پاکستانی غزل
| برصغیر دی اصناف موسیقی | |
| فائل:Dhrupad 2.jpg | |
| قسماں موسیقی | |
| قسماں موسیقی | |
غزل دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس دا سب توں وڈا نمائندہ جس نے اسنوں باقاعدہ رواج دتا سی۔ اوہ ولی دکنی سی۔ لیکن ولی توں غزل کاآغاز نئيں ہُندا اس توں پہلے سانوں دکن دے بوہت سارے شعراءکے ہاں غزل ملدی اے۔ مثلاً قلی قطب شاہ نصرتی، غواصی، ملا وجہی لیکن ولی نے پہلی بار غزل وچ تہذیبی قدراں نوں سمویا۔ اس دے بعد ساڈے سامنے ایہام گو شاعر آندے نيں۔ جنہاں نے وی فن تے فکر کے حوالے توں غزل نوں رہتل و روایات توں نیڑے کيتا۔ایہام گوئی دے دی بعد اصلاح بولی تے فکر دی تحریک شروع ہوئی جو مظہر جان جاناں نے شروع دی انہاں نے غزل وچ فارسیت نوں رواج دتا۔ لیکن اوہ مکمل طور اُتے ہندیت نوں غزل توں کڈ نئيں سکے۔ لہٰذا اس دے بعدمیر تقی میر او ر سودا دا دور ساڈے سامنے آندا اے اس وچ سانوں نويں رہتل تے اسلوب دا سراغ ملدا اے۔ اس وچ سانوں اوہ کلچر نظر آندا اے جو ہندی ایرانی کلچر اے۔ اوہ اسلوب اے جس وچ فارسی دا غلبہ تاں اے لیکن اندرونی طور اُتے ہندی ڈکشن دے اثرات نيں۔ میر اورسودا دا دور غزل دے عہد زريں دا دور اے۔ جس وچ مکمل طور اُتے کلاسیکی پیماناں دی پیروی کيتی گئی ۔
لکھنو وچ غزل دا پہلا دور مصحفی، انشاء، رنگین تے جرات دا اے ایتھے پہلی دفعہ کلاسیکی موضوعات اُتے ضرب پڑدی اے تے اسلوب تے موضوع دے حوالے توں بہت ساریاں نويں گلاں سامنے آئیاں ۔ لکھنؤ دا دوسرا دور جو آتش تے ناسخ دا دور اے اس وچ پچھلے دور دے اقدار نوں ہور مضبوط کيتا جاندا اے۔ ایتھے توں محبوب تے اس دی شخصیت تبدیل ہونی شروع ہُندی اے۔ اس توں پہلے جو پاکیزگی دا تصور سی اس وچ دراڑاں پڑدی نيں۔
اس دے بعد مرزا اسد اللہ خان غالب دا دو رآندا اے ،جس اُتے لکھنؤ دا اثر نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا۔ لیکن فکری حوالے توں اس دور وچ وڈی تبدیلی نظرآندی اے۔ ایتھے توں ایسی غزل شروع ہُندی اے جو اپنے دامن وچ تفکر کے بوہت سارے زاویے رکھدے ہی جس وچ فلسفہ تے خاص کر خدا، انسان تے کائنات کارشتہ مقرر کرنا جداں موضوعات غزل وچ داخل ہُندے نيں۔
1857ء دے بعد غزل دا اوہ دور شروع ہُندا اے جس وچ کلاسیکی عمل دے اثرات نيں۔ یعنی رام پور دا دور۔ اس دور وچ نواب مرزا داغ دہلوی،]] امیر، جلال تے تسلیم جداں شاعر شامل نيں۔
اس دے بعد صحیح معنےآں وچ غزل دا جدید دور شروع ہُندا اے۔ تے اوہ اے الطاف حسین حالی کادور اس وچ کوئی شک نئيں کہ حالی نے جدید غزل دی بنیاد رکھنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ حالی دی غزل دی بنیاد دراصل مقصدیت اُتے اے۔ اس دے بعد جو اہم ناں جدید غزل دے حوالے توں ساڈے سامنے آندا اے اوہ اقبال دا اے۔ اوہ حالی دی مقصدیت نوں اگے لے کے چلدے نيں لیکن وسیع معنےآں وچ ۔ اقبال صرف اخلاقیات تے مقصدی مضامین تک محدود نئيں رہے۔ اقبال دی غزل دا مرکزی کردار مکالمے کردا اے۔ فطرت توں، کائنات توں تے سب توں ودھ کے اپنے داخل تاں۔ ہن غزل اک نويں تصور دے تحت آگئی اے۔ انسان، خدا، کائنات تے فطرت دے رشتے تے پھیلی ہوئی کائنات سب اس وچ موجود نيں۔
اقبال دے بعداصغر، فانی بدایونی، حسرت موہانی، جگر مراد آبادی تے یاس یگانہ چنگیزی جدید معمار نيں۔ اصغر تصوف دے راستے تے فانی نے موت تے یاسیت دے راستے کائنات دی معنویت تلاش کرنے دی کوشش کيتی۔ جگر اک رندی تے سرمستی دے راستے تلاش کردا اے۔ جدوں کہ حسرت موہانی اک نواں تصورِ عشق سامنے لاندے نيں۔ انہاں نے غیر مادی تصور عشق نوں مٹا کر مادی تصورِعشق دتا۔ اُس نے اک مادی پیکر محبوب نوں دتا جو ايسے زمین اُتے ساڈے درمیان رہندا اے۔ جدوں کہ یاس یگانہ چنگیزی حقیقت دے حوالے توں تے ذات دی انانیت دے حوالے توں اہم ناں اے۔
