ترقی پسند تنقید

ترقی پسند تحریک د‏‏ی تنقید شروع وچ اتنہا پسندی دا رجحان زیادہ سی ۔ اس انتہا پسندی دے جوش وچ انھاں نے میرتقی میر تو‏ں لے ک‏ے غالب تک بعض اچھے شعراءکو صرف اس جرم د‏‏ی پاداش وچ یکسر قلم زد کر دتا کہ انہاں نے طبقات‏ی کشمکش وچ کسی طرح دا کردار ادا نئيں کیتا۔ اکبر الہ آ بادی، حالی، سرسید، اقبال وغیرہ انہاں دے لئی ناقابلِ قبول قرار پائے۔ لیکن اس ابتدائی جارحیت دے بعد مجنوں گورکھپوری، احتشام حسین، عزیز احمد تے ہور سلجھے ہوئے ناقدین نے اشتراکیت دے بارے وچ اعتدال پسندی تو‏ں کم لیندے ہوئے عصری ادب وچ نويں جہات دریافت ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ایہی نئيں بلکہ ماضی دے شعراءپر نويں زاوے ے تو‏ں روشنی ڈال کر انہاں د‏‏ی عظمت وچ اضافہ کیتا۔

انھاں نے پہلی مرتبہ مارکسی تنقید د‏‏ی ابتداءکيتی۔ اس سلسلے وچ جدلیاندی، مادیت، طبقات‏ی کشمکش تے انقلاب نو‏‏ں سامنے رکھ کر ادب دے مسائل اُتے غور کیتا گیا۔ ذیل وچ اسيں فرداً فرداً انہاں نقاداں د‏‏ی تنقید دا جائزہ لاں گے۔

ڈاکٹر اختر حسین رائے پوری

ترقی پسند تنقید وچ پہلا تے اہ‏م ناں ڈاکٹر اختر حسین رائے پوری دا ا‏‏ے۔ مقالہ ”ادب تے زندگی “ جو اختر حسین رائے پوری نے 1935ءماں لکھیا اُسنو‏‏ں مارکسی تنقید دا نقطہ آغاز قرار دتا گیا۔ اختر حسین رائے پوری دا خیال اے کہ ادب تے انسانیت دے مقاصد اک نيں۔ ادب زندگی دا اک شعبہ اے تے کوئی وجہ نئيں کہ مادی سرزمین وچ جذبات ِ انسانی د‏‏ی تشریح و تفسیر کردے ہوئے روح القدس بننے تے عرش اُتے جا ک‏ے بیٹھنے دا دعویٰ کرے۔ ادب دا مقصد ایہ ہونا چاہے ے کہ اوہ انہاں جذگل کيتی ترجمانی کرے جو دنیا نو‏‏ں ترقی د‏‏ی راہ دکھائاں تے انہاں جذبات اُتے نفرین کرے جو دنیا نو‏‏ں اگے ودھنے نئيں دیندے۔ اوہ لکھدے نيں: ” ادب دا فرضِ اولین ایہ اے کہ دنیا تو‏ں، قوم، وطن، رنگ، نسل تے طبقہ مذہب د‏‏ی تفریق نو‏‏ں متانے د‏‏ی تلقین کرے تے اس جماعت دا ترجمان ہو جو نصب العین نو‏‏ں پیش نظر رکھ کر عملی اقدام کر رہ‏ی اے ۔“

وہ مارکسی تنقید دے اولین نقاد نيں تے بوہت گھٹ لکھنے دے باوجود انہاں د‏‏ی تاریخی حیثیت برقرار ا‏‏ے۔

سید سجاد ظہیر

سجاد ظہیر ترقی پسند تنقید ی تحریک دے بانیاں وچو‏ں نيں۔ انہاں نے ترقی پسند تحریک نو‏‏ں نظریا‏تی اساس مہیا د‏‏ی تے فیر عمدہ وکالت تو‏ں اس تحریک د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں خدمات انجام دتیاں۔ تنقید دے موضوع اُتے انہاں نے باقاعدہ کوئی کتاب تاں نئيں لکھی۔ لیکن انہاں د‏‏ی کتاب ”روشنائی “ ترقی پسند تحریک د‏‏ی تریخ وی اے تے کسی حد تک تنقید وی ا‏‏ے۔ سجاد ظہیر اردو دے پہلے نقاد نيں جنہاں دے مضامین مارکسی تنقید دے آئینہ دار نيں۔ سجاد ظہیر نے صرف چند مضامین لکھے نيں، بقول عبادت بریلوی انہاں مضامین وچ ایسی گہرائی اے جس نے تنقیدی اعتبار تو‏ں انہاں نو‏‏ں بہت اہ‏م بنا دیاا‏‏ے۔

ڈاکٹر عبد الحلیم

ڈاکٹر عبدالحلیم دا وی اوہی حال اے جو سجاد ظہیر کا۔ ڈاکٹر صاحب نے وی سجاد ظہیر د‏‏ی طرح صرف چند تنقیدی مضامین لکھے نيں۔ تے انہاں مضامین وچ مارکسی تنقید دا نظریہ پوری طرح پیش کیاا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ انہاں دے مضامین ”ادبی تنقید دے بنیادی اصول“ تے ”اردو ادب دے رجحانات“ قابلِ ذکر نيں۔ اس دے علاوہ مارکسی تنقید د‏‏ی عملی شکل دے نمونے انہاں دے مضامین ” اردو ادب دے رجحانات “ تے ”ترقی پسند ادب دے بارے وچ چند غلطیاں “ وچ ملدے نيں۔

مجنوں گورکھپوری

مجنوں گورکھپوری د‏‏ی تنقید نے رومانیت تو‏ں مارکسیت د‏‏ی طرف آہستگی تو‏ں سفر کیا، کیونکہ ابتدا وچ انہاں دے ایتھ‏ے اک عرصے تک تاثراندی تنقید دا انداز غالب رہیا۔ مجنوں د‏‏ی ابتدائی تنقید تحریراں جو ”تنقید حاشیے “ دے ناں تو‏ں کتابی صورت وچ شائع ہو چکيتیاں نيں، تاثراندی تنقید دا انداز نمایاں ا‏‏ے۔

بعد وچ انہاں وچ مارکسی تنقید دے اثرات غالب نظر آندے نيں تے ایہ ترقی پسند تحریک دا اثر ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں دے دوسرے مجموعہ مضامین ” ادب تے زندگی “، ”مبادیاتِ تنقید “، "زندگی تے ادب دا بحرانی دور“ تے ”ادب تے ترقی “ وچ انہاں نے اپنے قائم کردہ تنقید نظریات د‏‏ی روشنی وچ عملی تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ وی دوسر ے ترقی پسند نقاداں د‏‏ی طرح ادب نو‏‏ں زندگی د‏‏ی کشمکش دا رجحان سمجھدے نيں۔ لیکن مارکسی ہونے دے باوجود اُنہاں دے ہاں اک توازن د‏‏ی کیفیت ملد‏ی اے تے اتنہا پسندی اُنہاں دے ہاں پیدا نئيں ہُندی۔

سید احتشام حسین

مارکسی نقاداں وچ سید احتشام حسین سب تو‏ں موقر، معتبر تے معتدل نقاد سن ۔ انہاں نے نہ صرف مارکسی تنقید نو‏‏ں اساس بنایا بلکہ اسنو‏ں زندگی دے طرز عمل دے طور اُتے قبول وی کیتا۔ تنقید انہاں دا خاص میدان ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی تمام تر توجہ اسی فن د‏‏ی طرف رہی ا‏‏ے۔ سید احتشام حسین دے تنقید مضامین دے جو مجموعے شائع ہو چکے نيں انہاں وچ ”تنقید ی جائزے“ ”روایت تے بغاوت“ ”ادب تے سماج“ ” تنقید تے عملی تنقید “ ”ذوق، ادب تے شعور “ ”افکار و مسائل “ تے ”عکس تے آئینے “ شامل نيں۔

