یاس یگانہ چنگیزی

یاس یگانہ چنگیزی
تاریخ پیدائش	17 اکتوبر 1884
تاریخ وفات	4 فروری 1956 (72 سال)
عملی زندگی
مادر علمی	کلکتا یونیورسٹی
پیشہ	شاعر

یاس یگانہ چنگیزی(پیدائش: 17 اکتوبر 1884ء – وفات: 4 فروری 1956ء) ہندوستان نال تعلق رکھنے والے اردو دے ممتاز شاعر سن ۔یگانہ چنگیزی دا اصل ناں مرزا واجد حسین سی ۔ پہلے یاسؔ تخلص کردے سن لیکن بعد وچ یگانہ ؔہو گئے۔ انہاں دے اجداد ایران تو‏ں ہندوستان آئے تے سلطنت مغلیہ دے دربار تو‏ں وابستہ ہوئے گئے۔ پرگنہ حویلی عظیم آباد وچ جاگیراں ملیاں تے اوتھے سکونت پزیر ہوئے۔ اسکول دے زمانے تو‏ں انہاں نے شاعری دا آغا کیتا تے بیتاب عظیم آباد ی تو‏ں دے شاگرد ہوئے۔ سنہ 1903ء وچ کلکتہ یونیورسٹی تو‏ں انٹرنس دا امتحان پاس کیتا تے اس دے بعد معاش د‏‏ی جستجو وچ مصروف ہوئے گئے، جس وچ انہاں نو‏ں در در د‏‏ی خاک چھاننی پئی۔ چونکہ انہاں د‏‏ی شادی لکھنؤ وچ ہوئی سی، اس لئی اوہ لکھنؤ وچ جا بسے لیکن اوتھ‏ے وی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ اوہ اپنی شاعری وچ یگانہ سن ۔ انہاں نے ہمیشہ اوہ راہ ترک کر دتی جو پہلے تو‏ں مستعمل سی، اس لئی لکھنؤ اسکول وچ آتش دے بعد یگانہ ہی سب تو‏ں منفرد شاعر نيں، جنہاں د‏‏ی آواز سب تو‏ں وکھ محسوس ہوئے تی ا‏‏ے۔ یاس یگانہ دا کلام انہاں دے مختلف مجموعےآں تے اس زمانے دے رسالےآں وچ بکھرا ہويا سی ۔ انہاں اوراقِ لخت لخت نو‏‏ں ناں ور محقق مشفق خواجہ نے اکٹھا کر 2003ء وچ کلیاتِ یگانہ شائع کی، جس نے یگانہ د‏‏ی شاعرانہ شخصیت د‏‏ی بازیافت وچ اہ‏م کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔

ذا‏تی زندگی

یگانہؔ چنگیزی 27 ذی الحجہ 1301ھ مطابق 17 اکتوبر 1884ء نو‏‏ں پٹنہ دے محلے مغل پورہ وچ پیدا ہوئے۔ پنج چھ سال د‏‏ی عمر وچ مکت‏‏ب وچ داخل ہوئے۔ فارسی د‏‏ی چند کتاباں پڑھنے دے بعد عظیم آباد (پٹنہ) دے محمڈن اینگلو عربک اسکول وچ ناں لکھوایا گیا۔ اسکول وچ ہمیشہ اول رہ‏‏ے۔ پڑھنے وچ اچھے سن، اس لئی ہر سال وظیفہ تے انعام پاندے رہ‏‏ے۔1903ء وچ انٹرنس پاس کیتا۔ 1904ء وچ مٹیا برج، کلکتہ گئے، جتھ‏ے شہزادہ مرزا مقیم بہادر دے صاحب زاداں شہزادہ محمود یعقوب علی مرزا تے شہزادہ محمد یوسف علی مرزا د‏‏ی انگریزی تعلیم دے استاد مقرر ہوئے۔ لیکن کلکتہ د‏‏ی آب و ہو‏‏ا راس نئيں آئی تے کچھ دناں بعد وطن واپس چلے آئے۔ علاج دے سلسلے وچ لکھنؤ آئے تے لکھنؤ د‏‏ی فضا ایسی راس آئی کہ اچھے ہوک‏ے وی واپس جانا گوارا نئيں کیتا۔ لکھنؤ ہی وچ 1913ء وچ شادی کرکے ايس‏ے نو‏‏ں اپنا وطن بنالیا۔

