مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی
شیخ الاسلام مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی | |
---|---|
مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دا عربی بولی وچ خطاطی ناں | |
معروفیت | محدث، فقیہ |
جم | بدھ 10 ربیع الاول، 1104ھ/ 19 نومبر 1692ء میر پور بٹھورو، ٹھٹہ، سندھ (موجودہ پاکستان) |
وفات | بدھ 6 رجب 1174ھ بمطابق 11 فروری، 1761ء (مدت حیات: 70 سال 3 ماہ 26 دن قمری، 68 سال 2 ماہ 23 دن شمسی) ٹھٹہ، سندھ، (موجودہ پاکستان) |
رہائش | مکلی قبرستان، ضلع ٹھٹہ، سندھ (موجودہ پاکستان) |
نسل | سندھی |
ودر | مغل دور |
شعبۂ زندگی | سندھ |
مذہب | اسلام |
فقہ | حنفی |
مکتب فکر | قادری |
شعبۂ عمل | فقہ، قرآن، تفسیر، حدیث |
کارہائے نماياں | مدح نامہ سندھ تفسیر ہاشمی التحفة المرغوبة في أفضلية الدعاء بعد المكتوبة بذل القوة في حوادث سني النبوة وسیلۃ القبول في حضرت رسول مظھر الانوار بیاض ھاشمی جنة النعيم في فضائل القرآن الكريم |
مؤثر
| |
متاثر
|
شیخ الاسلام مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی (پیدائش: 19 نومبر 1692ء — وفات: 11 فروری 1761ء) اٹھارہويں صدی عیسوی وچ سندھ دے علم و ادب دے حوالے توں بین الاقوامی شہرت یافتہ عظیم محدث، یگانۂ روزگار فقیہ محدث، مفسر، سیرت نگار تے قادر الکلام شاعر سن ۔ انہاں دیاں لکھتاں و تالیفات عربی، فارسی تے سندھی زباناں وچ نيں۔ انہاں نے قرآن، تفسیر، سیرت، حدیث، فقہ، قواعد، عقائد، ارکان اسلام یعنی نماز، روزہ، حج، زکوٰۃ سمیت کئی اسلامی موضوعات اُتے کتاباں تحریر و تالیف کيتیاں، کتاباں دی تعداد بعض محققاں دے اندازے دے مطابق 300 اے تے بعض دے مطابق 150 توں زیادہ اے۔ انہاں دی گراں قدر لکھتاں مصر دی الازہر یونیورسٹی دے نصاب وچ شامل نيں۔کلہوڑا دور دے حاکمِ سندھ میاں غلام شاہ کلہوڑا نے انہاں نوں ٹھٹہ دا قاضی القضاۃ (چیف جسٹس) مقرر کیتا۔ انہاں نے بدعات تے غیر شرعی رسومات دے خاتمے دے لئی حاکم وقت توں حکم نامے جارے کرائے۔ انہاں دی وعظ، تقریراں تے درس و تدریس متاثر ہوئے کے بوہت سارے لوک مسلمان ہوئے۔[۱] انہاں دے مخطوطات دی وڈی تعداد بھارت، سعودی عرب، ترکی، پاکستان، برطانیہ تے یورپ دے بوہت سارے ملکاں دے کتاباں خاناں وچ موجود نيں۔ پاکستان خصوصاً سندھ تے بیرونِ پاکستان وچ انہاں دی کتاباں دے مخطوطات دی دریافت دا سلسلہ ہن تک جاری اے۔
پیدائش
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی بروز بدھ 10 ربیع الاول 1104ھ [۲] (بمطابق 19 نومبر، 1692ء) نوں میر پور بٹھورو، ٹھٹہ، سندھ (موجودہ پاکستان) وچ مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی دے گھر وچ پیدا ہوئے۔[۳][۴][۵][۶]
خاندانی پس منظر
