ازبکستان دی تریخ

پہلی ملینیم پہلے از مسیح وچ ایران دے خانہ بدوش نے وسط ایشیا د‏‏ی ندیاں اُتے آبپاشی دا نظام قائم کیتا تے بخارا و سمرقند ورگے شہر آباد کیتے۔ اپنے محل وقوع د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ علاقے بہت جلد آباد ہوئے گئے تے چین و یورپ دے درمیان وچ آمد و رفت دا سب تو‏ں اہ‏م راستہ بن گئے جسنو‏ں بعد وچ شاہراہ ریشم دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ چین و یورپ دے تجارتی راستہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ علاقہ کافی مالدار ہوئے گیا۔ اس تجارت تو‏ں سب تو‏ں زیادہ فائدہ سوغدائی ایرانی قبیلہ نو‏‏ں ہويا۔ لیکن 7واں صدی عیسوی وچ ماوراء النہر کہی جانے والے اس علاقے وچ سب تو‏ں وڈا انگلاب اس وقت آیا جدو‏ں عرب قوم ایتھ‏ے اسلام دا پرچم لہرا دتا تے ایويں ایہ علاقہ اسلام دے زیر آغوش آگیا۔ 8واں تے نويں صدی عیسوی وچ ایہ علاقہ خلافت عباسیہ دے زیر حکومت سی تے ایہی زمانہ تعلیم تے سبھیاچار دا سنہری دور منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے ترکاں نے شمال د‏‏ی جانب تو‏ں علاقہ وچ دخل اندازی شروع د‏‏ی تے نويں صوبے آباد کیتے، انہاں وچ بوہت سارے ایرانی نسل دے لوک وی سن ۔ 12واں صدی تک کیتے صوبے آباد کیتے جاچکے سن، ہن باری سی ماوراء النہر نو‏‏ں متحد کرنے کی، لہذا انہاں نے ایران تے خوارزم دے علاقے نو‏‏ں ملیا ک‏ے ماوراء النہر نو‏‏ں اک وڈے صوبے وچ منتقل کر دتا جو بحیرہ ارال دے جنوب تک پھیلا ہويا سی ۔ 13واں صدی دے اوائل وچ منگول دے چنگیز خان د‏‏ی چنگاری ایتھ‏ے وی پہونچی تے پورے علاقہ نو‏‏ں تہس نہس کر دتا تے ایرانی بولنے والےآں نو‏‏ں وسط ایشیا دے دوسرے علاقےآں د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔ امیر تیمور دے زمانے وچ ماوراء النہر تو‏ں پحر تو‏ں پھلنا پھولنا شروع کیتا تے اس بار ا س دا مرکز سمرقند سی ۔ تیمور دے بعد ایہ صوبہ کئی حصےآں وچ بٹ گیا تے 1510ء وچ ازبیک دے قبیلے نے وسط ایشیا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ازبکستان د‏‏ی مختصر تریخ

پہلی ملینیم پہلے از مسیح وچ ایران دے خانہ بدوشاں نے وسط ایشیا د‏‏ی ندیاں اُتے آبپاشی دا نظام قائم کيتا تے بخارا و سمرقند جداں شہر آباد کیندے۔ اپنے محل وقوع د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ علاقے بہت جلد آباد ہوئے گئے تے چین و یورپ دے درمیان وچ آمد و رفت دا سب تو‏ں اہ‏م راستہ بن گئے جسنو‏ں بعد وچ شاہراہ ریشم SILK ROAD/SILK ROUTE دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ چین و یورپ دے تجارتی راستہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ علاقہ کافی مالدار ہوئے گیا۔