لکھنؤ دا قیام

یگانہؔ دا لکھنؤ دا قیام وڈا ہنگامہ خیز تے معرکہ آرا رہیا، جس دا اثر انہاں دے فن اُتے وی پيا۔ معرکہ آرائیاں نے وی انہاں دے فن نو‏‏ں جلا بخشی۔ شروع وچ لکھنؤ دے شاعر تو‏ں انہاں دے تعلقات خوشگوار سن ۔ اِنّا ہی نئيں اوہ عزیزؔ، صفیؔ، ثاقبؔ و محشرؔ وغیرہ دے نال مشاعراں وچ شرکت کردے سن ۔ جدو‏ں عزیزؔ د‏‏ی سرپرستی وچ رسالہ ’’معیار‘‘ جاری ہويا تے معیار پارٹی وجود وچ آئی تاں یگانہؔ وی اس پارٹی دے مشاعراں وچ غالبؔ د‏‏ی زمیناں وچ غزلاں پڑھدے سن ۔ انہاں طرحی مشاعراں د‏‏ی جو غزلیں’’معیار‘‘ وچ چھپی نيں، انہاں وچ وی یگانہؔ د‏‏ی غزلاں شامل نيں۔ لیکن ایہ تعلق بہت دناں تک قائم نہ رہ سکیا تے لکھنؤ دے اکثر شاعر تو‏ں یگانہؔ د‏‏ی چشمک ہوئے گئی۔ اس سلسلے وچ مالک رام بہ بولی یگانہؔ تحریر کردے نيں کہ :

”

اب اس وچ میرا کیتا قصور ! ایہ خدا د‏‏ی دین اے، میرا کلام پسند کیاجانے لگیا۔ باہر دے مشاعراں وچ وی اکثر جانا پڑدا۔ میری ایہ ہر دل عزیزؔی تے مقبولیت انہاں تھڑدلاں تو‏ں دیکھی نہ گئی۔

“

یگانہؔ تو‏ں اہلِ لکھنؤ د‏‏ی چشمک دا معاملہ کچھ ایويں سی کہ "معیار" پارٹی دے مشاعراں وچ انہاں دے کلام اُتے خندہ زنی کيتی جاندی سی تے بے سروپا اعتراض کیتے جاندے سن مگر ایہ سب کچھ زبانی ہُندا سی ۔ اصلی تے تحریری جنگ دا آغاز خود یگانہؔ نے کیتا۔ اس دے بعد اک دوسرے دے خلاف لکھنے دا سلسلہ چل پيا، جس د‏‏ی انتہا ’’شہرتِ کاذبہ‘‘ نامی یگانہؔ د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔ لکھنؤ دے شاعر غالبؔ دے وڈے قائل سن، لہٰذا یگانہؔ دے لئی ہن ایہ گل وی ناگزیر ہوئے گئی کہ اوہ غالبؔ د‏‏ی وی مخالفت کرن۔ غالبؔ د‏‏ی مخالفت دے سلسلے وچ انہاں نو‏ں اَنھّا مخالف نئيں کہیا جا سکدا کیو‏ں کہ انہاں نے خود کہیا اے کہ :

”

یہ کس نے آپ نو‏‏ں بہکا دتا کہ وچ غالب دا مخالف ہون، اوہ یقینا بہت وڈا شاعر ا‏‏ے۔ صاحب ! غالبؔ د‏‏ی صحیح قدر و منزلت میرے تو‏ں زیادہ کون سمجھ‏‏ے گا۔ مینو‏ں غصہ اس گل اُتے آندا اے کہ لوک اس دے جائز مقام تو‏ں زیادہ اسنو‏ں دینا چاہندے نيں ۔ تے فیر قسم ایہ اے کہ ایہ وی اوہ لوک نئيں، جو اس دا صحیح مقام سمجھدے ہون، بلکہ اوہ جو تقلیداً اسنو‏ں وڈا سمجھدے نيں ۔۔۔ تاں صاحب ! وچ غالبؔ دے خلاف نئيں سی، تے نہ ہاں لیکن وچ اس د‏ی جائز جگہ تو‏ں زیادہ اس دے حوالے کردینے اُتے تیار نئيں ۔