سودھومخدوم محمد ہاشم دے والد مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی، جو خود وی اک عالم سن، پہلے سیہون وچ رہائش پزیر سن ۔ بعد وچ گردشِ زمانہ دی وجہ توں ٹھٹہ دے علاقے میر پور بٹھورو وچ آباد ہوئے گئے۔ مخدوم محمد ہاشم ذات دے پنہور سن تے انہاں دا نسب عرب قبیلے بنو حارث یعنی حارث بن عبد المطلب توں جا ملدا اے [۷]۔ اس قبیلے دے کچھ افراد جہاد دی غرض توں محمد بن قاسم دے نال پہلی صدی ہجری وچ سندھ آئے سن تے انہاں وچوں کچھ افراد نے تبلیغِ اسلام نوں فروغ دینے دے لئی ایتھے سکونت اختیار کرلئی سی۔ انہاں نوں توں مخدوم محمد ہاشم دے آبائے کرام دا نسب جا ملدا اے۔[۶]
تعلیم
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دا تعلق علمی گھرانے توں سی ۔ انہاں نے ابتدائی تعلیم اپنے والد مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی توں حاصل کيتی۔ ایتھے حفظِ قرآن مکمل کیتا تے فارسی، صرف و نحو، فقہ دی تعلیم وی اپنے والد توں حاصل کيتی۔ اس دے بعد ہور تعلیم دے ٹھٹہ شہر دا رخ کیتا جو اس وقت علم و ادب دے حوالے توں تمام دنیا وچ مشہور سی ۔ ایتھے انہاں نے مخدوم محمد سعید ٹھٹوی توں عربی دی تعلیم حاصل کيتی۔ فیر مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی (متوفی 1171ھ / 1758ء) توں علم حدیث دی تعلیم حاصل کيتی تے ایويں صرف 9 برس دی عمر وچ فارسی تے عربی علوم دے مطالعاں دی تکمیل کيتی۔ ايسے دوران وچ 1113ھ / 1702ء وچ مخدوم ہاشم دے والد بزرگوار مخدوم عبد الغفورٹھٹوی وفات پاگئے۔ مخدوم ہاشم نوں 1135ھ / 1722ء وچ حجازِ مقدس دے سفر دے دوران وچ تحصیلِ علم دا موقع ملیا تے انہاں نے حج دی سعادت حاصل کرنے دے علاوہ مکہ تے مدینہ منورہ دے مشہور علما تے محدثین توں علم حدیث، فقہ، عقائد تے تفسیر دا علم حاصل کیتا تے سنداں حاصل کيتیاں[۸]۔ مخدوم ہاشم دے سندھ دے مشہور استاداں وچ انہاں دے والد محترم مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی، مخدوم محمد سعید ٹھٹوی، مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی، مخدوم رحمت اللہ ٹھٹوی تے مخدوم محمد معین ٹھٹوی دے ناں سرِ لسٹ نيں[۹]۔ اس دے علاوہ مخدوم ہاشم نے سفر حرمین دے دوران وچ جنہاں استاداں کرام توں علم حاصل کیہ انہاں وچ شیخ عبد القادر حنفی صدیقی مکی (متوفی 1138ھ / 1726ھ)، شیخ عبد بن علی مصری (متوفی 1140ھ / 1728ھ)، شیخ ابو طاہر محمد مدنی (متوفی 1145ھ / 1733ھ) تے شیخ علی بن عبد المالک دراوی (متوفی 1145ھ / 1733ھ) شامل سن ۔[۱۰]
درس و تدریس
سودھودار العلوم ہاشمیہ دا قیام
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی نے تحصیلِ علم دے بعد بٹھورو دے نزدیکی پنڈ بہرام پور وچ سکونت اختیار کيتی تے اوتھے دے لوکاں نوں دین اسلام دی اشاعت، ترویج دے لئی وعظ تے تقریرراں دا سلسلہ شروع کیتا مگر اوتھے دے لوکاں نوں مخدوم ہاشم دے وعظ و تقریراں دی اہمیت دا اندازہ نہ ہويا، ايسے لئی مخدوم صاحب دل برداشتہ ہوئے کے بہرام پور توں ٹھٹہ شہر وچ آ گئے تے ایتھے جے محلہ وچ جامع خسرو (دابگراں والی مسجد) دے نیڑے دار العلوم ہاشمیہ دے ناں توں مدرسے دا بنیاد رکھیا، جتھے انہاں نے حسب خواہش دین اسلام دی اشاعت و ترویج، تصنیف و تالیف تے درس و تدریس دا سلسلہ جاری رکھیا۔[۱۱]