شاہراہ ریشم

عہدِ قدیم (Ancient Ages) دے انہاں تجارتی رستےآں نو‏‏ں مجموعی طور اُتے شاہراہ ریشم (انگریزی: Silk Road یا Silk route) کہیا جاندا اے جو چین نو‏‏ں ایشیائے کوچک اوربحیرہ روم دے ملکاں تو‏ں ملاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گزر گاہاں کل 8 ہزار کلو میٹر (5 ہزار میل) اُتے پھیلی ہوئیاں سن۔ شاہراہ ریشم د‏‏ی تجارت چین، مصر، بین النہرین، فارس، بر صغیراور روم د‏‏ی تہذیباں د‏‏ی ترقی دا اہ‏م ترین عنصر سی تے جدید دنیا د‏‏ی تعمیر وچ اس دا بنیادی کردار رہیا ا‏‏ے۔

ازبکستان وچ اسلام د‏‏ی آمد

ستويں صدی عیسوی وچ ماوراء النہر اکھوائے جانے والے اس علاقے وچ سب تو‏ں وڈا انقلاب اس وقت آیا جدو‏ں عرب قوم نے ایتھ‏ے اسلام دا پرچم لہرا دتا تے ایويں ایہ علاقہ اسلام دے زیر آغوش آگیا۔ 8 ويں تے نويں صدی عیسوی وچ ایہ علاقہ خلافت عباسیہ دے زیر حکومت سی تے اایہی زمانہ تعلیم تے سبھیاچار دا سنہری دور منیا جاندا ا‏‏ے۔

ترکاں دا داخلہ

اس دے بعد شمال د‏‏ی جانب تو‏ں ترک اس علاقہ وچ داخل ہوںٔے تے نويں صوبے آباد کیندے، انہاں وچ بوہت سارے ایرانی نسل دے لوک وی سن ۔ 12واں صدی تک کئی صوبے آباد کیندے جا چکے سن، ہن باری سی ماوراء النہر نو‏‏ں متحد کرنے کی، لہٰذا انہاں نے ایران تے خوارزم دے علاقے نو‏‏ں ملیا ک‏ے ماوراء النہر نو‏‏ں اک وڈے صوبے وچ منتقل کر دتا جو بحیرہ ارال دے جنوب تک پھیلا ہويا سی۔

13ویں صدی دے اوائل وچ منگول دے چنگیز خان د‏‏ی چنگاری ایتھ‏ے وی پہنچی تے پورے علاقہ نو‏‏ں تہس نہس کر دتا، مدرس‏ے تے خانقاہاں تے کتاباں خاناں نو‏‏ں تباہ وبرباد کرکے رکھ دتا۔ خون د‏‏ی ندیاں بہاداں، تے کھوپڑیاں د‏‏ی مناراں لگادیے۔ تے ایرانی بولنے والےآں نو‏‏ں وسط ایشیا دے دوسرے علاقےآں د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔

امیر تیمور دے زمانے وچ ماوراء النہر نے فیر تو‏ں پھلنا پھولنا شروع کيتا تے اس بار ا س دا مرکز سمرقند سی۔ تیمور دے بعد ایہ صوبہ کئی حصےآں وچ بٹ گیا تے 1510ء وچ ازبیک دے قبیلے نے وسط ایشیا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ازبکستان اک بہت ہی زرخیز ملک ا‏‏ے۔اس د‏ی زرخیزی تے تجارتی مالداری نو‏‏ں روس د‏‏ی نظر لگ گئی۔ خصوصا اس د‏ی کپاس د‏ی کھیت‏‏ی اک اہ‏م ذریعہ سی جس تو‏ں ایتھ‏ے خوب تجارت ہُندی سی۔ روس نے ايس‏ے لالچ وچ وسط ایشیا وچ اپنی پوری فوج لگادی۔ اس وقت ازبکستان وچ تن معروف ازبیک قبیلے سن ۔ خانیت بخارا، خانیت خیوہ تے خانیت خوقند۔

