حلقہ ارباب ذوق
حلقہ ارباب ذوق اردو ادب دی سب توں فعال تحریکاں وچوں اک اے جو حالے تک جاری و ساری اے۔
بقول یونس جاوید:
”حلقہ اربابِ ذوق پاکستان دا سب توں پرانا ادبی ادارہ اے ایہ مسلسل کئی برساں توں اپنی ہفتہ وار مٹینگاں باقاعدگی توں کردا رہیا اے۔ جنگ دا زمانہ ہویا امن دا دور اس دی کارکردگی وچ کدی فرق نئيں آیا“
اک ہور جگہ یونس جاوید لکھدے نيں:
” حلقہ اربابِ ذوق اک آزاد ادبی جمہوری ادارہ اے تے بحیثیت تنظیم اس دا تعلق کسی سیاسی یا مذہبی جماعت توں نئيں۔“
بقول سجاد باقر رضوی:
” حلقہ اربابِ ذوق اک مدت مدید توں ادبی خدمات کردا چلا آیا اے۔ ادیباں دی ایہ جماعت ملک دی اوہ جماعت اے جو ادب تے سبھیاچار نوں پروان چڑھاندی رہی اے ۔“
ترقی پسند تحریک اردو ادب دی اک طوفانی تحریک سی اس تحریک نے بلاشبہ خارجی زندگی دا عمل تیز کر دتا سی چنانچہ اس تحریک دے متوازی اک ایسی تحریک وی مائل بہ عمل نظر آندی اے جس نے نہ صرف خارج نوں بلکہ انسان دے داخل وچ وی جھانک کر دیکھیا جس دا ناں ”حلقہ اربابِ ذوق“ اے۔ حلقہ اربابِ ذوق تے ترقی پسند تحریک نوں بالعموم اک دوسرے دی ضد قرار دتا جاندا اے لیکن اس وچ کوئی شک نئيں کہ داخلیت تے مادیت و روحانیت دی بنا اُتے انہاں دونے وچ واضح اختلاف موجود اے۔ ترقی پسنداں نے اجتماعیت اُتے زور دتا جدوں کہ حلقے والےآں نے انسان نوں اپنی شخصیت دی طرف متوجہ کيتا، اک دا عمل بلا واسطہ خارجی تے ہنگامی سی جدوں کہ دوسری دا بلا واسطہ داخلی تے آہستہ اے۔
آغاز سودھو
29 اپریل 1939ء نوں سید نصیر احمد جامعی نے اپنے دوستاں نوں جمع کيتا جنہاں وچ نسیم حجازی، تابش صدیقی، محمد فاضل وغیرہ شامل نيں تے اک ادبی محفل منعقد کيتی۔ نسیم حجازی نے اس وچ اک افسانہ پڑھیا تے اس اُتے گلاں ہوئیاں اس دے بعد اس محفل نوں جاری رکھنے دے لئی اک منصوبہ بنایا گیا تے رسمی طور اُتے اس دا ناں ”مجلس داستان گویاں‘’ رکھ دتا گیا بعد وچ اس دا ناں ”حلقہ اربابِ ذوق“ رکھ دتا گیا۔
اغراض و مقاصد سودھو
قیوم نظر نے اپنے انٹرویو وچ اس تحریک دے جو اغراض و مقاصد بیان کیتے گئے اوہ مندرجہ ذیل نيں۔
*1 اردو بولی دی ترویج و اشاعت
*2 نوجوان لکھنے والےآں دی تعلیم و تفریح
*3 اردو لکھنے والےآں دے حقوق دی حفاظت
*4 اردو ادب و صحافت دے ناسازگار ماحول نوں صاف کرنا
ادوار:۔ سودھو
*1 ابتدا توں میراجی دی شمولیت تک ( اپریل 1939ء توں اگست 1940ء تک)
*2 میراجی دی شمولیت توں اردو شاعری اُتے تنقید دے اجرا تک (اگست 1940ء توں دسمبر 1940ء تک)
*3 دسمبر 1940ء توں 1947ءماں قیام پاکستان تک
*4 1947 توں مارچ 1967ء وچ حلقے دی تقسیم تک
*5 مارچ 1967ء توں زمانہ حال 1976ء تک
پہلا دور سودھو
پہلے دور دی حیثیت محض اک تعارفی دور دی اے۔
دوسرا دور سودھو
دوسرا دور تشکیلی نوعیت دا اے اس وچ مضامین اُتے تنقید دا سلسلہ شروع ہويا تے حلقے دی مجالس وچ تخلیقات دے لئی نويں تجربے پیش کرنے دا آغاز ہويا۔
تیسرا دور سودھو
تیسرا دور خاصا طویل اے اس دور وچ حلقے نے اک منظم تے فعال تحریک دی صورت اختیار کيتی۔ حلقے دا نظریہ ایہ سی کہ ادب زندگی توں گہرا تاثر لیندا اے۔ اس دور وچ حلقے نے زندگی دی انہاں قدراں نوں اہمیت دتی جنہاں دی صداقت دوامی سی۔ اس دے علاوہ ادیب نوں تخلیقی آزادی دتی گئی۔ حلقے نے زندگی دے نال بالواسطہ تعلق قائم کيتا۔ اس دور وچ جس بحث نے سب توں زیادہ اہمیت حاصل کيتی اوہ ”ادب برائے ادب“ تے ”ادب برائے زندگی“ دی بحث سی۔ اس دور وچ نہ صرف شاعری نے ترقی دی بلکہ افسانے دی صنف وچ وی واضح تبدیلی دے آثار پیدا ہوئے۔ تحریک دی تاثریت، علامت نگاری، وجودیت، وغیرہ نوں جنہاں توں ترقی پسند تحریک گریزاں سی حلقہ اربابِ ذوق دے ادبا نے ہی اردو توں روشناس کرایا، تنقید نوں اہمیت دتی تے نويں نظم دی تحریک نوں پروان چڑھایا۔
چوتھا دور سودھو