ہاشمی مسجد
سودھوہاشمی مسجد مخدوم محمد ہاشم دے محلہ وچ واقع سی۔ ايسے مسجد وچ مخدوم صاحب نے اپنی بہت ساریاں لازوال لکھتاں مکمل کيتیاں ۔ ايسے مسجد توں انہاں نے دین اسلام دے فروغ تے استقامت دے لئی سندھ دے حکمراناں دے ناں خطوط لکھے۔ ايسے مسجد وچ انہاں نے فقہی مسائل اُتے فتاویٰ جاری کيتیاں ۔ مخدوم صاحب دا دستور سی کہ اوہ دن دے تیسرے پہر درسِ حدیث دیندے سن ۔ مخدوم صاحب دے بعد انہاں دے فرزند مخدوم عبد اللطیف انہاں دی مسند اُتے جلوہ افروز ہوئے تے درس و تدریس دے نال وعظ دا سلسلہ وی جاری رکھیا۔ ایہ مسجد تالپوراں دے عہد تک قائم رہی۔[۱۲]
جامع خسرو
سودھوجامع خسرو نوں دابگراں والی مسجد وی کہیا جاندا سی کیوں کہ ایہ مسجد دابگراں دے محلہ وچ واقع سی۔ ایہ دوسری مسجد اے، جس وچ مخدوم محمد ہاشم ہر جمعہ دی صبح وعظ کیتا کردے سن ۔ مخدوم صاحب دے بعد انہاں دے فرزند مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی نے اپنے والد بزرگوار دے طریقہ کار نوں جاری رکھیا۔ ہن نہ ایہ محلہ موجود اے تے نہ ہی مکین، اس لئی ایہ مسجد مندی حالت دا شکار ہوئے گئی اے۔[۱۳]
شاگرد
سودھو- سید شہمیر شاہ (مٹیاری والے) (متوفی 1177ھ / 1763ء)
- مخدوم مئیڈنہ نصرپوری
- مخدوم ابو الحسن صغیر ٹھٹوی مدنی (متوفی 1187ھ / 1773ء)
- مخدوم عبد الرحمان ٹھٹوی (متوفی 1181ھ / 1768ء، مخدوم ہاشم دے وڈے فرزند)
- مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی (متوفی 17 ذوالقعدہ 1189ھ، مخدوم ہاشم دے چھوٹے فرزند، 1187ھ وچ والیٔ سندھ میاں سرفراز کلہوڑا دے دور وچ قاضی مقرر ہوئے)
- مخدوم نور محمد نصرپوری (والیٔ سندھ میاں غلام شاہ کلہوڑا دے لشکر وچ قضا دے عہدے اُتے وی مقرر ہوئے)
- شاہ فقیر اللہ علوی شکارپوری (متوفی 3 صفر 1195ھ / 29 جنوری 1781ء)
- مخدوم عبد الخالق ٹھٹوی
- مخدوم عبد اللہ مندھرو (متوفی اندازہً 1238ھ / 1821ء)
- سید صالح محمد شاہ جیلانی گھوٹکی والے (متوفی 11 شوال 1182ھ / 18 فروری 1769ء)
- شیخ الاسلام مراد سیہوانی
- عزت اللہ کیریو
- حافظ آدم طالب ٹھٹوی
- نور محمد خستہ ٹکھڑائی
منصبِ قضا
سودھومخدوم محمد ہاشم نے ٹھٹہ وچ رائج بدعات تے غیر اسلامی رسومات نوں بند کرانے دے لئی حاکمِ سندھ میاں غلام شاہ کلہوڑا توں اک حکم نامہ جاری کرایا سی ۔ اس حکم نامہ دے اجرا دے بعد ٹھٹہ توں بری رسومات، بدعات، عورتاں دا قبراں اُتے جانا وغیرہ دا کِسے حد تک خاتمہ ہوئے گیا۔ کچھ لوکاں نے میاں غلام شاہ کلہوڑا نوں مخدوم صاحب دے خلاف ورغلانے دی کوشش کيتی لیکن اس دا نتیجہ انہاں سازشی لوکاں دے خلاف نکلیا تے میاں غلام شاہ نے مخدوم صاحب نوں ٹھٹہ دا قاضی القضاۃ ( چیف جسٹس) دے عہدے اُتے فائز کر کے ہمیشہ دے لئی مخالفین دی طاقت نوں ختم کر دتا۔[۱۴]
سیر و سفر
سودھوبٹھورو توں ٹھٹہ
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دا پہلا سفر کم سنی وچ بٹھورو توں ٹھٹہ بسلسلہ حصول تعلیم سی ۔[۱۵]
سفرِ حرمین
سودھو” | انہاں (محمد ہاشم ٹھٹوی) نے ہندوستان تے عربستان دا سفر کیتا۔ عربی، فارسی زباناں تے فقہ دی تعلیم حاصل کيتی۔ کہندے نيں کہ دورانِ سفر انہاں نے مسیحی پادریاں توں بوہت سارے مناظرے کیتے تے انہاں دے مذہب اُتے بوہت سارے رسالے تحریر کیتے۔ | “ |
سورت بندر
سودھومخدوم محمد ہاشم حرمین شریفین دے سفر توں واپسی اُتے مرشد دی تلاش وچ سورت بندر دا سفر اختیار کیتا تے سید سعد اللہ شاہ قادری سورتی سلونی (متوفی 27 جمادی الاول 1138ھ / 3 مارچ 1726ء) دے پاس حاضر ہوئے، سلسلہ قادریہ وچ بیعت ہوئے تے خلافت دا خرقہ حاصل کیتا۔ [۱۷]
بھٹ شاہ
سودھومخدوم محمد ہاشم نے بھٹ شاہ دے بوہت سارے سفر کیتے تے شاہ عبد اللطیف بھٹائی توں ملاقاتاں کيتیاں ۔[۱۷]
مٹیاری
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی نے مٹیاری دا سفر وی اختیار کیتا تے سید رکن الدین متعلوی جو اپنے وقت دے کامل ولی تے نہایت سخی بزرگ سن، انہاں مسجد وچ نماز ادا کيتی جس دے مطلق ایہ روایت مشہور اے کہ جو اس مسجد وچ نمازِ پنجگانہ ادا کريں گا اسنوں قیامت دے دن شفاعت نصیب ہوئے گی۔[۱۸]
کھڑا
سودھوشہر کھڑا، ریاست خیرپور وچ واقع اک چھوٹا شہر اے۔ ایہ شہر قدیم عرصے توں علمی مرکز رہیا اے۔ ایتھے مخدوماں دا خاندان آباد اے۔ اس خاندان دے نسب دا سلسلہ ت حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چچا حضرت عباس بن عبد المطلب توں جا ملدا اے۔ اس خاندان توں مخدوم اسد اللہ شاہ (متوفی 966ھ / 1559ء)، جلال الدین اکبر دے دور وچ سندھ دے قاضی القضاۃ (چیف جسٹس) مقرر ہوئے سن ۔ کلہوڑا دور وچ اس خاندان دے مخدوم عبد الرحمان شہید کُھڑائی اک مشہور بزرگ و عالم گزرے نيں، مخدوم محمد ہاشم اس بزرگ دے ہمعصر تے گہرے دوست سن ۔ روایت اے کہ مخدوم محمد ہاشم نے شہر کھڑا دا سفر وی کیتا تے مخدوم عبد الرحمان شہید نال ملاقات کيتی۔[۱۹]
سیہون
سودھومخدوم محمد ہاشم دا آبائی وطن سیہون تھاجس دی وجہ توں انہاں دا آنا جانا رہندا سی ۔ اوہ لعل شہباز قلندر دی مزار اُتے وی آئے، اس دور وچ نماز دے وقت وی دھمال جاری رہندا سی ۔ مخدوم محمد ہاشم دی کوششاں توں نماز دے اوقات وچ دھمال اُتے پابندی لگی، ایہ پابندی حالے تک تک جاری اے۔[۲۰]
ہمعصر علمائے کرام
سودھومخدوم محمد ہاشم دے عہد وچ جنہاں علمی شخصیتاں تے علمائے کرام نے اپنے وقت وچ تریخ دے صفحات اُتے اپنے اپنے علمی نشانات ثبت کر گئے، انہاں وچ چند دے ناں ذیل وچ نيں[۲۱]:
- میاں ابو الحسن سندھی ٹھٹوی (صاحب مقدمۃ الصلواۃ، متوفی اندازہً 1125ھ)
- مخدوم ابو الحسن ڈاہری (متوفی 12 ربیع الاول 1181ھ)
- مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی (متوفی 1171ھ بمطابق 1758ء)
- شیخ ابو الحسن کبیر ٹھٹوی مدنی (متوفی 12 شوال 1139ھ)
- مخدوم محمد حیات سندھی مدنی (متوفی 26 صفر 1163ھ)
- مخدوم محمد قائم سندھی مدنی (متوفی 1157ھ)
- مخدوم محمد معین ٹھٹوی (متوفی 1161ھ)
- سید موسیٰ شاہ جیلانی گھوٹکی والے (متوفی 8 ذوالحجہ 1173ھ)
- مخدوم روح اللہ بکھری
- مخدوم عبد الرحمان شہید کُھڑائی (متوفی 1145ھ)
- مخدوم محمدی کُھڑائی (مخدوم عبد الرحمان شہید کھڑائی دے فرزند، متوفی 1171ھ)
- مخدوم عبد الرحیم شہید گرھوڑی (متوفی 1192ھ)
- مخدوم عبد الرؤف بھٹی (متوفی 1166ھ)
- مخدوم محمد ابراہیم بھٹی
- شاہ عبد اللطیف بھٹائی (متوفی 1165ھ)
- مخدوم عبد اللہ واعظ ٹھٹوی (متوفی 1167ھ)
- مخدوم المخادیم عبد الواحد سیوستانی
- شیخ محمد زمان لنواری والے نقشبندی (متوفی4 ذوالحجہ 1188ھ)
- سید محمد بقا شاہ شہید (متوفی 1198ھ)
- محمد احسن خان ٹھٹوی (متوفی 1185ھ)
- میون محمد مبین چوٹیاری (متوفی 1196ھ)
- شیخ مخدوم محمد اسماعیل پریالوی (متوفی 1174ھ)
- میر علی شیر قانع ٹھٹوی (متوفی 1203ھ / 1788ء)
سلسلہ طریقت
سودھومخدوم محمد ہاشم نے حصولِ علم دے بعد روحانی تعلیم و تربیت تے اکتساب فیض دے لئی مرشدِ کامل دی تلاش شروع کی، جس دے نتیجے وچ اس زمانے دی مشہور روحانی شخصیت مخدوم ابو القاسم نقشبندی ٹھٹوی (متوفی 7 شعبان 1138ھ / 10 اپریل 1726ء) دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے مریدی وچ قبول کرنے دی درخواست کيتی لیکن مخدوم ابو القاسم نقشبندی ٹھٹوی نے مخدوم ہاشم نوں سلسلہ قادریہ دی معروف شخصیت سید سعد اللہ شاہ قادری سلونی سورتی (متوفی 27 جمادی الاول 1138ھ / 31 جنوری 1726ء) دی جانب رجوع کرنے دا حکم فرمایا، لہٰذا مخدوم محمد ہاشم انہاں دی خدمت وچ حاضر ہوئے، اوتھے 1123ھ توں 1124ھ تک قیام کيتا، بعد وچ سید سعد اللہ سلونی نے مخدوم محمد ہاشم نوں سلسلہ قادریہ دا خرقہ پہناتے ہوئے اجازت و خلافت توں نوازیا۔[۲۲]
اولاد
سودھومخدوم محمد ہاشم نوں اللہ نے دو فرزند عطا کیتے:
مخدوم عبد الرحمان ٹھٹوی
سودھومخدوم عبد الرحمان ٹھٹوی مخدوم محمد ہاشم دے وڈے فرزند سن ۔ انہاں دی ولادت 16 شوال 1131ھ بمطابق 1 ستمبر، 1719ء وچ ہوئی۔ والد دے مریدین بیرونِ سندھ کاٹھیاواڑ تے کچھ وچ وی پھیلے ہوئے سن ۔ اس لئی مخدوم عبد الرحمان سندھ توں باہر مریداں نوں ہدایت تے تلقین کرنے دے لئی جاندے رہندے سن ۔ اک مرتبہ اوہ مریداں دے پاس کاٹھیاواڑ گئے ہوئے سن، اوتھے بروز ہفتہ 5 ربیع الاول 1181ھ بمطابق 1 اگست، 1767ء نوں 51 سال دی عمر وچ انہاں دا انتقال ہويا۔[۲۳] میر علی شیر قانع ٹھٹوی دے مطابق انہاں نے جوناگڑھ وچ وفات پائی۔[۲۴]
مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی
سودھومخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی ،مخدوم محمد ہاشم دے چھوٹے فرزند سن ۔ انہاں دی ولادت بروز پیر 14 شعبان 1144ھ بمطابق 11 فروری، 1732ء وچ ہوئی۔ قرآن دے حافظ، حدیث تے فقہ دے جید علما وچ شمار ہُندے سن ۔ انہاں نے والد دے کم نوں سنبھالیا تے انہاں دے جانشاں ہوئے۔ 1187ھ وچ والیٔ سندھ میاں سرفراز کلہوڑا دے لشکر وچ منصبِ قضا اُتے مامور ہوئے۔[۲۵] اوہ بروز منگل 17 ذوالقعدہ 1189ھ بمطابق 9 جنوری، 1776ء وچ 45 سال دی عمر وچ وفات پاگئے۔ مکلی ٹھٹہ وچ اپنے والد دی مزار دے پاس مدفون ہوئے۔[۲۶]
لکھتاں
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی عظیم عالم دین تے کثیر اللکھتاں مصنف سن ۔ انہاں نے اک اندازے دے مطابق 300 کتاباں فقہ، اسماء الرجال، قواعد، تفسیر، قرآن، سیرت النبی، علم عروض، ارکان اسلام، حدیث تے بوہت سارے اسلامی موضوعات اُتے عربی، فارسی، سندھی زباناں وچ تصنیف و تالیف کيتیاں ۔[۲۷] مخدوم محمد ہاشم دی تمام کتاباں دا احاطہ تاں ممکن نئيں البتہ انہاں وچوں کچھ دستیاب کتاباں دی تفصیل دتی جا رہی اے:
سندھی
سودھونمبر شمار | کتاب دا ناں | موضوع | صنف | صفحات | سن تحریر | کاتب دا ناں | سن کتابت | طبع جدید | مختصر جائزہ |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | زادُ الفقیر | فقہ | نظم | 53 | رمضان 1125ھ | شیخ عبد الرحمان بن شیخ عبد اللہ | مجتبائی پریس لاہور / یکم رجب 1312ھ | یہ کتاب شاعری وچ اے۔ اس کتاب وچ رویت ہلال توں لےکے روزے دے تمام مسائل اُتے مختصر و جامع روشی پائی گئی اے۔ | |
2 | قوت العاشقین | سیرت النبی | نظم | 350 | 1127ھ | سندھ مسلم ادبی پریس حیدرآباد / 1369ھ بمطابق 1950ء | یہ کتاب شاعری وچ اے تے اس وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے 186معجزات دا تفصیل توں ذکر کیتا گیا اے۔ مخدوم محمد ہاشم دے ہتھ کاتحریر کردہ اک نسخہ رحیمیہ لائبریری بدین وچ موجود اے۔ | ||
3 | راحت المؤمنین | فقہ | نظم | 56 | 1130ھ | مجتبائی پریس لاہور، 1312ھ سندھی بولی دا با اختیار ادارہ حیدرآباد / 2009ء |
یہ کتاب شاعری وچ اے تے اس وچ ذبح و شکار دے مسائل اُتے سیر حاصل روشنی پائی گئی اے۔ اس کتاب وچ مصنف نے 25 کتاباں دے حوالاجات دتے نيں۔ | ||
4 | سایہ نامہ | فقہ | نظم | 4 | 1133ھ | ہری بالنگو بمبئی / 1289ھ | یہ کتاب شاعری وچ اے تے نماز ظہر دے وقت دے لئی دوپہر دے سائے دے تعین دے بارے وچ لکھی گئی اے۔ مذکورہ کتاب مخدوم محمد ہاشم دی اک کتاب مفتاح الصلوٰۃ (مطبع ہری بالنگو بمبئی) وچ ضمیمے دے طور اُتے صفحہ 364 توں شامل اے۔ اس کتاب دا اک قلمی نسخہ قاسمیہ لائبریری کنڈیارو وچ موجود اے۔ | ||
5 | بنا الاسلام | عقائد | نظم | 264 | 5 ذوالحجہ 1143ھ | عبد الکریم / 1312ھ عبد الحسین وینجھر ٹھٹوی / 1375ھ کراچی |
یہ کتاب وی سندھی نظم وچ اے تے اس وچ عقائد دے متعلق مسائل اُتے تحریر کيتی گئی اے۔ ایہ کتاب مخدوم ہاشم دی عربی تصنیف فرائض الاسلام دا نچوڑ اے۔ | ||
6 | تفسیرِ ہاشمی | تفسیر | نظم | 504 | 17 شعبان 1162ھ | مطبع کریمی بمبئی / 1330ھ سندھی ادبی بورڈ / 1987ء |
قرآن کریم دی منظوم سندھی تفسیر اے جسنوں مولانا غلام مصطفیٰ قاسمی نے مرتب کر کے سندھی ادبی بورڈ توں شائع کرایا اے۔ | ||
7 | تحفۃ التائبین | فقہ | نظم | 11 | نا معلوم | نا معلوم | یہ کتاب وی نظم وچ اے تے اس وچ سچی توبہ کرنے دے بارے وچ لکھ گیا اے۔ اس کتاب دا سندھ وچ واحد قلمی نسخہ بشیر احمد ہیسبانی دے پاس موجود اے۔ | ||
8 | اصلاح مقدمۃ الصلواