏‏ی دہائی تو‏ں لے ک‏ے 1299 تک ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) دو خاناں ، موروثی قانونی خاناں تے نوغائی خان ، جو اک جنگجو تے بادشاہ گر سی، دے زیر اثر رہیا ، جس نے بازنطینی سلطنت دے نال اتحاد کیتا تے بلیو ہارڈ(نیلا اردو یا ازرق اردو) تو‏ں ملحقہ ملکاں اُتے حملہ کیتا۔ خاص طور اُتے بلقان پر۔ نوغائی خان د‏‏ی اہمیت جائز قانونی خان توختہ دے تخت نشین ہونے تو‏ں ختم ہوئی ، تے نیلا اردو 14 واں صدی دے وسط وچ ازبک خان (اوز بیگ) تے اس دے بیٹے جانی بیگ دے دور وچ اپنی طاقت تے خوشحالی دے عروج نو‏‏ں پہنچیا ۔ جدو‏ں اس نے بگڑ جانے والے ایل خاناں دے امور وچ مداخلت کيتی۔

وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) 1350 د‏‏ی دہائی تک اپنی بنیاد (تقریبا 1240) تو‏ں مضبوط رہیا۔ اردوئے زريں دے مغرب وچ مسائل دے نتیجے وچ ولاچیا ، دوبروجا ، مالدوواتے مغربی یوکرین تے کیف دے مغرب وچ باجگزار راجواڑاں تو‏ں ہتھ دھونا پيا ، 1362 وچ بلیو واٹرز د‏‏ی لڑائی وچ اپنی فوج د‏‏ی لتھوانیا دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد لتھوانیا تے پولینڈ نے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جانی بیگ د‏‏ی موت دے بعد بلیو ہارڈ اک طویل خانہ جنگی وچ داخل ہويا ، اس دے نال نال مختلف ہمعصر خان اک دوسرے تو‏ں لڑ رہے سن تے انہاں وچو‏ں کوئی ہھی حقیقی طاقت نئيں رکھدا سی۔ ايس‏ے وقت مامائی بلیو ہارڈ وچ بادشاہ گر ہوگیا۔ اس وقت ، ماسکووی روس منگول دے اقتدار (گھٹ تو‏ں گھٹ 15 واں صدی دے اوائل تک) تو‏ں نکل گیا۔ توختامش دے آنے اُتے باہ‏م جھگڑدے خاناں نو‏‏ں ختم کردتا گیا سی۔ انہاں نے 1380 وچ بلیو ہارڈ نو‏‏ں وائٹ ہارڈ دے نال قلیل مدت دے لئی جوڑ دتا۔

بائیاں بازو

اوردا دا الوس یا اس تو‏ں زیادہ مناسب طور اُتے اردوئے زريں دا بائیاں بازو، منگول سلطنت دے اولساں وچو‏ں اک اولس سی ،جو سنہ 1225 دے لگ بھگ تشکیل دتا گیا سی جوچی کی وفات دے بعد جدو‏ں اس دے بیٹے ، اوردا-ایچن نے دریائے سیحاں دے پاس اپنے باپ دے علاقےآں نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا۔ ایہ گولڈن ہارڈ (اردوئے زريں) دا مشرقی حصہ سی۔

چونکہ اوردا تے اس د‏ی اولاداں نے گولڈن ہارڈ دے کبھے حصے اُتے حکمرانی کيت‏ی ، انہاں نو‏ں کبھے بازو دے شہزادے کہیا جاندا سی۔ ابتدائی طور اُتے اس وچ قوم جوجی اردو دے زیر اقتدار علاقے دے مغربی حصے دا احاطہ کیتا گیا سی تے اس وچ مغربی وسطی ایشیاء تے جنوب مغربی سائبیریا شامل سن ۔ وائٹ ہارڈ دا راجگڑھ اصل وچ جھیل بالخش اُتے سی ، لیکن بعد وچ اوہ سر دریا پر واقع قازقستان دے شہر سگناق وچ چلا گیا۔

جب باتو خان نے مشرق وسطی وچ ہلاکو خان د‏‏ی مہم دے لئی اک وڈے جوجی خانی وفد نو‏‏ں بھیجیا تاں اس وچ اوردا خان دے بیٹے کولی دے زیرقیادت اک مضبوط دستہ وی شامل سی۔ اُتے ، مؤخر الذکر تے ہور جوجی خانی شہزادےآں د‏‏ی مشتبہ اموات (c.1259) نے گولڈن ہارڈ دے حکمراناں نو‏‏ں ناراض کردتا۔ 1260 ء تو‏ں 1264 ء تکتولوئی خانی خانہ جنگی وچ ، جو قبلائی خان تے عارق بوکے دے وچکار اقتدار د‏‏ی جنگ سی ، وائٹ ہارڈ اشرافیہ نے عارق بوکے د‏‏ی حمایت کيتی۔ انہاں نے اوگدائی شہزادے کائیدو د‏‏ی وی حمایت کرنے لگے کیونجے اس د‏ی برکے تے مونگکے-تیمورجداں خان د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت کيتی گئی سی۔

1280 دے بعد تو‏ں، اوردا د‏‏ی دے جانشین کونچی یا کونچو نے یوآن خاندان تے ایلخانیاں دے نال اتحاد کرلیا ۔ رشید الدین ہمدانی دے بیان یا HH Howorth دے تجزیہ دے مطابق ، کونچی دے قبضے وچ غزنہ تے بامیان دے علاقےتھےجو چغتائی خانان یا ایلخانیت دے اقتدار اعلیٰ ماتحت سن . کونچی نے ایل خاناباقا نو‏‏ں باراق (چغتائی خان) دے 1268 وچ آئندہ حملے سےخبردار کیتا . اُتے ، جدو‏ں بورجین شہزادے ، جس نے وسطی ایشیاء وچ قبلائی خان د‏‏ی طرف تو‏ں انتظام کردا سی ، نے تے بعد وچ بغاوت د‏‏ی ، تے اک دوسرے دے خلاف لڑے ، تاں انہاں نے کنچی تو‏ں اپیل د‏‏ی جس دا جواب واضح نئيں سی۔