چوتھا دور 1947ء توں 1967ء تک پھیلا ہويا اے۔ اس دور وچ میراجی دی وفات اک ایسا واقعہ اے جس نے حلقہ ارباب ذوق نوں شدت توں متاثر کيتا حلقہ اس مرکزی فعال شخصیت توں محروم ہوئے گیا ہن حلقے اُتے روایت کيتی گرفت کمزور پڑنے لگی۔ ہفتہ وار مجالس وچ تنقید دا رخ ذاتیات دی طرف مڑنے لگیا اس لئی جدوں ادبا دے احتساب، جواب طلبی تے خراج دا سلسلہ شروع ہويا تاں حلقے دی تحریک بلا واسطہ طور اُتے متاثر ہونے لگی۔ انجمن ترقی پسند مصنفاں دی سیاسی پابندی نے وی حلقے نوں براہ راست متاثر کيتا اس دے علاوہ نظریاتی تنقید دے برعکس عملی تنقید دا دور دورہ شروع ہونے لگا۔ ترقی پسند تحریک اُتے پابندی دے بعد اک مرتبہ فیر ترقی پسند ادبا دی توجہ حلقے دی طرف مبذول ہوئی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ حلقے اُتے ترقی پسند ادبا دا سیاسی تسلط آہستہ آہستہ مستحکم ہونے لگیا تے فیر ادب دا فریم آہستہ آہستہ شکستہ ہوئے گیا تے اس دی بجائے سیاست دا فریم روز بروز مضبوط ہونے لگا۔ چنانچہ جدوں ادب اُتے سیاست غالب آگئی تاں حلقہ دو وکھ وکھ حصےآں وچ بٹ گیا چنانچہ حلقے اُتے قابض انقلابی گروہ نوں ”حلقہ اربابِ ذوق سیاسی“ دا ناں دتا گیا تے دوسرا ”حلقہ اربابِ ذوق ادبی“ کہلانے لگا۔
حلقہ اربابِ ذوق سیاسی سودھو
1967ء توں 1975ء تک
حلقہ اربابِ ذوق سیاسی نے تن سالاں وچ حلقے دی قدیم روایت نوں توڑنے تے نويں اقدار نوں بروئے کار لیانے دی کوشش کيتی۔ انہاں دا نقطہ نظر مارکسی نظریات توں ماخوذ سی اس لئی بدلے ہوئے حالات وچ اس خاطر خواہ کامیابی حاصل ہوئی تے حلقہ اربابِ ذوق وچ اک ایسی تحریک پیدا ہوئی جسنوں نو ترقی پسندی توں موسوم کرنا درست اے۔ چنانچہ بوہت سارے نوجوان ادبا جو حالے تک اپنے نظریات دی جہت متعین نئيں کر سکے سن اس نويں تحریک وچ شامل ہوئے گئے انہاں وچ افتخار جالب نوں اہمیت حاصل اے۔ نو ترقی پسند ی دی تحریک شروع ہوئی تاں انہاں نے نہ صرف اس تحریک وچ شرکت اختیار کيتی بلکہ اپنے پرانے نظریات تے تخلیقات توں دست برداری دا اعلان وی کر دتا۔ حلقے نے ترقی پسندی نوں بالخصوص فروغ دتا چنانچہ اس دور وچ حلقے نے قومی تے بین الاقوامی موضوعات نوں زیادہ اہمیت دی۔ مباحثاں وچ چونکہ سیاست نوں بالخصوص توجہ حاصل ہوئی اس لئی اکثر اوقات تنقید نے ہنگامی حالات اختیار کر لئی۔ سیاسی حلقہ اربابِ ذوق دا کارنامہ اے کہ اس نے بن لکھے دستور اُتے عمل دی روایت نوں ختم کر دتا تے حلقے دے لئی اک تحریری آئین منظور کروایا۔ اس دور وچ سیاسی حلقے دا اک ہور کارنامہ وسیع المقاصد دا انعقاد وی اے۔ مندرجہ بالا بحث توں ظاہر ہُندا اے کہ حلقہ اربابِ ذوق سیاسی دا کردار بنیادی طور اُتے انقلابی اے تے اس دے نظریات وچ مادی خارجیت نوں اہمیت حاصل اے۔ چنانچہ ہن اس تخلیقی عمل توں ہم آہنگ ہونے دی بجائے سیاست دے عمل دا تابع اے۔ نتیجہ ایہ اے کہ گزشتہ تن سالاں (72۔ 75) وچ حلقہ ارباب ِ ذوق سیاسی نے نويں انقلابی اقدامات توں قدیم حلقے دی بیشتر روایات توڑ داں لیکن تاحال کسی نويں روایت نوں جنم نئيں دتا۔
حلقہ اربابِ ذوق ادبی سودھو
1967ء توں 1975ء تک
متذکرہ بالا تن سالاں وچ ادبی حلقے نے پرانی روایات نوں قائم رکھنے دی کوشش کيتی اُتے اک وڈے ”کل“ توں کٹ جانے دے بعد ذاتی رنجشاں دا جو سلسلہ شروع ہويا سی ادبی حلقہ انہاں توں اپنا دامن نئيں بچا سکیا۔ اس کوئی شک نئيں کہ ادبی حلقے دے ہفتہ وار اجلاس باقاعدگی توں منعقد ہوئی چنانچہ اک حلقے دے ادبا دوسرے حلقے وچ بالعموم شریک ہُندے نيں تے بعض اوقات تاں ایہ صورت پیدا ہوئے جاندی اے کہ ادیب اک حلقے وچ غزل پڑھدا اے تے ايسے روز دوسرے حلقے وچ نظم سنیا آندا اے شرکاء محفل دے وقت دا نصف اول اک حلقے وچ تے نصف ثانی دوسرے حلقے وچ صرف ہُندا اے تے سربرآوردہ ادبا بلا تخصیص دونے حلفےآں دی صدارتاں قبول کر لیندے نيں۔ چنانچہ ایہ کہنا درست اے کہ نظریاتی اختلاف دے باوجود دونے حلقے اک دوسرے دے ادبی حریف نئيں بن پائے۔ نتیجہ ایہ اے کہ ادب وچ اگے ودھنے تے نواں نکتہ پیدا کرنے دا رجحان فروغ نئيں پاسکیا۔ اس لئی ادبی حلقے نوں سیاسی حلقے توں ممیز کرنا ممکن نئيں رہیا تے ہن ایہ کہنا درست اے کہ حلقے دی تقسیم نے ادب نوں فائدہ پہنچانے دی بجائے نقصان پہنچایا۔ تے ادبا نہ صرف اپنی ذاتی پہچان توں محروم ہوئے رہے نيں بلکہ اس گرد آلود فضا وچ انہاں دا ادب وی گدلا ہوئے رہیا اے۔ بلاشبہ حلقہ اربابِ ذوق وچ ضابطے دی کارروائی تاں ہن وی مکمل ہوئے رہی اے لیکن مجموعی اعتبار توں اس فعال تحریک اُتے جمود تے یکسانی دی کیفیت طاری اے تے ہن ایہ کسی نويں مرد راہ دی تلاش وچ اے۔
حلقہ اربابِ ذوق دی شاعری سودھو
شاعری دے حوالے توں حلقہ اربابِ ذوق نوں بہت اہمیت حاصل اے۔ بلاشبہ حلقے نے نويں نظم نوں فروغ دینے وچ قابل قدر خدمات سر انجام دی۔ حلقہ اربابِ ذوق دی ابتداءافسانہ خوانی توں ہوئی سی میراجی نے اس دا رخ تنقید دی طرف موڑا۔ حلقے دے رفقاءماں یوسف ظفر، قیوم نظر، تابش صدیقی تے حلقے دی مرکزی شخصیت میراجی دا شمار نويں شعراءماں ہُندا اے۔ اس لئی بہت جلد حلقے دا رخ شاعری دی طرف ہوئے گیا۔ حلقہ اربابِ ذوق دی شاعری وچ بنیادی اہمیت اس حقیقت نوں حاصل اے کہ شاعر خارج تے باطن دو دنیائاں وچ آہنگ تے توازن کس طرح پیدا کردا اے۔ حلقے نے داخل دے اس نغمے نوں جگانے دی کوشش کيتی اس لئی اس شاعری وچ مشاہدے دی جہت خارج توں داخل دی طرف سفر کردی اے۔ چنانچہ حلقہ اربابِ ذوق دی شاعری درحقیقت دھندلے اجالے توں حسن، نغمہ تے سحر پیدا کرنے دی شاعری اے۔