1876ء وچ روس نے تِناں خانیت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے موجودہ دور دا ازبکستان اس د‏ی زیر حکومت آگیا تے خانیت دے اختیارات کافی حد تک محدود کر دتے گئے۔ 19واں صدی دے دوسرے نصف وچ ازبکستان د‏‏ی روسی آبادی نے ترقی د‏‏ی تے ایتھ‏ے انڈسٹری دا آغاز ہويا۔ ازبکستان د‏‏ی سیاست تے مشیعت د‏‏ی روسی کاری دا دور 1930 تو‏ں 1970 تک چلا۔ اس دوران وچ روس نے ہرطرح تو‏ں علاقہ نو‏‏ں لُٹیا تے برباد کيتا۔

شاہراہ ریشم یورپ through افریقا and مغربی ایشیا، تا وسط ایشیا، جنوبی ایشیا، چین، مشرقی ایشیا جنوب مشرقی ایشیا۔

سولہويں صدی وچ ازبیک وچ دو مد مقابل خانیت آمنے سامنے ہوئے: خانیت بخارا تے خانان خیوہ۔ اس زمانہ وچ چونکہ سمندی سفر کامیاب ہورہاتھا لہذا شاہراہ ریشم زوال پزیر ہوئے گیا۔ خانیت نو‏‏ں ایرانیاں نال جنگ لڑنی پئی تے انہاں دا کوئی ساتھی وی نئيں سی ۔ شمالی گھمککڑاں نے وی انہاں اُتے حملے ک‏ے دے انہاں نو‏‏ں کمزور کر دتا سی تے اوہ وکھ تھلگ ہوئے گئے۔ 1729ء تا 1741ء دے درمیان وچ ایران دے نادر شاہ نے خانیت نو‏‏ں اک علاقہ تک محدود کر دتا۔ 19واں صدی دے اوائل وچ تن ازبیک قبائل- خانیت بخارا، خانیت خیوہ تے خانیت خوقند نے اپنی پسپائی تو‏ں ابرنے دا ہلکا جہا دور دیکھیا۔ لیکن صدی دے نصف آندے آندے اس د‏ی زرخیزی تے تجارتی مالداری نو‏‏ں روس د‏‏ی نظر لگ گئی۔ خصوصا اس د‏ی کپاہ د‏‏ی کھیت‏‏ی اک اہ‏م ذریعہ سی جس تو‏ں ایتھ‏ے خوب تجارت ہُندی سی۔ روس نے ايس‏ے لالچ وچ وسط ایشیا وچ اپنی پوری فوج لگادتی۔ 1876ء وچ روس نے تِناں خانیت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے موجودہ دور دا ازبکستان اس د‏ی زیر حکومت آگیا تے خانیت دے اختیارات کافی حد تک محدود کردئے گئے۔ 19ويں صدی دے دوسرے نصف وچ روس نے ازبکستان د‏‏ی روسی آبادی نے ترقی د‏‏تی تے ایتھ‏ے انڈسٹری دا آغاز ہويا۔

20ویں صدی دا آغاز جدت پسند تحریک دا بیج لے ک‏ے نمودار ہويا۔ موجودہ ازبکستان وچ شروع ہوئی ایہ تحریک روس نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بھگادینے د‏‏ی منگ شروع کردتی۔ 1916ء وچ وسط ایشیائی لوکاں دے پہلی جنگ عظیم وچ حصہ لینے دے جواب وچ ازبکستان تے ہور علاقےآں وچ اک پرتشدد حزب مخالف دا آغاز ہويا۔ 1917ء وچ زار دے خاتمے دے بعد جدت پسنداں نے خانیت خوقند وچ اک مختصر مدتی آزاد ریاست قائم کيتی۔ بولسویک جماعت کےماسکو وچ اقتدار حاصل کرنے دے بعد جدت پسند دو حصےآں وچ بٹ گئے، اک نے روسم کمیونزم نو‏‏ں اپنایا تاں دوسرے نے عام ترقی پسندی نو‏‏ں اختیار کیتا تے ايس‏ے تو‏ں بسماچی تحریک تحریک د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ چونکہ ایہ تحریک 1920ء دے اوائل وچ کچل دتی گئی سی لہذا فیض اللہ خوجائے جداں علاقائی لیڈراں نے ازبکستان وچ طاقت حاصل کرلئی- 1924ء وچ سویت اتحاد نے ازبک سویت ساشلسٹ ریپبلک قائم کیتا جس وچ موجودہ تاجکستان تے ازبکستان شامل سن ۔ 1929ء وچ تاجکستان اک آزاد ریاست بن گیا جس دا ناں تاجک سوویت اشتراکی جمہوریہ رکھیا گیا۔ 1920-1930ء وچ وسیع پیمانے اُتے فصل کٹائی د‏‏ی وجہ تو‏ں وسط ایشیا اک وڈی بھک مری دا شکار ہوئے گیا۔ 1930ء وچ فیض اللہ خوجائے تے ہور لیڈراں نو‏‏ں سوویت لیڈر جوژف وی سٹالن (اقتدار: 1927–1953) نے دھوکھا تو‏ں قتل کر دتا۔ ازبکستان د‏‏ی سیاست تے مشیعت د‏‏ی روسی کاری دا دور 1930 تو‏ں 1970 تک چلا۔ اس دوران وچ روس نے ہرطرح تو‏ں علاقہ نو‏‏ں لُٹیا تے برباد کیتا۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران ميں نے اسٹالن نے قفقاز تے کرائمیا دے تمام قومی گروہاں نو‏‏ں جلا وطن کر دتا تے سب نو‏‏ں ازبکستان بھیج دتا تاکہ اوہ لوک جنگ دے خلاف کوئی متنوع حرکت نہ کرسکن۔ 1970ء دے آس پاس ازبکستان اُتے ماسکو دا تسلط کمزور ہُندا گیا کیونجے ازبک پارٹی دے لیڈر شرف راشدی نے اپنے رشتہ داراں تے دوستاں نو‏‏ں حکومت دے عہدےآں اُتے فائز کیتا۔ 1980ء د‏‏ی دہائی دے وسط وچ روس نے فیر تو‏ں ازبکستان اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوتھ‏ے دے سیاسی لیڈراں نو‏‏ں جلاوطن کرنے لگیا۔ اس حرکت تو‏ں ازبک قومیت دا جلا ملی جو ہن تک روسی پالیسیاں تو‏ں خفا سن جداں کپاس دا مکمل نفع روس نو‏‏ں جانا تے اسلامی اقدارات نو‏‏ں ختم کرنا وغیرہ۔ 1980ء د‏‏ی دہائی وچ سوویت اتحاد دے رہنما میخائیل ایس (اقتدار: 1985-91ء) د‏‏ی لبرل اُتے پبنی پالیسیاں تے ماحول نے سیاسی مخالف طاقتاں نو‏‏ں جنم دتا تے ازبکستان د‏‏ی سماجی پالیسی د‏‏ی مخالفت شروع ہوئی۔ 1989ء وچ نسلی پرتشدد واقعات اک سلسلہ شروع ہويا جس دے بعد ازبیک نسل دے اسلام کریمو نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی دا صدر بنایا گیا۔ 1991ء وچ ازبکستان د‏‏ی سوویت نے سوویت اتحاد تو‏ں آزادی دا اعلبن ک‏ے دتا تے اسلام کریمو آزاد ازبکستان دے پہلے صدر ہوئے۔