اس دے بعد ساڈے سامنے ترقی پسنداں دا گروپ آندا اے جس وچ بوہت سارے شاعر ساحر، فیض، مجروح، احمد ندیم قاسمی، عبدالحمید عدم، جانثار اختر وغیر ہ شامل نيں تے ترقی پسند تحریک تک غزل پہنچکی اے۔ اس دے بعد 1947ءدے بعد کچھ شاعر ہندوستان وچ رہ جاندے نيں تے کچھ پاکستان وچ ۔
پاکستانی غزل تقسیم دے بعد 47ء توں 57ء تک
سودھوکلاسیکی رجحان
سودھوشروع دے پاکستانی شاعر وچوں ایداں دے کئی شاعر سن جو پاکستان بننے توں پہلے شاعری کر رہے سن انہاں وچوں کئی شاعر کلاسیکی رجحان توں متاثر رہے تے انھاں نے بعد وچ وی انہاں نوں جاری رکھیا جو کلاسیکی نقطہ نظر توں وابستہ سن اوہ حفیظ ہوشیار پوری تے حفیظ جالندھری نيں۔
حفیظ جالندھری
سودھوحفیظ جالندھری دی غزل اُتے کچھ حوالےآں توں اقبال دے اثرات رہے نيں لیکن حفیظ دی غزل اُتے کلاسیکی نقطہ نظر موضوع تے اسلوب دونے حوالےآں توں اثرات پئے۔ ترنم تے موسیقیت انہاں دے کلام دی اہم خصوصیت اے۔ اُنہاں دی غزل اُتے تمام کلاسیکی شاعر میر، غالب تے مومن دے اثرات موجود نيں۔
ارادے باندھتا ہوں، سوچتا ہوں توڑ دیتا ہوں
کہیں ایسا نہ ہو جائے کہیں ویسا نہ ہو جائے
دیکھا جو تیر کھا کے کمیں گاہ کی طرف
اپنے ہی دوستوں سے ملاقات ہو گئی
صوفی تبسم
سودھوصوفی تبسم اُتے وی کلاسیکی اثرات نمایاں نيں۔ اوداں تاں ایہ بچےآں دی شاعری دے لئی مشہور رہے لیکن غزل دی شاعری وی انہاں نے خوب کيتی۔ فارسی روایت دا انہاں دے ہاں گہرا اثر رہیا۔ تبسم خوبصورت کلاسیکی موڈ دے نال غزل کہندے نيں۔ حسن و عشق دی لطافت، لہجے دی خوبصورتی، ترنم و موسیقیت انہاں دی شاعری وچ موجود اے۔
دل کو جب بے کلی نہیں ہوتی
زندگی زندگی نہیں ہوتی
موت کی دھمکیاں نہ دو ہم کو
موت کیا زندگی نہیں ہوتی
دل تبسم کسی کو دو پہلے
مفت میں شاعری نہیں ہوتی
ترقی پسند رجحان
سودھواس رجحان وچ اوہ ترقی پسند تحریک توں وابستہ شعراءشامل نيں جو ٧٤ توں پہلے وی غزل کہندے رہے تے بعد وچ خوبصورت غزل انہاں لوکاں نے کہی۔
فیض احمد فیض
سودھوفیض احمد فیض ترقی پسند شعراءماں اک بہت وڈا ناں اے۔ انہاں دے ہاں اردو غزل دے لہجے دی اوہی روايتی خوبصورتی موجود اے۔ جو اردو غزل دا طرہ امتیاز رہیا اے۔ انھاں نے اُنہی روايتی علامات نوں نواں رنگ دے کے اپنی غزل وچ پیش کيتا۔ تے حقیقت تے رومان دا سنگم بنا کے غزل کہی
میدانِ وفا دربار نہیں یاں نام و نسب کی پوچھ کہاں
کچھ عشق کسی کی ذات نہیں عاشق تو کسی کا نام نہیں
جس دھج سے کوئی مقتل میں گیا وہ شان سلامت رہتی ہے
یہ جان تو آنی جانی ہے اس جاں کی تو کوئی بات نہیں
احمد ندیم قاسمی
سودھواحمد ندیم قاسمی دی شاعری وچ نويں محبوب دی مکمل تصویر سانوں نظر آندی اے جو عاشق دی طرح دکھ سہندا اے۔ اس دے علاوہ اپنے نظریے دے حوالے توں وی انہاں نے خوبصورت اشعار غزل وچ کہے نيں۔
پوچھ بیٹھا ہوں میں تجھ سے تیرے کوچے کا پتہ
تیرے حالات نے کیسی تیری صورت کر دی
عمر بھر سنگ زنی کرتے رہے اہل وطن
یہ الگ بات کہ دفنائیں گے اعزاز کے ساتھ
عبد الحمید عدم
سودھوعبدالحمید عدم دی غزل وچ روانی سرور و مستی تے حسن و عشق دی لطافت بنیادی عنصر اے۔ خاص کر عدم دا موضوع ساڈے اوہ منافقانہ روے ے نيں جو ساڈے معاشرے وچ سیاسی و سماجی حالات دے باعث پید اہوئے نيں۔ اس دے علاوہ سیاسی جبر دے حوالے توں وی عد م نے لکھیا اے۔
ہم کو شاہوں کی عدالت سے توقع تو نہیں
آپ کہتے ہیں تو زنجیر ہلا دیتے ہیں
اے عدم ہر گناہ کر لیکن
دوستوں سے ریا کی بات نہ کر
اس دے علاوہ محبت دے بارے وچ اُنہاں دے اک شعر وچ طنز نوں آسانی توں محسوس کيتا جا سکدا اے۔
اب ہم کو الزام نہ دینا
ہم بھی کچھ مجبور ہوئے ہیں
میر پرستی