میرا جی سودھو
حلقہ اربابِ ذوق دی شعراءماں میراجی نوں خاص اہمیت حاصل اے انہاں نے غیر ملکی شعراءکے مطالعے تے ترجمے توں جدید شاعری دے اصول وضع کیتے تے جدوں حلقے توں وابستہ ہوئے تاں نويں شعراءکی ادبی تربیت وچ انہاں اصولاں نوں حسن و خوبی توں استعمال کيتا۔ میراجی شخصی حوالےآں توں اردو نظم دا بدنام ترین شاعر اے۔ اس دی نظم دی بنیاد داخلیت اُتے اے۔ میراجی دا بنیادی سوال انسان دے بارے وچ اے کہ انسان کيتا اے انسان دا اس پور ے نظام توں کيتا تعلق اے۔ اس نے انسان دی شناخت تے اس دی پہچان دے لئی مختلف سفر اختیار کیتے اس نے اپنی نظم دا موضوع جنس نوں بنایا تے اس عمل توں اوہ انسان دی حقیقت تک پہنچناچاہندا سی۔ اس دے بعد تصوف دا راستہ اختیار کيتا کیونجے اوہ عرفانِ نفس چاہندا سی۔ میراجی دی نظم دا بنیادی حوال انسانی حقیقت دی تلاش اے میراجی دی شاعری دا دوسر ا زاویہ گیت اے۔ تے تیسرا آزادغزل اے۔ میراجی نے غزل نوں اک کنواری عورت دے مماثل قرار دتا اے۔ چنانچہ انہاں نے اس عورت توں لطیف کلامی تے ملائمیت توں گفتگو دی اے۔
وہ درد جو لمحہ بھر دا سی
مژدہ کہ بحال ہوئے گیا اے
چاہت وچ ہماریا جینا مرنا
آپ اپنی مثال ہوئے گیا اے
میراجی دی لمبی بحر دی غزلاں وچ دل گرفتہ کیفیت زیادہ نمایاں اے تے مزاج وی گیت دے ٹکڑے نظر آندے نيں۔
نگری نگری فیر مسافر گھر دا رستہ بھو ل گیا
کیا اے تیرا کيتا اے میرا اپنا پرایا بھُل گیا
لب اُتے فریاد کہ ساقی اوہ کیواں دا مے خانہ اے
رنگِ خونِ دل نئيں چمکا گردش وچ پیمانہ اے
ن۔ م راشد سودھو
ن م راشد نوں حلقہ اربابِ ذوق دی شاعری وچ اک اہم مقام حاصل اے۔ ن م راشد اک ایسا شاعر اے جو ساڈے سامنے اک جدید انسان دا تصور پیش کردا اے اوہ انسان جس دا تعلق مغربی رہتل توں اے جو مغربی تعلیم دا پروردہ اے جس دا رابطہ نہ مذہب توں، نہ رہتل توں تے نہ اخلاقیات توں اے اس نے اپنے سارے مراکز گم کر دتے نيں۔ تے بقول ڈاکٹر وزیرآغا ”راشد دے انسان دے قدم زمین وچ دھنسے ہوئے نيں بلکہ زمین توں اُٹھے ہوئے نيں۔“ راشد دا انسان انتشاری اے اوہ سب توں پہلے روحانیت دی گل کردا اے فیر روحانیت دی نفی کردا اے فیر اوہ روحانی تصورات نوں رد کردے ہوئے اگے بڑھدا اے تے اپنے انتشار نوں کم کرنے دے لئی مختلف سہارے لیندا اے کدی خواباں دی سرزمین وچ پناہ لیندا اے، کدی عورت دے جسم وچ تے کدی فرار حاصل کر لیندا اے تے سب توں تنگ آکے خوکشی دا سوچکيا اے۔ انہاں دے ہاں نہ صرف انفرادی تے اجتماعی دکھ اے بلکہ پورے ہندوستان تے پوری ایشیا دا دکھ انہاں دی شاعری وچ موجود اے۔ ”اجنبی عورت“ وچ ایہی کیفیت اے۔
ارض مشرق اک مبہم خوف توں لرزاں ہاں وچ
اج سانوں جنہاں تمنائاں دی حرمت دے سبب
دشمناں دا سامنا مغرب دے میداناں وچ اے
ان دا مشرق وچ نشاں تک وی نئيں
فیر اس دا انسان آفاقی بن جاندا اے تے اوہ چاہندا اے کہ مشرق و مغرب دے لوک اک امن دے مرکز اُتے جمع ہوئے جاواں ایہ تصور انہاں دے آفاقی انسان دا اے۔
شہر دی فصیلاں اُتے دیو دا جو سایہ سی
پاک ہوئے گیا آخر رات دا لبادہ بھی
چاک ہوئے گیا آخر خاک ہوئے گیا آخر
ازدحام انساں توں فرد دی نواآئی
یوسف ظفر سودھو
یوسف ظفر دی شاعری وچ داخل دی رو بے حد تیز تے متحرک اے۔ حب وطن دا جذبہ یوسف ظفر دی شاعری دی قیمتی اساس اے۔ حلقہ اربابِ ذوق دی شاعری وچ یوسف ظفر دی عطا ایہ اے کہ انہاں نے خام مواد تاں زندگی توں حاصل کيتا تے اسنوں داخل دی ہلکی آنچ اُتے پکا کر تخلیق شعر دا فریضہ ادا کيتا۔ چنانچہ اوہ صرف خارج نوں ہی متحرک نئيں کردے بلکہ داخل دی سلگتی ہوئی آنچ وی قاری دے دل وچ اتار دیندے نيں۔ فنی طور اُتے یوسف ظفر لفظاں دے علامتی استعمال توں معنویت تے انہاں دے ظاہر توں درد انگیز غنائیت پیدا کردے نيں۔ تے اس انداز نوں انہاں نے نظم تے غزل دونے وچ وڈی خوش اسلوبی توں استعمال کيتا اے۔
قیوم نظر سودھو