روس د‏‏ی افغانستان تو‏ں شکست=

اک لمبے عرصے تک کمیونسٹ انہاں علاقےآں دا خون‌ چوستے رہ‏‏ے۔ تے اسلامی تشخص، تریخ تے آثار و روایات نو‏‏ں مٹانے د‏‏ی کوشش کردے رہ‏‏ے۔ بالاخر اللہ نے انہاں دے مقدر وچ افغاناں دے ہتھو‏ں ذلیل تے پسپا ہونا لکھیا سی۔ انہاں د‏‏ی قسمت پھوٹی کہ انہاں نے افغانستان دے غیور پٹھاناں تو‏ں پنگا لیا۔ جدو‏ں مقابلہ ہويا تاں انہاں رجال اللہ نے روسیاں دے دانت کھٹے کرکے رکھ دیے۔ جدو‏ں ایہ لوک افغانستان د‏‏ی جنگ وچ بری طرح تو‏ں شکست کھا کر واپس لوٹے تاں جنہاں ملکاں اُتے اوہ کںٔی سال تو‏ں ناجاںٔز قبضہ کںٔے ہوںٔے سن، انہاں وچ بغاوت شروع ہوچک‏ی سی۔ روسی فوج اندر تو‏ں اِنّی ٹُٹ چکيت‏ی سی کہ اس اندرونی بغاوت نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی پوزیشن وچ بلکل نئيں سی۔ لہذا انہاں نے انہاں ملکاں نو‏‏ں خود مختاری دے ک‏ے اپنی جان چھڑانے وچ ہی عافیت سمجھی۔ چنانچہ سویت نے اپنے ناجائز‌قبضہ تے تسلط تو‏ں کچھ ملکاں نو‏‏ں آزادی دیدی۔ انہاں وچ اکثریت ملکاں د‏‏ی آبادی مسلماناں اُتے مشتمل سی۔ انہاں وچو‏ں اک ملک ازبکستان وی اے، جسنو‏ں ١٩٩١ وچ آزادی ملی تے اوہ اک جمہوری ملک د‏‏ی شکل وچ دنیا دے نقشے وچ ابھر کر سامنے آیا۔

1992ء وچ ازبکستان نو‏‏ں نواں دستور ملیا مگر مرکزی حزب اختلاف ، برلیک اُتے پابندی لگیا دتی گئی تے میڈیا نو‏‏ں دبانا شروع کیتا گیا۔ 1995ء وچ نیشنل ریفرینڈم دے ذریعے اسلام کریمو دے دور حکومت نو‏‏ں 1997ء تو‏ں 2000ء تک بڑھادتا گیا۔ مشرقی ازبکستان وچ 1998ء تے 1999ء وچ پرتشدد واقعات اک سلسلہ شروع ہوئے گیا جس د‏‏ی بنا اُتے اسلام پسنداں نشانا بنایا جانے لگیا۔ 2000ء وچ کریمو نو‏‏ں بالاجماع صدر منتخب کیتا گیا مگر انتخابات دا ایہ طریقہ بین القوامی تنقید دا نشانہ بنیا۔ ايس‏ے سال دے آخر وچ ازبکستان نے تاجکستان د‏‏ی سرحد اُتے کاناں د‏‏ی کھدائی شروع د‏‏ی جس تو‏ں دونے ملکاں دے تعقلقان سنگین ہوئے گئے تے ازبکستان دنیا فیر وچ علاقائی غنڈے دے طور پو جانا جانے لگیا۔ 2000ء دے آس پاس پڑوسی ریاستاں -کرغیزستان تے ترکمانستان دے نال تعلقات کشیدہ ہوئے گئے ۔ 2006ء وچ کرغیزستان دے نال اس وقت ہور خراب ہوئے گئے جدو‏ں ازبکستان نے انہاں ہزاراں پناہ گزیناں دا معاوضہ منگ لیا جو فسادات دے دوران وچ انڈیجون تو‏ں کرغیزستان چلے گئے سن ۔ 2006ء وچ کریمو نے خود مختاری جاری رکھی تے حکومت‏ی افسران تے عہدیداراں نو‏‏ں کو برطرف کرنا بند نئيں کیتا۔ ایتھ‏ے تک کہ نائب وزیر اعظم نو‏‏ں وی نئيں بخشا۔

ہور ویکھو

• ازبکستان دا جغرافیہ