سودھوا س وچ اوہ شعراءشامل نيں جنہاں پرہجرت نے بہت اثر ڈالیا۔ اس دور وچ دکھ تے اداسیاں دی پرچھائیاں عام نيں اس لئی اس دور وچ جس شاعر نوں سب توں زیادہ یاد کيتا گیا اوہ میر تقی میر نيں۔ اس طرح بوہت سارے شعراءمیر پرستی دا شکار ہوئے گئے۔ کیونجے میر دے دو ر تے 47 دے حالات وچ تھوڑی بہت مماثلت ضرور پائی جاندی اے۔ میرسے متاثر ہونے والے شاعر وچ ناصر کاظمی، ابن انشاء،مختار صدیقی تے حفیظ ہوشیار پوریاحمد مشتاق اسلم انصاری تے بشیر احمد بشیر شامل نيں۔
ناصر کاظمی
سودھوناصر کاظمی دی غزل وچ دکھ دی ہلکی سی سلگتی ہوئی آنچ نظر آندی اے۔ دکھ وچ چھلبلاہٹ ہُندی اے غصہ ہُندا اے لیکن ناصر دے ہاں ایہ چیزاں نئيں بلکہ دبی دبی کیفیت موجود اے جو میر دا خاصہ اے۔ لیکن ناصر میر دی تقلید نئيں کردا بلکہ صرف متاثر نظرآندے نيں۔ ناصر نے جو دکھ بیان کیتے نيں اوہ سارے دکھ ساڈے جدید دور دے دکھ نيں ناصر نے استعارے لفظیات دے پیمانے عشقیہ رکھے لیکن اس دے باطن وچ اسنوں اسيں آسانی توں محسوس کرسکدے نيں۔ محض عشق نئيں بلکہ ہجرت، جدید دور دے مسائل ،اور دوسری بہت ساریاں چیزاں انہاں دی غزلاں وچ ملدی نيں۔ مثلاً
کہاں تک تاب لائے ناتواں دل
کہ صدمے اب مسلسل ہو گئے ہیں
جنہیں ہم دیکھ کر جیتے تھے ناصر
وہ لوگ آنکھوں سے اوجھل ہو گئے ہیں
دل تو میرا اداس ہے ناصر
شہر کیوں سائیں سائیں کرتا ہے
ابن انشا
سودھوابن انشاء دے ہاں وی میر دا اثر نمایاں اے۔ انہاں دے ہاں دکھ دی فضاءایسی محبت دے دکھ دی فضاءجو مکمل طور اُتے پختہ ہوئے چکی اے تے جوانسان نوں اندر توں توڑدی اے۔ اس دا ذکر باہر نئيں ہوئے سکدا۔ انشاءکے ہاں ایہی درد سانوں نظرآندا اے۔ دوسرا حوالہ انہاں دی لفظیات تے ڈکشن اے جس اُتے ہندی اثرات غالب نيں۔ جو میر دے ہاں وی سانوں نظرآندے نيں۔ مقلد ایہ وی ننيں۔ رومان توں حقیقت دی طرف آندے نيں۔ تے دنیا وچ چاند نگر بنانا چاہندے نيں۔ اوہ اجتماعی دکھ نوں چھپا کر انفرادی دکھ وچ شامل کے دیندے نيں۔
ہم رات بہت روئے بہت آہ و فغاں کی
دل درد سے بوجھل ہو تو پھر نیند کہاں کی
اللہ کرے میر کا جنت میں مکاں ہو
مرحوم نے ہر بات ہماری ہی بیاں کی
مختار صدیقی
سودھومختار صدیقی دا تعلق حلقہ ارباب ذوق توں رہیا۔ انہاں دے ہاں وی بولی و بیان تے دکھ دے حوالے توں میر دے اثرات نمایاں نيں۔
سب خرابے ہیں تمنائوں کے
کوبستی ہے جو بستی ہے یاں
حفیظ ہوشیا ر پوری
سودھوشاعری وچ حفیظ ہوشیار پوری، ناصر کاظمی دے استاد رہے۔ انہاں دے ہاں روایت دا وڈا سلیقہ سانوں نظرآندا اے۔ انہاں دا عاشق محبت کردے وقت سماجی تے تہذیبی اقدار دا بہت خیال رکھدا اے۔ لہٰذا اس دے محبت دے باب وچ اک پردہ دا عمل اے شور شرابہ نئيں بلکہ ہجر و فراق دی جان لیوا کیفیات موجود نيں:
محبت کرنے والے کم نہ ہوں گے
تیری محفل میں لیکن ہم نہ ہوں گے
اگر تو اتفاقاً مل بھی جائے
تیری فرقت کے صدمے کم نہ ہوں گے
تمام عمر تیرا انتظار ہم نے کیا
اس انتظار میں کس کس سے پیار ہم نے کیا
ٍ اس دے بعد 47 توں 57 تک دے دور وچ دو تے اہم شاعر قتیل شفائی تے ادا جعفری نيں۔
قتیل شفائی
سودھوان دا تعلق ترقی پسنداں توں رہیا۔ انہاں دی شہرت دا سبب انہاں دی غزلاں تے گیت نيں۔ انہاں دی غزلاں وچ ترنم او ر موسیقیت دا شعور ی انتظام موجود اے۔ محبت رومان، قتیل دی غزل دی بنیاد اے۔ ایسی محبت جس وچ سرور و لطافت دی پرچھائیاں زیادہ نيں دکھ تے مایوسی کم اے۔ جدوں دے ترقی پسند سوچ دے حوالے توں وی انہاں دے ہاں اشعار کثرت توں ملدے نيں:
مل کر جد ا ہوئے تو نہ سویاکریں گے ہم
ایک دوسرے کی یاد میں رویا کریں گے ہم
گنگناتی ہوئی آئیں ہیں فلک سے بوندیں
کوئی بدلی تیری پازیب سے ٹکرائی ہے
دنیا میں قتیل اس سا منافق نہیں کوئی
جو ظلم تو سہتا ہے بغاوت نہیں کرتا
ادا جعفری