قیوم نظر دی انفرادیت ایہ اے کہ انہاں نے ہر لمحہ رنگ بدلدی دنیا نوں اپنا موضوع بنایا تے انہاں کیفیتاں نوں شعر دا پیکر عطاکیا جو نغمہ بن دے فضاءکو مترنم کر دیندی اے۔ قیوم نظر نے اردو شاعری دی تن اصناف نظم، غزل تے گیت وچ یکساں طور اُتے طبع آزمائی دی اے۔ قیوم نظر دے استعارے تے علامتاں کسی مخصوص نظام دے تابع نئيں چنانچہ انہاں دے ہاں یکسانی دی گراں باری پیدا نئيں ہُندی۔
روش روش پہ ترانے گلاں دے افسانے
ہزار شعبدے پیدا چمکتے رنگاں توں
بہار کھیل رہی اے نويں امنگاں سے
ضیا جالندھری سودھو
ضیا جالندھری نے داخل دے غیر مرئی جذبے نوں جدوں مرئی صور ت وچ پیش کيتا تاں انہاں نے فطرت دی موجود صور ت نوں نسبتاً زیادہ اہمیت دتی تے بیشتر ایسی تصویراں مرتب کيتياں جنہاں نوں قاری باآسانی دیکھ سکدا اے۔ ضیا ءجالندھری دی امتیازی خوبی ایہ اے کہ انہاں نے حسن دی دوامی حیثیت نوں اجاگر کيتا تے ایويں انہاں دی شاعری وچ وقت دی تِناں العاد اک ایسی لکیر وچ منتقل ہوئے جاندیاں نيں جس دی ابتداءاور انتہا دونے حالے تک نامعلوم نيں۔
اک شوخی بھری دوشیزہ ایہ بلور ِ جمال
جس دے ہونٹاں پہ اے کلیاں دے تبسم دا نکھار
سیمگاں رخ توں اُٹھائے ہوئے شب رنگ نقاب
تیز رفتا ر اڑائے ہوئے کہرے دا غبار
افق شرق توں اٹھلاندی ہوئی آندی اے
ناصر کاظمی سودھو
ناصر کاظمی حلقے دے شعراءسے متاثر سن ۔ ناصر کاظمی دی عطا ایہ اے کہ انہاں نے میر دے دل گرفتہ انداز دی باآفرینی دی تے اپنے داخل دے پراسرار جزیرے نوں غزل دے پیکر وچ سمو دتا۔ ناصر دی غزل وچ دکھ، تنہائی دی سلگتی ہوئی آنچ نظرآندی اے۔ ہجرت دا حوالہ وی ناصر دی شاعری وچ بنیادی اہمیت رکھدا اے۔ ناصر نے استعارے لفظیات وغیرہ دے پیمانے عشقیہ رکھے نيں لیکن اس دے باطن وچ کِنے باطن وچ کِنے دکھ نيں اسنوں اسيں اس دی شاعری وچ دیکھ سکدے نيں۔ محض عشق نئيں بلکہ ہجرت جدید دور دے مسائل تے بہت ساریاں دوسری چیزاں انہاں دی غزلاں وچ ملدی نيں۔ مثلاً
کتھے تک تاب لیائے ناتواں دل
کہ صدمے ہن مسلسل ہوئے گئے نيں
جنہاں نوں اسيں دیکھ کے جتے سن ناصر
وہ لوک اکھاں توں اوجھل ہوئے گئے نيں
ساڈے گھر دی دیواراں پہ ناصر
اداسی بال کھولے سو رہی اے
شہرت بخاری سودھو
شہرت بخاری دی غزل دا خارجی خول بظاہر ایرانی اے۔ اُتے برصغیر دے عرضی مظاہر تے داخل وچ گہری غواصی نے انہاں دی آواز نوں انفرادیت عطا کيتی اے۔
کسی دی روح دا بجھدا اے شعلہ
کسی دی اکھ وچ جلدا اے کاجل
آرائش ِ جمال توں فرصت نئيں انھاں
پھردے نيں پاگلاں دی طرح اسيں گلی گلی
مختار صدیقی سودھو
حلقہ اربابِ ذوق توں وابستہ اک ناں مختار صدیقی دا وی اے اس دی شاعری وچ بولی و بیان دے علاوہ دکھ درد دے حوالے زیادہ نيں۔ سادگی تے بناوٹ وی اے۔ تے میر توں متاثر نظر آندے نيں۔
سب خرابے نيں تمنائاں دے
کون بستی اے جو بستی اے یاں
منیر نیازی سودھو
حلقے توں متاثر شعراءماں اک ناں منیر نیازی دا وی اے۔ منیر دی غزل کئی دکھاں توں تعمیر ہوئی اے اس وچ محبت دے دکھ وی نيں او رکئی سماجی درد وی نيں۔ کدرے کدرے ایہ محسوس ہُندا اے کہ سماج دے بوہت سارے اندرونی دکھ محبت وچ شامل ہوئے گئے نيں تے بعض جگہ ایہ احساس ہُندا اے کہ سماجی دکھ تے محبت دے دکھ توں مل کے درد دی کوئی نويں اکائی تشکیل دے رہی اے۔ مثلاً
اس آخری نظر وچ عجب درد سی منیر
جانے دا اُس دے رنج مینوں عمر بھر رہیا
جاندا ہاں ایداں دے شخص ناں وچ وی منیر
غم توں پتھر ہوئے گیا لیکن کدی رویا نئيں
صبح کاذب دی ہويا وچ درد سی کتنا منیر
ریل دی سیٹی بجی تاں دل لہو توں بھر گیا
حلقہ اربابِ ذوق نے غزل نوں جدید یت دی جس راہ اُتے گامزن کيتا سی اسنوں بوہت سارے شعراءنے خندہ پیشانی توں قبول کيتا چنانچہ حلقے دے زیر اثر اختر ہوشیار پوری، وزیر آغا، شکیب جلالی، سجاد باقر رضوی، سلیم شاہد تے اقبال ساجد جداں شاعر ابھر جنہاں نے اردو غزل نوں زندگی دی نويں متنوع تجربات توں ہمکنار کر دتا۔
حلقہ اربابِ ذوق دا افسانہ سودھو
حلقے دی تخلیقی جہتنے ارد و افسانے نوں وی متاثر کيتا تے بیشتر انہاں جذبےآں دی نشان دہی نوں جو اظہار دی راہ نئيں پاندے اس ضمن وچ حلقے دے افسانہ نگاراں نے نفسیات دے علم توں کماحقہ فائدہ اُٹھایا تے کہانی بیان کرنے دے بنیادی فریضے توں بالعموم کوتاہی بردے بغیر پلاٹ کردار تے فضاسنوں جدید افسانے دا تارو پود مرتب کيتا۔ حلقے دے افسانہ نگاراں نے معاشرے دے داغ نمایاں کرنے دی بجائے انہاں غیر مرئی جذبات نوں افسانے وچ شا مل کيتا۔ جنہاں توں احتراز ِ خیال پیدا ہُندی سی۔ تے بوقلمو فطرت دا کوئی نہ کوئی ذریعہ سامنے آجاندا سی۔ اہم گل ایہ اے کہ حلقے وچ داستان تے افسانے نوں ہی اہمیت حاصل سی۔ تنقید دا اولین نشتر وی افسانے اُتے ہی آزمایا گیا۔ میراجی دی شمولیت توں اگرچہ شاعری نوں زیادہ تقویت ملی اُتے افسانے دی صنف وی محرومی توجہ نئيں ہوئی۔ حلقے دے افسانہ نگاراں وچ مندرجہ ذیل افسانہ نگار شامل نيں۔