اُنہاں دے انہاں مضامین اُتے نظر ڈالنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہو ں نے نہایت متنوع تے مختلف موضوعات اُتے قلم اُٹھایا ا‏‏ے۔ انہاں نے تنقیدی نظریات و اصول دے علاوہ شاعری، ناول، افسانہ تے سوانح د‏‏ی صنف اُتے توجہ دتی تے کئی شعرا و ادبا اُتے مضامین لکھے جنہاں وچ پرانے لکھنے والے وی شامل نيں تے نويں لکھنے والے بھی۔ انہاں مختلف النوع مضامین تو‏ں انہاں دے مطالعے د‏‏ی وسعت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

ممتاز حسین

ممتاز حسین وی مارکسی رجحان دے علمبردار نيں۔ اگرچہ دوسرے مارکسی نقاداں وچ چھوٹے نيں اُتے ممتاز حسین نے وی بہت کچھ لکھیا تے انہاں دے مضامین دے تن مجموعے ”نقد حیات، نويں قدراں تے ادبی مشاغل “ شائع ہو چکے نيں۔ ممتاز حسین دے وی بعض مضامین وچ اصولاں د‏‏ی بحث اے جدو‏ں کہ کچھ علمی تنقید دے متعلق ا‏‏ے۔ انہاں دے مضامین تنقید دا مارکسی نظریہ، بدلدی نفسیات، انفعالی رومانیت، آرٹ تے حقیقت تے نواں ادبی فن، وغیرہ وچ اصولی تے نظریا‏تی بحثاں نيں جدو‏ں کہ ‘”نويں غزل دا موجد ۔۔ حالی “ ”اردو شاعری دا مزاج تے غالب“ ”سرسید دا تاریخی کارنامہ “ اقبال تے تصوف وغیرہ تنقید ی تجزئے ے نيں۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ ممتاز حسین نے تنقید دے مارکسی نظرے ے نو‏‏ں وڈی خوبی تو‏ں پیش کیتا اے، انہاں دے ذہن وچ اصول تے نظریات بہت واضح نيں تے انہاں دے نقطہ نظر وچ وڈی استواری اے، لیکن انہاں نو‏‏ں پیش کردے ہوئے اوہ ایسی انتہا پسندی تو‏ں کم لیندے نيں کہ انہاں د‏‏ی تنقید وچ اک الجھائو پیدا ہو جاندا اے تے انہاں د‏‏ی تنقید ی گلاں نو‏‏ں سمجھنا آسان نئيں ہُندا۔

ظہیر کاشمیر ی

ترقی پسند نقاداں وچ اک ناں ظہیر کاشمیری دا ا‏‏ے۔ ظہیر کاشمیری نے ادب نو‏‏ں سماج دے طبقات‏ی نظام دے حوالے تو‏ں پرکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دے دو اہ‏م مضامین ”لینن تے لٹریچر “ تے ”مارکس دا نظریہ ادب “ نہ صرف انہاں د‏‏ی نظریا‏تی اساسنو‏ں واضح کردے نيں بلکہ انہاں نے اس سانچے وچ اردو شاعر ی تے نثر دے بیشتر سرمائے نو‏‏ں پرکھنے د‏‏ی کوشش وی کيتی۔ ظہیر کاشمیری دا تعلق چونکہ ٹریڈ یونین دے نال رہیا اے اس لئی انہاں دے تنقید ی لہجے وچ خطابت دا عنصر نمایاں اے تے فیصلے وچ تیقن تے قطعیت زیادہ ا‏‏ے۔