سودھوادا جعفری دی شاعری وچ بنیادی طور اُتے دو چیزاں شامل نيں پہلی تہذیبی رویاں توں اس دے جذبے دا منسلک ہونا تے دوسری عورت ہونے دے ناطے عورتاں دے جذبات، احساست دی ترجمانی کرنا اے۔ انہاں دی شاعری وچ محبت لطافت تے کچھ خارجی مسائل دا ذکر وی ملدا اے۔ ادا نے سادہ تے خوبصورت غزلاں کہی نيں:
ہونٹوں پہ کبھی اُن کے میرا نام بھی آئے
آئے تو کبھی برسرِالزام بھی آئے
میں نے سونپ دی جس کو کائناتِ جاں اپنی
وہ خدا نہ تھا لیکن کس قدر اکیلا تھا
57ء تے 70ء تک دے دور دی شاعری
سودھو1955ء تے 1960ء دے نیڑے نويں شعری تحریک شرو ع ہوئی۔ اس دور وچ شعر وچ ایسی گلاں برتی جانے لگاں جو پہلے موجود نہ سن۔ اس لئی اساس دور دی شاعری مکمل طور اُتے جدید شاعری اے جس وچ نواں ماحول تے نويں کیفیات ملدی نيں۔ اس ادب اُتے زیادہ تر اثر صنعتی رہتل اورمشینی زندگی دا اے۔ جس دی وجہ توں اس دور دی شاعری وچ انہاں چیزاں توں فرار تے باطن دی طرف سفر دا عمل زیادہ اے۔ تے غزل وچ داخل تے خارج دی کشمکش جاری اے۔ فن تے اسلوب دے حوالے توں اس دور وچ وڈی تبدیلی دا احساس ہُندا اے۔ اوہ اے ایتھے دی غزل وچ ساڈی اپنی مٹی دی خوشبو اے۔ تمام استعارے تے لفظیات دا تعلق فطرت تے ساڈی مٹی توں اے۔ مثلا درخت ،پرندے، سفر، ہجرت، گلی، چاندنی، دھو پ، دھواں، منڈیر، شاخاں، بادل، تنہائی، سایہ جداں لفظیات، آؤ اس دور وچ نويں غزل دے شعراءکا جائزہ لیندے نيں۔
احمد فراز
سودھونويں شاعری دے حوالے توں اک وڈا ناں احمد فراز دا اے۔ جو 55ء تے 60ء دے درمیان سامنے آئے۔ انہاں دے ہاں کلاسیکی نقطہ نظر دے نال نال نويں دور دے مسائل وی نظرآندے نيں۔ کدرے فیض دا اثر اے تے کدرے ترقی پسندی لیکن فراز بنیادی طور اک رومانی شاعری اے۔ انہاں دی غزل دے موضوعات حسن و عشق اُتے مبنی نيں۔ پہلے دی شاعری وچ محبوب بے وفا سی لیکن احمد فراز دے ہاں دا عاشق وی بے وفا اے یعنی اُس دا تصور ِ عشق اگے دی چیز اے ۔
یہ غزل دین اُس غزال کی ہے
جس میں ہم سے وفا زیادہ تھی
دل منافق تھا شبِ ہجر میں سویا کیسا
اور جب تجھ سے ملا ٹوٹ کے رویا کیسا
فراز دے ہاں مسلسل تصورِ محبت وچ بے وفائی دا عمل نظرآئے گا کئی جگہ اوہ اقرار کردا اے:
ہم نے جس جس کوبھی چاہا تیرے ہجراں میں وہ لوگ
آتے جاتے ہوئے موسم تھے زمانہ تو تھا
اُنہاں دے ہاں تصور عشق وچ زمانہ دی تلخی تے فرسٹیشن وی در آئی اے :
اس زندگی میں کتنی فراغت کسے نصیب
اتنا نہ یاد آ کہ تجھے بھول جائیں ہم دد
آنکھ سے دو ر نہ ہو دل سے اتر جائے گا
وقت کا کیا ہے گزرتا ہے گزر جائے گا
منیر نیازی
سودھومنیر نیازی دی غزل کئی دکھاں توں تعمیر ہوئی اس وچ محبت دے دکھ وی نيں تے سماجی در د بھی۔ کدرے کدرے ایہ محسوس ہُندا اے کہ انہاں دے ہاں سماج دے بوہت سارے اندرونی دکھ محبت دے دکھ وچ مل گئے نيں۔ تے ایہ دونے دکھ مل کے کوئی اکائی تشکیل دے رہے نيں۔
اُس آخری نظر میں عجب درد تھا منیر
اس کے جانے کا رنج مجھے عمر بھر رہا
جانتا ہوں ایک ایسے شخص کو میں بھی منیر
غم سے پتھر ہو گیا لیکن کبھی رویا نہیں
صبح کاذب کی ہوا میں درد تھا کتنا منیر
ریل کی سیٹی بجی تو دل لہو سے بھر گیا
منیر دے ہاں دو لفظاں بہت زیادہ نيں اک شہر تے اک سفر۔ ایسا لگدا اے کہ منیر دی غزل دی غزل دا مسافر اندھیرے وچ کھو گیا اے۔ تے شہر دے سارے مناظر اندھیرے وچ کھو گئے نيں۔ اس لئی اُنہاں دے ہاں سایے تے دھند دی کیفیت ملدی اے۔ اُنہاں دے ہاں تنہائی تے خوف دی فضاءموجود اے۔ جو اُس دور دے نويں ماحول نوں ظاہر کردی اے۔
ملتی نہیں پناہ ہمیں جس زمین پر
اک حشر اس زمین پہ اٹھا دینا چاہیے
میری ساری زندگی کو بے ثمر اُس نے کیا
عمر میر ی تھی مگر اس کو بسر اُس نے کیا
شہر کو برباد کرکے رکھ دیا اُس نے منیر
شہر پر یہ ظلم میرے نام پر اُس نے کیا
شہزاد احمد