شیر محمد اختر سودھو
شیر محمد اختر نوں ایہ اہمیت حاصل اے کہ اوہ حلقے دے نال تادم زندگی وابستہ رہے تے انہاں نے افسانے نوں ہی اظہار دا وسیلہ بنایا۔ انہاں دے افسانےآں وچ بنیادی اہمیت نفسیات نوں حاصل اے۔ تے اوہ افسانے وچ واقعات دا تاروپود اس نفسیاتی کیفیت نوں اجاگر کرنے دے لئی ہی تعمیر کردے نيں۔ افسانہ شیر محمد اختر دی پہلی تے آخری محبت سی۔ انہاں دی تاریخی حیثیت نوں نظر انداز کرنا ممکن ننيں۔
ممتاز مفتی سودھو
انسانی فطرت دا نفسیاتی مطالعہ ممتاز مفتی دے افسانےآں وچ مقصود بالذات بن دے ابھریا اے۔ انہاں نے انہاں جذبےآں نوں بے نقاب کيتا جنہاں نوں کسی دوسرے افسانہ نگار نے اظہار دی راہ نئيں دکھادی ممتاز مفتی دے کردار بظاہر گوشت پوست دی دنیا نال تعلق رکھدے نيں۔ لیکن انہاں دیاں اکھاں ٹٹولدی تے انگلیاں گفتگو کر تی نيں۔ چنانچہ انہاں دا فن اظہار تے گریز دی انہاں کیفیتاں توں عبارت اے جو پیدا تاں زیر سطح ہُندیاں نيں لیکن بیرونی سطح تلاطم پیدا کردیاں نيں۔”چپ“ ،” احسان علی “، ”کھونٹ والا بابا“اور ”جوار بھاٹا“ وغیرہ افسانےآں وچ ممتاز مفتی نے زندگی نوں نفسیات دی اکھ توں کامیابی توں دیکھیا اے۔
محمد حسن عسکری سودھو
ان دا افسانہ شعور دی مسلسل رو نوں پیش کر تا اے او ر انہاں ناآسودہ آرزاں دا مرقع اے جوپابند معاشرے وچ اظہار دی راہ نئيں پاندی ۔”چائے دی پیالی“ ”پھسلن “ تے ”حرام جادی“ وچ اک پلاٹ دی ترتیب دا عمل دخل کچھ زیادہ ننيں۔ اُتے قاری شعور دی غیر مربوط رو توں ہی کہانی تے کردار دے خدوخال مرتب کرلیندا اے۔
آغا بابر سودھو
ان دے افسانےآں وچ جنس فطرت دا منہ زور جذبہ بن دے ابھری اے۔ انہاں نے اس قوت دا بے جا زیاں نئيں کيتا تے اسنوں تعمیر فطرت وچ استعمال کرنے دی کوشش کيتی اے۔ آغا بابر دے اس قسم دے افسانےآں وچ ”تعجب“ ،”رات والے“ تے ”باجی ولایت“ نوں اہمیت حاصل اے۔
اشفاق احمد دے افسانےآں وچ محبت دا حسی تصور لطیف اے انہاں دے افسانے بظاہر محبت دے مرکزی نقطے اُتے گردش کردے نيں اُتے انہاں دے موضوعات متنوع نيں۔ تے اوہ محبت دی قندیل توں زندگی دے بے شمار گوشےآں نوں منور کردے چلے جاندے نيں۔ ”اجلے پھُل “، ” شب خون “، ” امی “ ،”گڈریا “ وغیرہ وچ اشفاق احمد نے عارضی لطافتاں نوں نیاءآب و رنگ دتا اے۔
سعادت حسن منٹو سودھو
جب سعادت حسن منٹو آزادی دے بعد لاہور آئے تاں انہاں نے حلقہ اربابِ ذوق وچ سب توں زیادہ افسانے پڑھے منٹو نے فرد دے ظاہر اُتے توجہ کرنے دی بجائے اس دی داخلی جنگ نوں موضوع بنایا۔ تے ایويں اس دے حواس تے لفظاں دے تصادم توں نويں تے انوکھے نتائج اخذ کیتے۔ چنانچہ ایہ کہنا درست اے کہ اردو شاعری وچ داخلیت دی جس رو نوں میراجی نے فروغ دتا سی۔ اردو افسانے وچ اس دی نمائندگی منٹو نے دی اس دے فن وچ جدیدیت دے اِنّے نقوش موجود سن کہ منٹو دے افسانے وچ جدیدیت دا نقطہ عروج قرار دتا۔ منٹو دے اس دور دے افسانےآں ”ممی“، ”بابو گوپی ناتھ “، ”بادشاہت دا خاتمہ “ وغیرہ نوں اہمیت حاصل اے۔
الطاف فاطمہ سودھو
الطاف فاطمہ دے ہاں حزن یاس تے مایوسی دے حوالے موجود نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ عام تاثر افسردگی پیدا کردا اے۔ اُتے اس افسردگی اُتے افسانے دی مجموعی رجائیت غلبہ پا لیندی اے۔ الطاف فاطمہ دے شاہکار افسانےآں وچ ”دکھاں دے بیوپاری “ ”بھنور “ وغیرہ مشہور نيں۔
انتظار حسین سودھو
حلقہ اربابِ ذوق دا سب توں ذہین تے ماہر ِ فن افسانہ نگار انتظار حسین اے۔ گزشتہ ربعہ صدی وچ اس نے اردو افسانے وچ تجسیم، تجرید تے علامت نگاری دے متعدد تجربے کیتے تے ایويں اوہ اردو افسانے دی نويں جہت دا پیش رو شمار کیتے گئے۔ ”کنکری“ توں ”شہر افسوس“ تک انتظار حسین دے فن نے متعدد مراحل طے کیتے نيں۔ تے اوہ ہر مرحلے اُتے اپنے فن دا واحد نمائندہ ثابت ہويا اے۔ انتظار حسین کاافسانہ متجسس فرد دے باطن دا آئینہ دار اے۔ تے خارجی سطح اُتے تلاطم پیدا کر نے دی بجائے داخل نوں بیدار کردا اے۔
انور سجاد سودھو