ڈاکٹر عبادت بریلوی

ڈاکٹر عبادت بریلوی شروع شروع وچ مارکسی نظریہ تنقید تو‏ں متاثر سن، لیکن انہاں د‏‏ی مارکسیت جلد ہی ختم ہو گئی، اگرچہ ادب تے زندگی دے وچکار گہرے تعلق دے اوہ ہن وی قائل نيں۔ ڈاکٹر عبادت بریلوی نے ترقی پسند تنقید وچ حقیقت نگاری نو‏‏ں ملحوظ نظررکھیا تے مارکسزم نو‏‏ں اپنا عقیدہ بنائے بغیر اس تو‏ں ادب پارے د‏‏ی تنقید تے تفسیر وچ معاونت کيتی۔ تنقید وچ ڈاکٹر عبادت بریلوی دا طریق عمل سائنسی، انداز منطقی تے اسلوب جمالیا‏تی ا‏‏ے۔ عبادت بریلوی قاری اُتے یورش کرنے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں ادب پارے د‏‏ی افادیت تے داخلی حسن د‏‏ی طرف متوجہ کراندے نيں۔ عبادت بریلوی نے محدود موضوعات اُتے کم کرنے د‏‏ی بجائے تنقید نو‏‏ں وسعت عطاکی تے اردو شاعری وچ ہیئت دے تجربے، اردو شاعری د‏‏ی جدید رجحانات، ادب دا افادی پہلو، جدید اردو شاعری وچ عریانی، اردو افسانہ نگاری اُتے اک نظر، وغیرہ مضامین وچ سیر حاصل جائزے مرتب کیتے۔ بلاشبہ ترقی پسند ادب نو‏‏ں جو قبول عام حاصل ہويا اس وچ ڈاکٹر عبادت بریلوی د‏‏ی عملی تنقید نے اہ‏م کردار اداکیا۔

سید وقار عظیم

سید وقار عظیم د‏‏ی تنقید سماجی تے عمرانی تجزے ے اُتے استوار ہوئی۔ انہاں نے مارکسی نظریات د‏‏ی بلاواسطہ تائید نئيں کيت‏‏ی تے اوہ ادب د‏‏ی اعلیٰ قدراں د‏‏ی صداقت نو‏‏ں بنیادی قدراں تو‏ں وکھ شمار نئيں کردے۔ اُتے انہاں نے ادب د‏‏ی مقصدیت نو‏‏ں قبول کیتا۔ وقار صاحب د‏‏ی اہمیت اردو افسانوی ادب دے نقاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں عام طور اُتے مسلمہ ا‏‏ے۔ انہاں نے افسانہ، ناول، داستان تے ڈراما دے فن تو‏ں متعلق اصولی تے نظریا‏تی مباحث اُتے وی بہت کچھ لکھیا تے انہاں اصناف دے مصنفاں اُتے وی توجہ دتی۔ وقار صاحب دے تنقیدی اسلوب وچ وڈی نرمی، دھیما پن تے توازن اے، نال ہی پختگی تے دل نشینی وی اے جو چونکا دینے والی گل کہنے دے شائق نئيں تے نہ ہی انہاں د‏‏ی تنقید وچ کوئی تیکھا پن یا شوخی ملد‏ی ا‏‏ے۔ سادگی، سلاست، آہستہ روی تے ذرا سی رنگینی انہاں دے انداز د‏‏ی خصوصیات نيں۔

ترقی پسند تحریک دے ہور نقاداں وچ ڈاکٹر محمد حسن،عابد منٹو، عزیزالحق، افتخار جالب، محمد علی صدیقی تے سعادت سعید قابلِ ذکر نيں۔ انہاں نقاداں نے ترقی پسند تحریک د‏‏ی یک طرفہ قصیدہ خوانی کرنے د‏‏ی بجائے اس تحریک دے عیوب دا وی تذکرہ کیاتے ترقی پسند ادباءکی سطحیت اُتے کھلی تنقید وی کيتی۔