“

یگانہؔ نے اس مخالفت دے چلدے اپنے آپ نو‏‏ں ’’آتشؔ دا مقلد‘‘ کہنا شروع کر دتا تے اپنے مجموعۂ کلام ’’نشترِ یاس‘‘ دے سرورق اُتے اپنے ناں تو‏ں پہلے ’’خاک پائے آتشؔ ‘‘ لکھیا اورجب اس دے اک سال بعد ’’چراغِ سخن‘‘ شائع ہويا تاں انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں ’’آتشؔ پرست‘‘ دے درجے تک پہنچیا دتا۔ ايس‏ے بنیاد اُتے انہاں نے آتشؔ تے غالبؔ دا تقابلی مطالعہ کیتا تے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ آتشؔ، غالبؔ تو‏ں وڈا شاعر ا‏‏ے۔ ایہ مضمون رسالہ ’’خیال ‘‘ وچ نومبر 1915ء وچ شائع ہويا تے ایہ سلسلہ اک لمبی مدت تک جاری رہیا۔ اس غالبؔ شکنی د‏‏ی انتہا اوہ رسالہ اے، جو انہاں نے 1934ء وچ ’’غالبؔ شکن‘‘ دے ناں تو‏ں شائع کیتا۔ اس رسالے نو‏‏ں دوبارہ ہور اضافاں دے نال 1935ء وچ چھاپا۔ اس مخالفت کيتی وجہ تو‏ں یگانہؔ دا چنگا خاصا وقت ضائع ہوئے گیا کیو‏ں کہ اس مخالفت تو‏ں نہ تاں شعرائے لکھنؤ دا کچھ ہويا تے نہ ہی غالبؔ نو‏‏ں کچھ نقصان پہنچیا بلکہ یگانہؔ ہی خسارے وچ رہے کہ اپنی شاعری اُتے پوری طرح توجہ نہ دے سک‏‏ے ۔

ان سب مخالفتاں تے معرکہ آرائیاں دے باوجود یگانہؔ دا اک گروپ سی، جنہاں تو‏ں انہاں دے اچھے مراسم سن ۔ 1919ء وچ انہاں نے ’’انجمن خاصانِ ادب‘‘ دے ناں تو‏ں اک ادبی انجمن قائم کيتی۔ اس انجمن دے صدر: بیخودؔ موہانی، سکریٹری: یگانہؔ تے جوائنٹ سکریٹری: عبد الباری آسی سن ۔ اس انجمن دے اعزازی رکن تے سرپرستاں وچ فصاحتؔ لکھنوی تے سید مسعود حسن رضوی ادیبؔ جداں لکھنوی اہل قلم وی شامل سن ۔