ڈاکٹرانور سجاد اجتہاد دا زاویہ اے اس ے تکنیک تے موضوع دونے زاویاں توں حلقہ اربابِ ذوق دی جدیدیت نوں اگے ودھایا تے زمانہ حال دے نويں روے ے کونہ صرف قبول کيتا بلکہ جدیدانسان دی شکست و ریخت اُتے وی افسانے لکھے۔ انور سجاد دے بیشتر کردارجوجود دی معنویت نوں تلاش کرنے تے اپنے اندر دا خلاءپر کرنے دی سعی کردے نيں۔ اس قسم دے افسانےآں وچ ”دیوار تے دروازہ “، ”سب توں پرانی کہانی “ نوں اہمیت حاصل اے۔انور سجاد نے اردو افسانے نوں اک نويں جہت دتی اے تے اسنوں اپنے زمانے دی جدیدیت دے تحریکاں دا ہمقدم کر دتا اے۔
اب تک جنہاں افسانہ نگاراں دا تذکرہ کيتا گیا اے ایہ سب حلقے دی مرکزی شاخ توں نمایاں ہوئے افسانے دی ترقی وچ حلقے دی بیرونی شاخاں نے وی قابلِ قدر حصہ لیا اے۔ چنانچہ مسعود شاہد، جمیل الزمان، سجاد حیدر، رشید امجد ،محمد منشا یاد، احمد جاوید، مشتاق قمر، احمد داؤد، مظہر الاسلام، اعجاز راہی تے ڈاکٹر مرزا حامد بیگ وغیرہ متعدد ایداں دے افسانہ نگار سامنے آئے جنہاں نے اپنے داخلی محسوست نوں افسانے دے دلاویز پیرائے وچ پیش کيتا۔ انہاں افسانہ نگاراں وچوں رشید امجد نے علامتی تجرید نگاری وچ خصوصی اہمیت حاصل کيتی۔ جدوں کہ مشتا ق قمر تے محمد منشا یاد تجرید نوں تجسیم توں ملانے دے تجربات کر چکے نيں۔ اس توں ایہ حقیقت واضح ہُندی اے کہ حلقہ اربابِ ذوق نے زیر سطح پرورش پانے والے جذبےآں دی نقاب کشائی دے لئی نويں علوم دی وساطت توں جنہاں تجرباں دا آغاز کيتا سی۔ انہاں دا سلسلہ حالے ختم نئيں ہويا۔ تے حلقے دے افسانہ نگارحالے تک فن دی نويں جہتاں تلاش کرنے تے متنوع موضوعات نوں نويں اسالیب وچ پیش کرنے دے تخلیقی تجربات وچ مصروف نيں۔ اس دے علاوہ کئی ناں ایداں دے نيں جو ارکان تاں نئيں لیکن حلقے دی ادبی نقطہ نظر توں متفق معلوم ہُندے نيں۔ انہاں وچ غلام الثقلین نقوی، فرخندہ لودھی، جمیلہ ہاشمی، سائرہ ہاشمی تے عذرا اصغر وغیرہ شامل نيں۔
حلقہ اربا ب ِذو ق دی تنقید سودھو
حلقہ اربابِ ذوق نے تنقید وچ یکسر مختلف رویہ قبول کيتا۔ تے ابہام دے برعکس فن پارے دے بے رحم تجزیے دا رجحان پیدا کيتا۔ حلقہ اربابِ ذوق دی اک خصوصیت ایہ وی اے کہ اس نے فن پارے دے حسن قبح دے فیصلے نوں محض ذاتی تاثر دی میزان اُتے نئيں تولا فیصلے دے لئی جواز مہیا کرنا ضرور ی قرار دتا۔ اہم گل ایہ اے کہ جدوں حلقے دی تاسیس عمل وچ آئی تاں ترقی پسند تحریک نے مقصدیت تے افادیت نوں اِنّی اہمیت دے دتی سی کہ فن پارے دی تنقید وچ سب توں پہلے ایہی معیار آزمایا جاندا۔ ایويں تنقید دے فنی تے جمالیاتی زاویاں توں یا تاں اغماض بردا جاندا یاانھاں بالکل نظرانداز کر دتا جاندا۔ حلقے نے فن وچ حسن دی دائمی قدراں نوں اجاگر کرنے دی سعی کيتی سی چنانچہ تنقید فن وچ وی ایہی زاویہ حلقہ اربابِ ذوق دا امتیازی نشان بن گیا۔ تے اس دور وچ جدوں ”ادب برائے زندگی “ دا نعرہ بلند ہويا تاں حلقے نے ”ادب برائے ادب “کے نظریے نوں پروان چڑھانے دی کوشش کيتی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ حلقے دی تنقید وچ فن دا جمالیاتی پہلو زیادہ نمایاں ہويا۔ تے تخلیقات توں انہاں زاویاں نوں تلاش کرنے دی کوشش کيتی گئی۔ جنہاں توں عالمگیر انسانیت توں ہمدردی دا جذبہ پیدا ہُندا سی۔ تے روح احتراض تے بالیدگی دی کیفیت محسوس کردی سی۔ حلقہ اربابِ ذوق دی تنقید وچ جو لوک شامل نيں اوہ درج ذیل نيں۔
میرا جی سودھو
حلقہ اربابِ ذوق دی تنقیدی جہت نوں متعین کرنے دا فریضہ میراجی نے سر انجام دتا۔ میراجی نے تنقید دی کوئی باضابطہ کتاب نئيں لکھی اُتے انہاں دے نظریات عملی تنقید دے انہاں مضامین وچ موجود نيں جو ”مشرق و مغرب دے نغمے“ دے ناں توں انہاں دی وفات دے بعد شائع ہوئے میراجی دا اساسی نظریہ ایہ اے ”کہ شعر و ادب زندگی دے ترجمان نيں۔“پر اوہ زندگی نوں جامد یا یک رخ تصور نئيں کردے۔ تے ادب نوں زندگی دا غلام قرار نئيں دیندے۔ بلکہ انہاں نے ادب نوں تغیر دے مماثل قرار دتا تے نويں زمانے دی برتری نوں علم تے شعور دی نويں آگہی دا نتیجہ شمار کيتا۔ میراجی دا ایہ نظریہ وی اہم اے کہ داخلی تے خارجی فنی اصولاں توں قطع نظر ادب ہر مصنف دی اپنی شخصیت دا آئینہ دار ہُندا اے۔ اردو تنقید وچ میراجی دی انفرادیت ایہ اے۔ کہ انہاں نے نہ صرف نظریہ سازی دی بلکہ انہاں دے عملی اطلاق توں شعراءکو تخلیقات دے حوالے توں جانچنے دا شعور وی پیدا کيتا۔ میراجی دی کتاب”اس نظم وچ “ جدید شاعری دی تفہیم دا بنیادی صحیفہ شماری ہُندی اے۔ تے اس دے تجزیاتی عمل توں حلقہ اربابِ ذوق دی تنقیدی جہت متعین ہُندی اے۔
مولانا صلاح الدین احمد سودھو
مولانا صلاح الدین احمد دے سب انداز مشرقی سن ۔ چنانچہ انہاں نے لفظ تے خیال دے حسن نوں تقویت دی۔ اہم گل ایہ اے کہ روایت کيتی پیروی دے باوجود انہاں نے ادب دے صحت مند نويں دھارے نوں قبول کيتا۔ تے جدیدیت دے مخصوص رجحانات نوں تحریک وچ تبدیل کرنے دی کوشش کيتی۔ مولانا نوں تنقید وچ تحسین دا عنصر زیادہ اے۔ تے اوہ ادب دے آبگیناں نوں توڑنے دی بجائے انھاں جوڑنے دی سعی کردے نيں۔ تے اسنوں وضع دار تنقید کہنا زیادہ مناسب اے۔
وحید قریشی سودھو
حلقہ اربابِ ذوق دی تنقید وچ قطعیت کازاویہ وحید قریشی نے پیدا کيتا۔ انہاں دی اساسی خوبی ایہ اے۔ کہ انہاں نے ادبی تنقید دی اخلاقیات مرتب کيتياں۔ تے صداقتِ اظہار تے استخراج مطالب وچ اس ضابطہ اُتے سختی توں عمل کيتا۔ وحید قریشی فن کومعاشرتی تے تاریخی ماحول توں علاحدہ نئيں کردے۔ تے تخلیق نوں کسی تے زاوے ے توں پرکھنے دی بجائے اسنوں مختلف پیماناں توں جانچدے نيں۔ اہم گل ایہ اے کہ اوہ تنقید نوں ادبی عمل تصور کردے نيں۔ انہاں نے ادب نوں پرستار دی حیثیت توں زیادہ دیکھیا اے۔ حلقہ اربابِ ذوق وچ انہاں دی تنقید آزادی اظہار تے جرات تے بے باکی دی اک نہایت مضبوط آواز اے۔
ریاض احمد سودھو
ریاض احمد دی انفرادیت اس گل وچ اے کہ انہاں نے ادبی تنقید نوں سائنسی عمل بنا دتا۔ چنانچہ انہاں نے اے ئت، اسلوب، جمال تے ذوق جمال جداں مسائل نوں عالمانہ انداز وچ سلجھانے دی کوشش کيتی تے ترقی پسند نقطہ نظر نوں ادب بنائے بغیر حلقے دے نقطہ نظر نوں مثبت انداز وچ ابھارا۔ نفسیات ریاض احمد دی تنقید دی امتیازی جہت اے۔ انہاں نے زندگی نوں ادب دا موضوع قرار دتا اے۔ ریاض احمد جدید اردو تنقید وچ توازن تے استدلال دی مثال نيں۔ چنانچہ انہاں دے بیشتر تجزے ے خالصتاً علمی نوعیت دے نيں۔ تے انہاں دے ہاں جانب داری دا شائبہ موجود ننيں۔
محمد حسن عسکری سودھو
محمد حسن عسکری وچ سوچ دی گمبھیر تا مطالعے دی وسعت تے نتائج دی ہمہ گیریت سب توں پہلے متاثر کردی اے۔ عسکری نے ادب وچ غیر جانبداری دا اعلان کدی نئيں کيتا چنانچہ انہاں نے فن برائے فن دی برملا حمایت تے ترقی پسند تنقید تے ادب دی کھلی مخالفت کيتی اس نے ایہ باور کرایا کہ فن نہ صرف حقیقت نوں ہی پیش کردا اے۔ بلکہ آزادانہ عمل توں حقیقت دی تلاش وی کردا اے۔ چنانچہ اس نے حقیقت دی تلاش نوں اک انفرادی عمل قرار دتا تے فنکار دی پوری انسانیت دا نمائندہ قرار دیندے ہوئے لکھیا۔ کہ ”فنکار محض اک آدمی نئيں ہُندا فنکارتو براہ راست زندگی دا آلہ دا ر ہُندا اے ۔“ میراجی تے عسکری دے نظریات تنقید ادب دے اک ہی سرچشمے توں پھوٹتے نيں۔ عسکری اردو تنقید دی فعال تے موثر آواز سی۔ چنانچہ ایہ کہنا درست اے کہ میراجی دے بعد حلقے وچ فکر دی نويں رو محمد حسن عسکری نے داخل کيتی۔
ڈاکٹر وزیر آغا سودھو
ڈاکٹر وزیر آغا نے ادبی موضوعات اُتے جزوی نظربھی پائی اے تے انہاں نوں اک وسیع تناظر وچ رکھ دے اک وڈے ”کل “ دے نال وابستہ وی کيتا اے۔ موخرالذکر رجحان دے تحت انہاں دی کتاب اردو شاعری دا مزاج لکھی گئی تے اس وچ اردو شاعری دی تن اصناف غزل، نظم تے گیت کامزاج دریافت کيتا گیا۔ تے اوّل الذکر کے تحت اوہ مضامین لکھے۔ جو ”تنقید تے احتساب“ ”نويں مقالات“ ”نظم جدید دی کروٹیں“”تنقید تے مجلسی تنقید “ تے ”نويں تناظر “ وغیرہ شامل نيں۔ نظریاتی اعتبار توں ڈاکٹر وزیر آغا ادب نوں انسانی رہتل و سبھیاچار دا مظہر قرار دیندے نيں۔ تے انہاں دوناں نوں زندگی تے ادب دے ارتقاءکا وسیلہ قرار دیندے نيں۔ چنانچہ ڈاکٹر وزیر آغا دے ارضی ثقافتی نظریہ ادب توں اک نويں ادبی تحریک پیدا ہوئے گئی جس نے نہ صرف جدیدیت دے نقوش اجاگر کیتے بلکہ نويں معنویت نوں وی فروغ دتا۔
جیلانی کامران سودھو
جیلانی کامران نے مسلماناں دی رہتل نوں نتقید دے نويں پس منظر دے طور اُتے خوبی توں استعمال کيتا۔ انہاں نے معانی دی تلاش وچ علامتی تناظر تے روحانی اقدار نوں اہمیت دی۔ تے قدیم داستاناں رزم ناواں سی حرفیاں تے تلمیحات وغیرہ توں نويں معانی تلاش کیتے۔
سجاد باقر رضوی سودھو
سجاد باقر رضوی نے تنقید فکرکی رو ہند اسلامی رہتل وچ تلاش دی تے ادب دی تعبیر وچ انہاں عناصر نوں اہمیت دتی جنہاں توں نواں قومی طرز ِ احساس مرتب ہُندا اے۔ سجاد دے نظرے ے دے مطابق فن ِ تنقید حیات تے زندگی تنقید فن اے۔ تے ایہ دناں اک دوسرے دے لئی لازم و ملزوم دی حیثیت رکھدے نيں۔ اس دی تنقید وچ اظہار دی قطعیت تاں ملدی اے لیکن انہاں نے کوئی ٹھوس تنقید نظریہ پیش نئيں کيتا۔ تے اوہ بالعموم حسن عسکری دی صدائے بازگشت ہی نظر آندے نيں۔
انتظار حسین سودھو
اردو تنقید وچ تہذیبی رویے دی اک ہور اہم مثال انتظار حسین اے۔ انہاں دے ہاں سیاسی نظریات دی شدت تے لہجے دی کٹ دونے موجود نيں۔ اُتے اوہ بالعموم رد عمل دی تنقید لکھدے نيں۔ اس لئی انہاں دا ذاتی نقطہ نظر کچھ زیادہ ابھر نئيں سکیا۔
مظفر علی سید سودھو
حلقے دی تنقید وچ شدید رد عمل دی مثال مظفر علی سید دی صورت وچ نمایاں ہوئی۔ انہاں دی تنقید محبت تے نفرت دے متضاد رستےآں اُتے سفر کردی اے۔ چنانچہ مظفر علی سید نے حلقہ اربابِ ذوق دے دفاع کافریضہ سر انجام دتا تے اپنے دو ٹوک لہجے توں اہل ادب نوں اپنی جانب متوجہ کر ليا۔ ایہ عمل چونکہ منفی سی تے اس دا کوئی مناسب نتیجہ برآمد نہ ہوئے سکیا اس لئی مظفر علی سید بہت جلد تھک کے ادب دے میدان توں روپوش ہوئے گئے ۔
حلقہ اربابِ ذوق دی تنقید اک اہم زوایہ ”مجلسی تنقید “ اے۔ جسنوں حلقے دی ہفتہ وار مجالس دی بدولت فروغ حاصل ہويا۔ اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ اس قسم دی تنقید وچ ناقد دے سامنے حوالے دی کتاباں موجود نئيں ہُندی تے زیادہ تر قوت حافظہ دے بل بوتے اُتے ہی تنقید نوں اگے بڑھاندا اے۔ اُتے ایہ یاد رکھنا ضروری اے کہ تنقید خواہ مجلسی ہوئے یا غیر مجلسی اس دا مقصد فن پارے دے حسن و قبح دا جائزہ تے اس دی جمالیاتی قدرو قیمت دا تعین ہی ہُندا اے۔ حلقے دی اس عطا توں انکار ممکن نئيں کہ اس نے جتھے میراجی، محمد حسن عسکری، ریاض احمداور وزیر آغا جداں ناقدین پیدا کیتے اوتھے شاد امرتسری، عزیز الحق، عارف اعوان، سعادت سعید، آزاد کوثری، خالد احمد، سراج منیر تے یوسف کامران جداں مجلسی نقاداں نوں وی روشنا س کرایا۔ حلقہ ارباب ذوق وچ انہاں نقاداں نے دو سو توں زاید تنقیدی مضامین پیش کیتے۔
سعادت سعید سودھو
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Saadat_Saeed سعادت سعید دے پنج تنقیدی مجموعے شائع ہوئے چکے نيں۔ انہاں نوں نظریہ ساز نقاد دی حیثیت حاصل اے۔ سعادت سعید ہور کئی نقاداں دی طرح اِنّے پڑھے لکھے نيں کہ اوہ ہر نويں مسئلے اُتے خیالات دی ترتیب وی کر سکدے نيں اورفوری رائے دے اظہار تے منہ زبانی تنقید وچ وی اپنا ثانی نئيں رکھدے۔ انہاں نے معاصر اردو فکشن، نويں شاعری تے ثقافتی مسائل دے سیاق و سباق وچ نظریہ سازی کيتی۔ اردو وچ صارف معاشرے دے ادبی اثرات اُتے انہاں دے مضامین کئی رسالے و جریدے دی زینت بنے نيں۔ انہاں دی تنقیدی بولی نويں ادبی اصطلاحاں توں معمور اے۔ انہاں دے اسلوب دے اثرات اردو وچ لکھی جانے والی نويں نسل دی تنقیدی بولی اُتے موجود نيں۔ اوہ افتخار جالب تے عزیز الحق جداں نويں نقاداں دے تربیت یافتہ نقاد نيں۔ اوہ روشن خیال ترقی پسند نقاد نيں (saadatsaeed.ca)حلقہ اربابِ ذوق نے تنقید دے صحت مندانہ انداز نوں ابھارنے وچ قابلِ قدر خدمات انجام دتی نيں تے اردو ادب دے ارتقاءکو تیز کرنے وچ اس دی خدمات نوں نظرانداز کرنا ممکن ننيں۔
مجموعی جائزہ سودھو
حلقے نے اپنے عہد دی مضبوط ترقی پسند تحریک دے خلاف نظریاتی محاربے دی شدید فضا وی پیدا دی اُتے حلقے نے سیاست گری دی بجائے سیاست دے اثرات نوں ادب دا موضوع بنایا۔ تے کئی ایسی تخلیقات پیش کيتياں جنہاں دی پیش قدمی مستقبل دی طرف سی تے انہاں وچ اپنے عہد دا سماجی شعور وی موجود سی۔ انہاں زاویاں توں ویکھو تاں حلقہ اربابِ ذوق دی تخلیقی جہت نیم کلاسیکی تے نیم رومانی اے تے ایہ اِنّی لچک دار اے کہ اس وچ مختلف نظریات باآسانی سما جاندے نيں۔ حلقہ اربابِ ذوق تاحال اک زندہ تحریک اے اس دی تقسیم نے اس دے مرکزی کردار مزاج تے تخلیقی رفتار نوں متاثر کيتا اے۔ اُتے اک مضبوط پلیٹ فارم دی موجوگی نے اس دی عملی زندگی نوں حالے تک قائم رکھیا ہويا اے۔ چنانچہ حالے ایہ فیصلے کرنا ممکن نئيں کہ اس دا مستقبل کيتا ہوئے گا۔
بقولاحمد ندیم قاسمی
” حلقہ ارباب ذوق آغاز وچ تاں صرف اک شہر اوراوتھے دے چند اہل فہم تک محدود سی۔ مگر آہستہ آہستہ اس نے اک ملک گیر تحریک دی صورت اختیار کر لئی۔“
بقول ڈاکٹر تاثیر :
”حلقہ اربابِ ذوق نے برساں مسلسل انتھک کم توں ثابت کر دتا اے کہ ادبی دائرہ وچ ادبی اقدار دا احترام ایتھے کيتا جاندا اے ۔“
بقول قیوم نظر:
” ابتدا وچ اس انجمن دی روش عام ادبی انجمناں دی سی سی لیکن جدوں اس وچ باقاعدہ ”نقد و نظر“ دا آغاز ہويا تے تنقید دے جدید اصول حلقے دی ادبی محفلاں دے سامعین دے سامنے آئے تاں حلقہ اک تحریک دی صورت اختیار کرنے لگا۔“