سودھوشہزاد احمد دے ہاں دھند تے ساے ے دی کیفیت تاں نئيں مگر و ہ سماجی مسائل دی طرف ضرور آندا اے تے خارجی حقیقتاں نوں بیان کردا اے۔ لیکن پس منظر وچ تنہائی، سناٹا تے نامرادی انہاں دے ہاں وی موجود اے۔ انہاں دے شاعری دے کردار شہر دی زندگی نال تعلق رکھدے نيں جنہاں دے احساس وچ منافقتاں رچی بسی نيں۔ جنہاں دا بنیادی المیہ بے حسی اے۔ اوہ کہنا بہت کچھ چاہندے نيں تے کرنا وی لیکن اوہ نہ کچھ کہہ سکدے نيں تے نہ کر سکدے نيں۔ اس دے نال نال وطن دی مٹی دی محبت دا حوالہ وی انہاں دے ہاں گہرا اے۔
میرا وہ جادہ ہے جس پہ چلا تھا نہ کوئی
تم ہراک راہ میں نقشِ پا کفِ پا مانگتے ہو
انھاں نے سائنس ،فلسفہ، نفسیات دے موضوعات نوں وی غزل وچ جگہ دتی اے۔ دکھ دے بیان کردے وقت ایداں دے ماحول نوں بیان کردا اے جتھے اس دے استعارے فطری ہُندے نيں:
سوا نیزے پہ سورج آگیا ہے
یہ دن بھی اب بسر کرنا پڑے گا
بہت آتے ہیں پتھر ہر طرف سے
شجر کو بے ثمر کرنا پڑے گا
شکیب جلالی
سودھوشکیب جلالی اوہ شاعر اے جس نے 35 سال دی عمر وچ خود کشی کر لئی۔ مرنے دے بعد اُس دی جیب توں اک کاغذ دا ٹکڑا ملیا جس اُتے ایہ شعر لکھیا ہويا سی:
تونے کہا نہ تھا کہ میں کشتی پہ بوجھ ہوں
آنکھوں کو اب نہ ڈھانپ مجھے ڈوبتے بھی دیکھ
ان دے ہاں کلاسیکی لطف ضرور اے لیکن اوہ بوہت سارے حوالےآں توں جدید شاعر نيں جس نے اپنی غزل وچ جدید ماحول،اقدار تے جدید روے ے پیش کیتے نيں۔ انہاں دے ہاں اک گہری بے اطمینانی تے انتشار دی کیفیت موجود اے۔ جس وچ سماجی گھٹن تے تنہائی بنیادی کردار نيں تے ایہ بے اطمینانی دا سلسلہ اس دی شخصیت توں مل جاندا اے جس دی وجہ توں اوہ خودکشی کردا اے۔ محبوب نوں اُنھاں نے اک نويں زواے ے توں دیکھیا ایسا زاویہ جس توں شاید اج تک کسی نے نہ دیکھیا ہوئے۔ انہاں دے ہاں سارے رویاں وچ بنیادی چیز جدید دور دی منافقت اے جسنوں اوہ سماج توں محبوب تک لے آیا اے۔
دھوکے سے اُس حسین کو اگر چوم بھی لیا
پائو گے دل کا زہر لبوں کی مٹھاس میں
یہ اور بات وہ لب تھے پھول سے نازک
کوئی نہ سہہ سکے لہجہ کرخت ایسا تھا
ملبوس خوشنما ہیں مگر جسم کھوکھلے
چھلکے سجے ہو جیسے پھلوں کی دکا ن پر
اپنی انتشاری کیفیت دی وجہ توں اوہ فطرت توں مکالمہ کردا اے۔ تے اپنے دکھ فطرت دے نال بانٹنا چاہندا اے۔ او رآخر ایہ ساری بے اطمینانی اک نقطے اُتے آکے ختم ہوجاندی اے جدوں انسان نجات حاصل کرکے وقت توں اگے نکل جاندا اے۔
کنارے آب کھڑا خود سے کہہ رہا ہے کوئی
گماں گزرتا ہے یہ شخص دوسرا ہے کوئی
درخت راہ بتائیں ہلاہلا کر ہاتھ
کہ قافلے سے مسافر بچھڑ گیا ہے کوئی
فیصل ِ جسم پہ تازہ لہو کے چھینٹے ہیں
حدودِ وقت سے آگے نکل گیا ہے کوئی
جون ایلیا
سودھوجون ایلیا اُتے مشاعراں وچ پڑھدے ہوئے اک جنون دی کیفیت طاری ہوئے جاندی انہاں دے ہاں محبت دے باب وچ اک بہت گہری شدت تے جذبے دی وارفتگی پائی جاندی اے۔
کسی لباس کی خوشبو جب اُڑ کے آتی ہے
تیرے بدن کی جدائی بہت ستاتی ہے
میرے بغیر تجھے چین کیسے پرتا ہے
تیرے بغیر مجھے نیند کیسے آتی ہے
یہ مجھے چین کیوں نہیں آتا
ایک ہی شخص تھا جہاں میں کیا
میں بھی بہت عجیب ہوں اتنا عجیب ہو ں کہ بس
خود کو تباہ کر لیا اور ملال بھی نہیں
اک ہور مضبوط حوالہ انہاں دے ہاں اوہی المیہ اے جو اک مادی دور وچ روحانی انسان دا اے۔ اک ایداں دے شخص دا جو دل دی آواز نوں باہر کڈ رہیا اے۔
کون اس گھر کی دیکھ بھال کرے روز ایک چیز ٹوٹ جاتی ہے
عبید اللہ علیم
سودھوان دی غزل وچ محبت تے سماجی جدوجہد دے حوالے ملدے نيں۔ خاص طور اُتے جدید دور وچ تصورِ حسن و عشق وچ جو تبدیلیاں ہوئیاں نيں تے معاشرے دا سناٹا، تنہائی تے خاص کر عقائد تے حقائق دی کشمکش انہاں دا موضوع اے۔ انہاں دے ہاں عاشق تے محبوب دونے محبت کردے نيں تے دکھ اُٹھاندے نيں ۔
تم نے بھی میرے ساتھ اُٹھائے ہیں دکھ بہت
خوش ہوں کہ راہ شوق میں تنہا نہیں ہو ں میں