مارکو پولو نے ہارڈ(اردو) نو‏‏ں انتہائی سرد علاقہ قرار دیندے ہوئے کہیا:

" یہ بادشاہ (کوچو) دے پاس نہ ہی کوئی شہر اے تے نہ ہی قلعہ۔ اوہ تے اس دے لوک ہمیشہ وسیع میداناں وچ یا عظیم پہاڑاں تے وادیاں دے درمیان رہندے ني‏‏‏‏ں۔ وہ اپنے مویشیاں دا دُدھ تے گوشت کھاندے نيں تے اناج نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ بادشاہ دے پاس لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اے ، لیکن اوہ کِس‏ے نال جنگ نئيں کردا تے اس دے لوک بہت سکو‏ن تو‏ں رہندے ني‏‏‏‏ں۔ ان دے پاس بہت زیادہ تعداد وچ مویشی ، اونٹھ ، گھوڑے ، بیل ، بھیڑ تے ہور بہت سارے ني‏‏‏‏ں۔ "

1299 وچ ، کبھے بازو دے خان ، بیان ، نو‏‏ں اس دے کزن کوبیلک نے معزول کردتا ، جس نے کائیدو تے دووا تو‏ں مدد لئی۔ 1304 تک ، بیان نے اپنے آباؤ اجداد د‏‏ی بیشتر زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس دے گروہ(ہارڈ یعنی اردو) د‏‏ی جگہ، سر-دریا دے ارد گرد علاقےآں وچ سی تے انہاں شیبانیاں د‏‏ی جکہ لی . بیان کيتی فوج وچ روسی تے میگیار (ہنگری)کے فوجی شامل سن ۔

ان دے خان ، چمتائی ، نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں بلیو ہارڈ دے انتشار دے دور (1359–1380) دے دوران گولڈن ہارڈ کےتخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ لیکن کِس‏ے کامیابی تک پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں سب نو‏‏ں قتل کردتا گیا سی۔ وائٹ ہارڈ (اردوئے ایبض) دے ارکان خضر ، تے اس دے بیٹے یا رشتہ دار، عرب شیخاں نے اپنی فوج نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے قلیل مدت دے لئی گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا سی۔

سن 1375 وچ ، کبھے بازو دے اٹھويں خان ، عروس خان ، بلیو ہارڈ تے وائٹ ہارڈ دونے دا خان بن گیا۔ اس نے خضر دے خاندان تو‏ں اراکین نو‏‏ں خارج کردتا۔ عروس خان دا انتقال 1377 وچ ہويا ، تے جدو‏ں اس دے بھتیجے توختامش نے 1378 وچ عروس خان دے بیٹے تیمور ملک تو‏ں وائٹ ہارڈ دا کنٹرول حاصل کیتا ، اس نے بلیو ہارڈ اُتے وی دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ چنانچہ ، توختامش نے دونے لشکراں(اردوئے ایبض تے ازرق اردو) نو‏‏ں مستحکم کیتا ، تے ایہ اردوئے زريں دا خان بن گیا۔

1395–96 وچ توختامش د‏‏ی شکست دے بعد ، کروچک نو‏‏ں امیر تیمور نے وائٹ ہارڈ دا سربراہ مقرر کیتا۔ تب تو‏ں جوجی خان دے بیٹےآں ، توقہ - تیمور ، شیبان تے اردو خان دے خانداناں نے اک دوسرے دے نال ملنا شروع کر دتا ، تے ازبک تے قازق فوج نو‏‏ں قائم کیتا۔ انہاں وچ ، کوروچک د‏‏ی اولاد ، بوروگ نے مختصر طور اُتے سن 1421 وچ گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا۔

باراق دے قتل دے بعد ، ہارڈ دو خانوں- محمد تے مصطفیٰ وچ بٹ گیا - ۔ مصطفیٰ نے اردوئے زريں اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ، حالانکہ ، سائبیریا وچ ابوالخیر خان دا اک ہور خطرہ ظاہر ہويا۔ 1446 وچ مؤخر الذکر نے اوردا دے اولوس (گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو) دے وجود نو‏‏ں ختم کردے ہوئے مصطفیٰ اُتے فتح حاصل کيتی۔

تصاویر

• 
  اردوئے زريں دا کماندار
• 
  گرینڈ ڈیوک میخائل دا قتل تے اردوئے زريں
• 
  اردوئے زريں جنگ دے دوران
• 
  دریائے اوگرا دے نیڑے پڑاو
• 
  امیر تیمور د‏‏ی افواج اردوئے زريں نو‏‏ں روندتے ہوئے
• 
  ماسکو دا محاصرے
• 
  جنگ کولی کوو
• 
  اردوئے زريں دے ظروف
• 
  مغول سلطنت، 1300
• 
  اردوئے زريں
• 
  اردوئے زريں دا کماندار اک روسی شہر وچ
• سرائے باتو
  سرائے باتو
• 
  باتو خان

ہور دیکھو

• یورپ اُتے منگول حملہ
• منگول سلطنت د‏‏ی سیاسی تقسیم تے وسائل

نوٹ تے حوالے

ہور پڑھو

• بورس گریکوف تے الیگزینڈر یاکوبوسکی ، گولڈن ہارڈ تے اس دا زوال
• جارج ورناڈسکی ، منگولز تے روس