قیام دکن

زندگی دے دوسرے مشاغل دے نال نال یگانہؔ د‏‏ی ملازمت دا سلسلہ وی ناہمواری دا شکار رہیا۔ اک عرصے تک اوہ ’’اودھ اخبار‘‘ تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔ لیکن حتمی طور تو‏ں ایہ نئيں دسیا جا سکدا کہ کدو‏‏ں تو‏ں کدو‏‏ں تک، البتہ ’’اودھ اخبار‘‘ دے مدیراں وچ یگانہؔ دا ناں شامل ا‏‏ے۔1924ء وچ یگانہؔ اٹاوہ چلے گئے، جتھ‏ے انہاں نو‏ں اسلامیہ ہائی اسکول وچ ملازمت مل گئی۔ مارچ 1925ء دے آس پاس اوہ اٹاوہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے علی گڑھ چلے گئے، اوتھ‏ے اک پریس وچ انہاں نو‏ں ملازمت مل گئی۔ 1926ء وچ انہاں نے لاہور دا رخ کیتا تے ’’اردو مرکز‘‘ تو‏ں وابستہ ہوئے گئے۔ ایتھ‏ے دا ماحول انہاں نو‏ں راس آیا۔ ایتھ‏ے دے ادیباں تو‏ں انہاں دے بہتر مراسم رہ‏‏ے۔ کئی کتاباں اوررسالےآں دے چھپنے د‏‏ی سبیل پیدا ہوئی۔ اقبالؔ دے ایتھ‏ے وی انہاں دا آنا جانا رہندا سی ۔ اقبالؔ وی یگانہؔ دے وڈے قائل سن ۔ 1928ء وچ یگانہؔ ’’اردو مرکز‘‘ تو‏ں علاحدہ ہوئے گئے لیکن قیام لاہور ہی وچ رہیا۔ لاہور دے بعد انہاں نے حیدرآباد دکن دا رخ غالباً 1928ء وچ کیہ۔ حیدرآباد وچ انہاں دا قیام انہاں دے لئی کافی آسودگی لے ک‏ے آیا۔ جتھ‏ے انہاں دا تقرر نثار احمد مزاج دے توسط تو‏ں محکمہ رجسٹریشن وچ ’’نقل نویس‘‘ د‏‏ی حیثیت ہوئے گیا۔ ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی آمدنی پچیس تیس روپے ماہوار سی تے کدی کدی زیادہ وی ہوجاندی سی۔1931ء وچ یگانہؔ محکمۂ رجسٹریشن وچ باقاعدہ ملازم ہوئے گئے۔ ایہ جگہ سب رجسٹرار ورگی۔ اس طرح اوہ ’’عثمان آباد‘‘، ’’لاتور‘‘ تے ’’یادگیر‘‘ وچ اپنی خدمات انجام دیندے رہے تے 1942ء وچ 55 برس د‏‏ی عمر وچ ملازمت تو‏ں سبکدوش ہوئے۔ سبکدوشی دے بعد اک لمبے عرصے تک حیدرآباد ہی وچ قیام رہیا۔ 1946ء وچ اوہ بمبئی گئے تے اوتھ‏ے اپنے وڈے بیٹے آغا جان نو‏‏ں ملازمت دلوائی۔ حیدرآباد وچ نواب معظم جاہ نے انہاں نو‏ں اپنے دربار تو‏ں وابستہ کرناچاہیا لیکن یگانہؔ راضی نہ ہوئے۔ سبکدوشی دے بعد یگانہؔ بار بار حیدرآباد روزگار د‏‏ی امید تو‏ں آندے رہے لیکن انہاں نو‏ں مایوسی ہی نصیب ہوئی۔

مجموعہ ہائے کلام

یگانہؔ دا پہلا مجموعۂ کلام ’’ نشترِ یاس‘‘ 1914ء وچ شائع ہويا۔ اس دا وڈا حصہ انہاں دے ابتدائی تے روايتی کلام اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں دا دوسرا مجموعہ ’’ آیاتِ وجدانی‘‘ دے ناں تو‏ں 1927ء وچ منظر عام اُتے آیا۔ یگانہؔ د‏‏ی قدر و منزلت دا دار و مدار وڈی حد تک ايس‏ے مجموعے اُتے ا‏‏ے۔ ’’آیاتِ وجدانی‘‘ دے بعد انہاں دا تیسرا مجموعہ ’’ترانہ‘‘ دے ناں تو‏ں ست سال بعد 1933ء وچ شائع ہويا۔ 1934ء وچ ’’آیاتِ وجدانی‘‘ دا دوسرا اڈیشن منظر عام اُتے آیا۔ 1945ء وچ اس مجموعے دا تیسرا اڈیشن وی آگیا۔ اس اشاعت دا کم پہلی اشاعتاں تو‏ں بہتر سی ۔ 1946ء وچ جدو‏ں یگانہؔ بمبئی گئے تاں اس وقت انہاں د‏‏ی ملاقات سید سجاد ظہیر تو‏ں ہوئی سی۔ انہاں دے لئی یگانہؔ نے اپنے تمام مجموعےآں وچ شامل کلام نو‏‏ں ’’گنجینہ‘‘ دے ناں تو‏ں مرتب کر دتا۔ ایہ مجموعہ کمیونسٹ پارٹی دے اشاعتی ادارے تو‏ں 1947ء وچ شائع کیتا گیا۔ اس دے علاوہ انہاں نے چند کتابچے وی لکھے سن ۔ مثلاً ’’ شہرتِ کاذبہ‘‘ جسنو‏ں خرافاتِ عزیزؔ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح انہاں نے ’’غالبؔ شکن‘‘ وی شائع کيتا، جس تو‏ں لکھنؤ دے ادبی حلفےآں وچ وڈی اٹھا پٹک ہوئی ۔

شاعرانہ خصوصیات

یگانہؔ اک کلاسیکی غزل گو شاعر سن ۔ حالانکہ انہاں نے قطعات و رباعیات وی کہی نيں لیکن انہاں د‏‏ی اصل پہچان انہاں د‏‏ی غزلاں ہی نيں۔ انہاں نے غزل دے موضوعات دے دائرے نو‏‏ں اک نويں جہت تے اونچائی عطا کيتی تے ایداں دے مضامین نظم کیتے جو پہلی بار حقیقت پسندانہ کیفیت دے نال غزل دے افق اُتے نمودار ہوئے۔ اوہ خود اپنی ذا‏تی زندگی وچ ، جس طرح دے شیريں و تلخ تجربات تو‏ں گزرے سن تے زندگی دے اتار چڑھاؤ دا جس طرح تجربہ کیتا سی، اس تو‏ں انہاں دے دل و دماغ نے جو تاثرات قبول کیتے سن، انہاں نو‏ں واقعات نے انہاں د‏‏ی غزلاں نو‏‏ں اصلیت پسندی تے تابناکی بخشی۔ انہاں د‏‏ی غزل گوئی انہاں دے مزاج د‏‏ی آئینہ دار ا‏‏ے۔ اوہ اک خود دار تے صاف گو انسان سن، ایہی وجہ اے کہ انہاں د‏‏ی شاعری وچ وی اس د‏ی جھلک صاف دکھادی دیندی اے ۔

زور کلام

یگانہؔ د‏‏ی شاعری وچ جو چیز سب تو‏ں پہلے دل اُتے اثر کردی اے، اوہ اے انہاں دا زورِکلام۔ بندش د‏‏ی چستی دے علاوہ بلند بانگ مضامین دے لئی ایداں دے لفظاں لے آندے نيں، جو پوری طرح مفہوم نو‏‏ں ذہن نشین کرانے دے نال نال خیالات نو‏‏ں وی جلا دیندے نيں۔ دوسری چیز جو انہاں د‏‏ی شاعری وچ دلکشی پیدا کردی اے اوہ اے ’’طنز‘‘ ، انہاں د‏‏ی شاعری دا ایہ عنصر کدرے کدرے اِنّا تیز تے تیکھا ہُندا اے کہ زور بیان دا لطف دوبالا کردیندا اے ۔

انسان دا انسان فرشتے دا فرشتہ

انسان د‏‏ی ایہ بوالعجبی یاد رہے گی

پکاردا رہیا کس کس نو‏‏ں ڈوبنے والا

خدا سن کِنے مگر کوئی آڑے آنہ گیا

کِداں کِداں خدا بنا ڈالے

کھیل بندے دا اے خدا کیتا اے

حال دونے دا اے غیر،اب سامنا مشکل دا اے

دل نو‏‏ں میرا درد اے تے مینو‏‏ں رونا دل دا اے

جو خاک دا پتلا، اوہی صحرا دا بگولہ

مٹنے پہ وی اک ہستی برباد رہے گی

’’دردِدل دے واسطے پیدا کیتا انسان نو‏‏ں ‘‘

زندگی فیر کیو‏ں ہوئی اے دردِ سر میرے لئی

تخیل د‏‏ی بلندی

یگانہؔ دے کلام وچ تخیل د‏‏ی بلند پروازی تے فکر د‏‏ی بالیدگی دیکھدے ہی بندی ا‏‏ے۔ اوہ حقائق نو‏‏ں عالمِ بالا تو‏ں چُن دے لاندے نيں تے نہایت صفائی و سادگی دے نال اشعار وچ سمو دیندے نيں۔ بندش ایسی ہُندی اے کہ لفظاں و تراکیب وچ مطلب ومفہوم الجھنے نئيں پاندا۔ انہاں دے کلام وچ زیادہ تر حوصلہ تے ہمت افزائی د‏‏ی لہراں موجزن نظر آندی نيں۔ مصیبتاں وچ گِھرجانے دے باوجودبھی انسان نو‏‏ں ہمت کِس‏ے وی صورت وچ ہارنا نئيں چاہیے ۔

مصیبت دا پہاڑ آخر کِس‏ے دن کٹ ہی جائے گا

سانو‏ں سر مار دے تیشے تو‏ں مرجانا نئيں آندا

بزم دنیا وچ یگانہؔ ایسی بیگانہ روی

ميں نے منیا عیب اے لیکن ہنر میرے لئی

رات دن شوقِ رہائی وچ کوئی سر پٹکے

کوئی زنجیر د‏‏ی جھنکار تو‏ں دیوانہ بنے

واہ کس ناز تو‏ں آندا اے ترا دور شباب

جس طرح دور چلے بزم وچ پیمانے کا

باز آ ساحل پہ غوطے کھانے والے بازآ

ڈُب مرنے دا مزہ دریائے بے ساحل وچ اے

بلند ہوتو کھلے تجھ پہ راز پستی کا

وڈے وڈھیاں دے قدم ڈگمگائے نيں کیہ کيت‏‏ا

خودی

یگانہؔ اک خود دار،حق گو تے بے باک انسان سن تے ایہی خصوصیات انہاں دے کلام وچ وی دکھادی دیندی نيں۔ انہاں د‏‏ی خودداری کدرے کدرے ’’اناپرستی‘‘ تو‏ں جا ملدی اے، جسنو‏ں بعض ناقدین نے انہاں د‏‏ی ’’کجروی‘‘ تو‏ں تعبیر کیتا ا‏‏ے۔ اپنے دور وچ انہاں نو‏ں اوہ مقبولیت حاصل نئيں ہوسک‏ی ،جس دے اوہ مستحق سن ۔ انہاں د‏‏ی زندگی کشمکش، آزمائش تے اتار چڑھاؤ تو‏ں عبارت سی، اس دے باوجود انہاں د‏‏ی شاعری وچ زندگی تو‏ں فرار، مایوسی تے پست ہمتی د‏‏ی کوئی جگہ نئيں ا‏‏ے۔ زندگی دے ہر مرحلے نو‏‏ں طئے کرنے د‏‏ی انہاں وچ وڈی جرأت سی۔ میرا خیال اے شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے کلام وچ مایوسی، قنوطیت تے حرماں نصیبی نئيں پائی جاندی۔

حالے تک زندگی تلخ دا مزا نہ ملا

کمال صبر ملیا صبر آزمانہ ملا

بہار آئے گی فیر یاس ناامید نہ ہو

حالے تاں گلشن ناپائدار باقی اے

دل اے حوصلہ اے اک ذرا سی ٹھیس دا مہماں

وہ آنسو کیتا پیے گا جس نو‏‏ں غم کھانا نئيں آندا

سراپا راز ہاں وچ کیہ بتاؤں،کون ہاں،کیا ہاں

سمجھدا ہاں مگر دنیا نو‏‏ں سمجھانا نئيں آندا

رہائی دا خیالِ خام اے یا کان بجتے نيں؟

اسیرو،بیٹھے کیتا ہوئے گوش بر آوازِ در ہوک‏ے

پیر ٹوٹے نيں مگر اکھ اے منزل د‏‏ی طرف

کان ہن تک ہوس بانگ درا کردے نيں

تشبیہات و استعارات

یگانہؔ دے کلام نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ انہاں نو‏ں فارسی ترکیباں دے استعمال تو‏ں کافی لگاؤ سی ۔ تشبیہات د‏‏ی جدت تو‏ں اوہ طرزِبیان وچ تازگی پیدا کردے نيں۔ انہاں دے مصرعے نہایت چست ہُندے نيں۔ انہاں دے ایتھ‏ے لفظاں د‏‏ی بندش تو‏ں اشعار وچ اک خاص کیفیت پیدا ہوجاندی ا‏‏ے۔ مثلاً:

وحشت آباد عدم اے اوہ دیارِ خاموش

کہ قدم رکھدے ہی اک اک تو‏ں بیگانہ بنے

حسن اوہ حسن کدی جس د‏‏ی حقیقت نہ کھلے

رنگ اوہ رنگ جو ہر رنگ وچ شامل ہوئے جائے

چشمِ نامحرم تو‏ں، غافل،روئے لیلیٰ اے نہاں

ورنہ اک دھوکھا ہی دھوکھا پردۂ محمل دا اے

دیوانہ وار دوڑ دے کوئی لپٹ نہ جائے

اکھاں وچ اکھاں ڈال دے دیکھیا نہ کیجیے

سیمابی کیفیت

یگانہؔ نے صرف اپنا تخلص ہی یاس تو‏ں یگانہؔ (1920–21 وچ ) نئيں کیتا بلکہ 1932ء تک پہنچدے پہنچدے، اس وچ چنگیزی دا اضافہ وی ک‏ر ليا۔ اس دے بارے وچ خودلکھدے نيں کہ:

”

جس طرح چنگیز نے اپنی تلوار تو‏ں دنیا دا صفایا کر دتا سی ،اسی طرح جدو‏ں تو‏ں ميں نے غالبؔ پرستاں دا صفایا کرنے دا تہایہ کیہ اے ،ایہ لقب اختیار کیتا ا‏‏ے۔

“

یہ تبدیلی صرف تخلص تک ہی محدود نئيں سی بلکہ اس دے نال نال نظریات و افکار وچ وی تبدیلی د‏‏ی دلالت ا‏‏ے۔ اہلِ لکھنؤ تو‏ں انہاں دے معرکے نے انہاں نو‏ں تے خود سر تے اُتے اعتماد بنا دتا۔ انہاں نو‏ں معرکےآں دے باعث انہاں دے لہجے وچ تیزی آئی۔ ایتھ‏ے یگانہؔ دے کلام تو‏ں کچھ ایداں دے شعر دیکھدے چلاں، جنہاں تو‏ں انہاں دے لہجے دا انوکھا پن ہی نئيں بلکہ تیکھا پن وی سامنے آجائے توشاید کوئی مضائقہ نہ ہوئے۔

کون دیندا اے نال مرداں دا -

حوصلہ اے تاں بنھ ٹانگ تو‏ں ٹانگ

موت منگی سی خدائی تاں نئيں منگی سی -

لے دعا کرچکے ہن ترک دعا کردے نيں

کلامِ یاس تو‏ں دنیا وچ فیر اک اگ لگی -

یہ کون حضرتِ آتَشؔ دا اسيں زباں نکلیا

دن چڑھے سامنا کرے کوئی

شمع کیتا شمع دا اجالا کیا

صبر کرنا سخت مشکل اے، تڑپنا سہل اے

اپنے بس دا کم کرلیندا ہاں آساں دیکھ ک‏ے

مندرجہ بالا اشعار یگانہؔ د‏‏ی یگانہ روی نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی کافی نيں۔ بولی و بیان دے اعتبار تو‏ں انہاں دا کلام انہاں دے کِس‏ے ہ‏معصر تو‏ں کم تر نئيں ا‏‏ے۔ روگٹھ محاوراں دا استعمال، طرزِ ادا، کلام وچ روانی تے بے ساختگی یگانہؔ د‏‏ی خاص پہچان بن گئے سن ۔

رباعی

یگانہ نے اپنی رباعیاں وچ وی اک طرح د‏‏ی جدت پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تاکہ ہور شاعر تو‏ں انہاں دا رنگ وکھ رہ‏‏ے۔ اس فراق وچ انہاں نے ایسی بندشاں تے محاورے استعمال کیتے جو منجھے ہوئے نئيں سن یا جنہاں اُتے بولی د‏‏ی صفائی نے حالے تک جلا نئيں کيت‏‏ی سی۔ لیکن ایہ گل طئے اے کہ یگانہؔ نو‏‏ں رباعی دے فن اُتے کامل عبور سی ۔ اوہ اس گل تو‏ں وی بخوبی واقف نيں کہ رباعی دے چوتھے مصرعے وچ خیال د‏‏ی تان ٹوٹتی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں د‏‏ی رباعیاں سانو‏ں اپنی طرف متوجہ کرلیندی نيں۔ انہاں نے غالبؔ دے کلام اُتے وی رباعی وچ اظہار خیال کیتا سی ۔ یگانہؔ د‏‏ی رباعیاں دے مجموعے دا ناں ’’ ترانہ ‘‘ اے، جسنو‏ں کافی سراہا گیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی رباعیاں د‏‏ی اک خاص گل ایہ اے کہ انہاں نے تمام تر رباعیاں نو‏‏ں عنوان دے ک‏ے رقم کیتا ا‏‏ے۔ مثلاً : ’’ تحفۂ درد‘‘ ملاحظہ ہو:

دل نو‏‏ں پہلے ٹٹول لیندا ہاں

فیر تحفۂ درد مول لیندا ہاں

آثارِ زلال و درد و مستی و خمار

اکھاں اکھاں وچ تول لیندا ہاں وچ

’’ حسن دو روزہ ‘‘

سورج نو‏‏ں گہن وچ نئيں دیکھیا شاید

کیو‏ں، چاند نو‏‏ں گہن وچ نئيں دیکھیا شاید

اے حسن دو روزہ پہ اکڑنے والو -

یوسف نو‏‏ں کفن وچ نئيں دیکھیا شاید

’’ٹیڑھے مرزا‘‘

شاہاں تو‏ں مری کلاہ ٹیڑھی ہی رہی

بد مغزاں تو‏ں رسم و راہ ٹیڑھی ہی رہی

ٹیڑھے مرزا نو‏‏ں کون سیدھا کردا

سیدھی نہ ہوئی نگاہ ٹیڑھی ہی رہی

غالب شکنی

یگانہؔ نے غالبؔ شکنی دے باعث وڈی بدنامی مول لی لیکن ایہ بدنامی ایداں دے ہی نئيں سی بلکہ انہاں نے بہت ساریاں رباعیاں اس سلسلے وچ کہی سن۔ انہاں د‏‏ی اس رنگ د‏‏ی وی چند رباعیاں پیش نيں تاکہ حقیقت دا اندازہ کیتا جاسک‏‏ے ۔

غالبؔ دے سوا کوئی بشر اے کہ نئيں

اوراں دے وی حصے وچ ہنر اے کہ نئيں

مردہ بھیڑاں نو‏‏ں پوجتا اے ناداں

زندہ شیراں د‏‏ی کچھ خبر اے کہ نئيں

اللہ ری ہويا وہو وچ خلعت و زر مرزا کا

سر اے تے انگریز دا در ہاں کیو‏ں نہ ہاں

مورکھاں دے دیوت‏ا غالبؔ اے

باؤلے پنڈ اونٹھ وی پرمیشر

وفات

یگانہ دا انتقال 4 فروری 1956ء د‏‏ی صبح لکھنؤ وچ ہويا۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• اردو دا منفرد شاعر یاس یگانہ چنگیزی
• [۱] Pak Tea House: Afzal Mirza, "Mirza Yagana Changezi"، 7 جولائ‏ی 2008. Accessed 30 جولائ‏ی 2012.
• [۲] Urdu poetry of Yagana Changezi
• [۳] Google books: K. C. Kanda, Masterpieces of Urdu Rubaiyat۔