اُس نے پوچھا ہے بڑے پیار سے کیسے ہو علیم
اے غم ِعشق ذرا اور فروزاں ہونا
لیکن اس دے نال نال محبت دے باب وچ اسنوں فکری تغیرات دا احساس وی اے انسانی مزاج دی تبدیلیاں وی انہاں دی نظر وچ نيں مثلاً
میں ایک سے کسی موسم میں رہ نہیں سکتا
کبھی تو وصل کبھی ہجر سے رہائی دے
اس دے نال علیم دے ہاں ملک وچ ہونے والے ظلم و ستم تے بے امنی دی طرف وی اشارے ملدے نيں :
میں یہ کس کے نام لکھوں جو الم گزر رہے ہیں
میرے شہر جل رہے ہیں میرے لوگ مر رہے ہیں
موضوع تے اسلوب دے حوالے توں تجربات
سودھوتقریباً60 دی دہائی وچ بوہت سارے شاعراں نے محسوس کيتا کہ نويں غزل وچ موضوع تے اسلوب دونے حوالےآں توں تبدیلی آنی چاہے ے۔ اس حوالے توں د و ناں اہم نيں ظفر اقبال تے سلیم احمد
ظفر اقبال ظفر اقبال دی کتاب ”گلافتاب“ غزل وچ تجرباں دے حوالے توں اہم نيں۔ انہاں تجرگل کيتی دو جہتاں نيں پہلی دا تعلق موضوع توں اے تے دوسری دا تعلق اسلوب توں اے۔ موضوعات وچ انھاں نے روايتی موضوعات توں انحراف کرنے دی کوشش کيتی انہاں دا خیال اے کہ ہر خیال غزل وچ آنا چاہے ے۔ جو کچھ وی سوچیا جائے بیان کرنا چاہے ے۔ ہن ہر چیز دے بیان دے عمل وچ انہاں دے ہاں مزاحیہ کیفیت پیدا ہُندی اے۔ جتھے تک اسلوب دا تعلق اے تاں اوہ ایداں دے لفظاں نوں غزل وچ لیائے جو ساڈی غزل وچ بوہت گھٹ استعمال ہوئے نيں۔ انہاں نے مقامی بولی دے لفظاں غزل وچ شامل کیتے :
ٹوٹے ہوئے مکاں کی ادا دیکھتا کوئی
سرسبز تھی منڈیر کبوتر سیا ہ تھا
تجربات دے علاوہ وی اُنہاں دے اشعار وچ خوبصورت اشعار سانوں ملدے نيں
یہاں کسی کو کوئی حسبِ آرزو نہ ملا
کسی کو ہم نہ ملے اور ہم کو تو نہ ملا
رو میں آئے تو خود ہی گرمئی بازار ہوئے
ہم جنہیں ہاتھ لگا کر ہی گنہگار ہوئے
جھوٹ بولا ہے ظفر تو اس پہ قائم بھی رہو
آدمی کو صاحبِ کردار ہو نا چاہیے
سلیم احمد
سودھوسلیم احمد بطور نقاد وی اردو ادب وچ اپنی اک حیثیت رکھدے نيں۔ ابتدا وچ انہاں اُتے میر دا اثر رہیا فیر حسرت دا اثر نمایاں اے تے بعد وچ یاس یگانہ چنگیزی توں متاثر ہوئے۔ انہاں دے ہاں وی غزل وچ تجربات دے دو حوالے نيں اک اسلوبیاندی تے دوسرا موضوعاتی، موضوع دے حوالے توں اوہ روح دے جھمیلےآں توں نکل کے جسم تے روح دے امتزاج دی طرف آندے نيں۔ اس طرح انھاں نے نويں غزل وچ روح تے جسم، سائنس تے جذبے دا حسین امتزاج پیش کيتا اے۔
اتنی کوشش بھی نہ کر میری اسیری کے لیے
تو کہیں میرا گرفتار نہ سمجھاجائے
وہاں دیوار اٹھا دی میری معماروں نے
گھر کے نقشے میں مقرر تھا جہا ں در ہونا
کربِ بدن سے کم نہ ہوئے دل کے فاصلے
اک عمر کٹ گئی کسی ناآشنا کے ساتھ
یہ کیسے لوگ ہیں صدیوں کی ویرانی میں رہتے ہیں
انھیں کمرے کی بوسیدہ چھتوں سے ڈر نہیں لگتا
1970ء دی دہائی دی غزل
سودھواس دہائی دے زیادہ تر شاعر 47ء دے بعد پیدا ہوئے اس طرح پاکستانی ادب دے سب توں زیادہ اثرات انہاں اُتے پئے۔ انہاں دے افکار وچ سیاسی حالات دے نال نال جنگاں دا اثر وی اے۔ خاص کر 65ء تے 71ء دیاں جنگاں نوں داخلی سطح اُتے لیا۔ 70ء دی غزل وچ مٹی توں وابستگی دے نال نال تاریخی مذہبی تے اساطیری رجحان نمایاں اے۔ انہاں وچ بعض شعراءکے ہاں فیض دی روایت دا اثر اے۔ جس وچ محبت دے رویے دے نال نال انقلابی رویے وی مل جاندے نيں۔ انہاں وچ تن ناں سب توں اہم اے
پروین شاکر
سودھوپروین شاکر دا موضوع محبت رہیا اے لیکن اُس نے محبت دی جو کیفیات بیان کيتیاں نيں اوہ خالصتاً روحانی ننيں۔ اس وچ جسم دا لمس او ر جنسیت دا عمل وی موجود اے۔ انہاں نے مخصوص انداز وچ نسوانی مسائل بیان دے ے نيں۔ لہٰذا انہاں دے ہاں نسوانی جذبات لمس دی کیفیات تے خاص کر دوری دے عمل توں پیدا ہونے والا انتشار موجود اے۔
کمالِ ضبط کو خود بھی تو آزمائوں گی
میں اپنے ہاتھ سے اُس کی دلہن سجائوں گی
جواز ڈھونڈ رہا تھا نئی محبت کا
وہ کہہ رہا تھا کہ میں اُس کو بھو ل جائوں گی
پروین شاکر کی شاعر ی میں دوری کا المیہ بہت زیادہ ہے مثلاً:
اب بھی برسات کی راتوں میں بد ن ٹوٹتا ہے
جاگ اٹھتی ہیں عجب خواہشیں انگڑائی کی
محسن نقوی
سودھومحسن نقوی وی ايسے روایت دے شاعر نيں جنہاں نے محبت دے حوالے توں خوبصورت اشعار کہے نيں۔ اس دے علاوہ انقلاب دے حوالے توں تے جدید وچ فرد دی محرومیاں تے تنہائی دے حوالے توں بہترین اشعار غزل وچ کہے نيں۔ شخصی انانیت دا رویہ محسن نقوی دی پہچان اے۔ انھاں اپنی ذات دا احساس اے جو جگہ جگہ سانوں اس دی غزل وچ ملدا اے۔ محبت دی کیفیات نوں کچھ اس طرح شعر وچ سمویا اے :
بچھڑکے مجھ سے کبھی تو نے یہ بھی سوچا ہے
ادھورا چاند بھی کتنا اداس لگتا ہے
اُسے گنوا کے زندہ ہوں اس طرح محسن
کہ جیسے تیز ہوا میں چراغ جلتا ہے
بچھڑتے وقت سے اب تک میں یوں نہیں رویا
وہ کہہ گیا تھا یہی وقت امتحاں کا ہے
انقلابی حوالے سے ان کا ایک شعر ملاحظہ ہو:
میں سرِ مقتل حدیث ِزندگی کہتا رہا
انگلیاں اُٹھتی رہیں محسن میرے کردار پر
افتخار عارف
سودھوافتخار عارف دا تعلق وی فیض دی روایت توں رہیا اے۔ انہاں نے کربلا دے واقعے نوں لے دے ساڈی غزل وچ سماجی مسائل توں ملیا دتا اے۔ دوسرا حوالہ انہاں دی وطن نال محبت دا اے۔
میرے خدا مجھے اتنا تو معتبر کر دے
میں جس مکان میں رہتا ہوں اُس کو گھر کر دے
میں اپنی خاک سے کٹ کر جیوں تو میرے خدا
اجاڑ دے میری مٹی کو در بدر کر دے
اساطیری تے تاریخی رجحان
سودھو70ء دی دہائی وچ کچھ ایداں دے شاعر وی پاکستان وچ رونما پوتے نيں جنہاں دے ہاں وطن،زمین، تریخ تے اساطیری، مذہبی تے تہذیبی رجحان ملدا اے۔ ایہ شاعر اس ماحول وچ رہندے ہوئے وی تریخ وچ رہندے نيں جس شخص دے ہاں ایہ رجحان سب توں زیادہ اوہ ثروت حسین نيں
ثروت حسین
سودھوثروت حسین دا اک مجموعہ ”خاکدان “ شائع ہوچکيا اے۔ انہاں نے خو د کشی کر لئی سی۔ انہاں دی غزل وچ سانوں اساطیر تے تریخ دی طرف سفر نمایاں اے۔ اس دے علاوہ مذہبی تلمیحات وی انہاں دے ہاں نمایاں نيں۔ انہاں دی غزل وچ شہزادے، شہزادی، پریزاد، چاند، ستارے جداں لفظاں عام نيں۔ اوہ ایسا شخص اے جو خواباں وچ رہندا اے:
کبھی تیغ ِ تیز سپرد کی کبھی تحفہ گل تر دیا
کسی شاہزادی کے عشق نے میرا دل ستاروں سے بھر دیا
زمین چھوڑ کر نہیں جائوں گا نیا ایک شہر بسائوں گا
میرے وقت نے میرے عہد نے مجھے اختیار اگر دیا
اُنہاں دے ہاں خواب زیادہ نيں تے ایسا معلوم ہُندا اے کہ ایہ دنیا معدوم ہونے والی اے تے ایہی بے اطمینانی اُنہاں نوں موت دی طرف لے آندی اے:
قسم ہے آگ اور پانی کی
موت اچھی ہے بس جوانی کی
موت کے درندے میں اک کشش تو ہے ثروت
لوگ کچھ بھی کہتے ہوں خود کشی کے بارے میں
غلا م محمد قاصر
سودھوغلام محمد قاصر انہاں دی غزل وچ کلاسیکیت تے اساطیر توں وابستگی زیادہ اے۔ تے اپنے اس کیفیت توں اوہ اک داستانوی ماحول بناندا اے تے سانوں اک قدیم اساطیر تے رہتل دی طرف لے جاندا اے۔ لہٰذا اس دے ہاں تلمیحاندی نظام مضبوط اے۔
کتاب ِ زندگی رکھتے ہیں تابِ زندگی کم ہے
نئے کردار ہیں ہم لوگ اگلی داستانوں کے
اُنہاں دی اس کیفیت توں کئی راستے پھوٹے اک تاں ایہ کہ جدوں اُس نے جدیددور دا مطالعہ کيتا تاں اُس نے محسوس کيتا کہ ایتھے محبت دی کمی اے۔ تے زمین اُتے محبت دا فقدا ن اے۔ تے ایتھے توں سانوں کدرے تے جانا پئے گا۔ تے اس لئی انھاں نے اپنی طرح دے انساناں دے اس قسم دے شعر کہے:
کروں گا کیا جو محبت میں ہو گیا ناکام
مجھے تو اور کوئی کام بھی نہیں آتا
اکیلا دن ہے کوئی اور نہ نہ تنہا رات ہوتی ہے
میں جس پل سے گزرتا ہوں محبت ساتھ ہوتی ہے
جلیل عالی
سودھوجلیل دے ہاں غزل وچ تہذیبی تے ثقافتی عناصر شامل نيں۔ اُنہاں دے کچھ پرانے خوب نيں، وجود دے اندر پرانی دیواراں نيں جنہاں نوں اوہ اس عہد وچ پیٹ رہے نيں۔
اظہار الحق
سودھواظہار الحق دے ہاں مسلم رہتل دے نشیب و فراز موجود نيں خاص کر تہذیبی نقوش موجود نيں۔ انہاں دی لفظیات وچ داستانوی رنگ نمایاں اے۔ جس وچ غلام، محل تے شاہزادے موجو د نيں۔
صابر ظفر
سودھوصابر ظفر دی غزل وچ ساڈے عہد دے کچھ مسائل نيں۔ انہاں دے ہاں اک طرف احساست تے جذبات نيں تے دوسری طرف ساڈی نويں معاشرتی قدراں نيں۔ لیکن جدید حسیات دا اوہ جتھے وی ذکر کردا اے پس منظر وچ ساڈی رہتل تے روایات موجود نيں۔ اوہ دونے سلسلےآں نوں لےکے اگے بڑھدا اے اوہ نويں دور دی کچھ تصویراں وی دکھاندا اے انہاں تصویراں وچ تنہائی، محرومی، سناٹے تے خاص کر بے یقینی دی فضا موجود اے مثال دے طور اُتے اُنہاں دی اک مشہور غزل ملاحظہ ہو:
دریچہ بے صدا کوئی نہیں ہے
اگرچہ بولتا کوئی نہیں ہے
میں ایسے جمگھٹے میں گر گیا ہوں
جہاں میرے سواکوئی نہیں ہے
کھلی ہیں کھڑکیاں ہر گھر کی لیکن
گلی میں جھانکتا کوئی نہیں ہے
جمال احسانی
سودھوجمال احسانی دا رویہ مادی تے معاشی دنیا وچ اک روحانی فرد دا اے جو بہت چاہنے دے باوجود وی معاشرے دے مادی اقدار دا حصہ نہ بن سکیا اس لئی انہاں دا تخلیل انہاں نوں اک غیر مادی معاشرے دی طرف لے جاندا اے۔ جو شاید تاریخی ہوئے سکدا اے۔
تیرا انجام ہو اجو وہی ہونا تھا جمال
اس جہاں میں تو کسی اور جہاں کا نکلا
دراصل انہاں دی شاعر ی دا اصل موضوع دکھ اے۔ جس دے باقی شعراءسے نوعیت مختلف اے۔ اُنہاں دا دکھ ذات توں شروع ہُندا اے جس وچ محبت دے دکھ وی شامل ہوئے جاندے نيں تے اس طرح اس دا دکھ ہمسائے دی طرف سفر کردا اے تے جدوں و ہ توں انہاں دی ذات وچ لوٹتا اے تاں اس وچ بوہت سارے سماجی، تہذیبی تے معاشرتی تے روحانی زاوے ے وی شامل ہوئے چکے ہُندے نيں۔ تے فیر اوہ دکھ ذات دا نئيں بلکہ ہر چیز دا دکھ بن جاندا اے۔
چراغ سامنے والے مکان میں بھی نہ تھا
یہ سانحہ میرے وہم و گمان میں بھی نہ تھا
محبت اس دکھ میں بہت بڑا عنصر ہے
یہ کس مقام پہ سوجھی تجھے بچھڑے کی
کہ اب تو جاکے کہیں دن سنورنے والے تھے
ابھی تو منزل منزل ِ جاناں سے کوسوں دور ہوں میں
ابھی تو راستے ہیں یاد اپنے گھر کے مجھے
ان دے ہاں عشق دو طرفہ اے لیکن مسئلہ ذات دے دکھ تے اس دی انانیت دا اے جتھے محبت کرنے والے نوں وی کوئی محبت نئيں دے سکدا
جو لکھتا پھرتا ہے دیوار و در پہ نام میرا
بکھیر دے نہ کہیں حرف حرف کرکے مجھے
جے ایسا نہ ہُندا تاں ذات دا حوالہ کدی اس وچ شامل نہ ہُندا تے اوہ ایہ شعر کدی نہ کہندا :
کمال اُس نے کیا اور میں نے حد کردی
کہ خود بدل گیا اُس کی نظر بدلنے تک
دکھ جدوں پڑوسی توں ذات دی طرف سفر کردا اے تاں انسان اپنے آپ وچ گم ہوئے جاندا اے تے واپس پلٹ کر نئيں آندا :
اُس رستے میں پیچھے سے اتنی آوازیں آئیں جمال
ایک جگہ تو گھوم کے رہ گئی ایڑھی سیدھے پاؤں کی
اس دے علاوہ غلام حسین ساجد، سلیم کوثر، خالد احمد تے سجاد بابر وغیرہ بھی70 دے دہائی دے اہم شاعر نيں ۔
مجموعی جائزہ
سودھوپاکستانی غزل اک طویل ارتقائی سفر طے کرنے دے بعد اج جام مینا، گل و بلبل تے محبوب دے فرضی تصورات توں نکل کے جیندی جاگتی، رواں دواں زندگی دی ٹھوس حقیقتاں توں نبرد آزما اے۔ نويں شاعر نے نويں لفظیات تے نويں علامتاں نوں متعارف کروایا۔ الغرض قیام پاکستان توں لےکے سقوط ڈھاکہ تک، جہاد افغانستان توں لے کے روس دے زوال تک، نیوورلڈ آڈر توں لے کے کشمیر تک تے بوسنیا وچ ڈھائے جانے والے مظالم تک کوئی اہم واقعہ یا حادثہ ایسا نئيں جس دا عکس پاکستانی غزل وچ نہ آیا ہوئے۔ بلکہ پاکستان دی مکمل تہذیبی تے سماجی تریخ پاکستانی غزل دے آئے نے وچ واضح نظرآندی اے۔ تے سانوں اک نواں تے اُتے امید تے حوصلہ کن پیغام دیندی اے۔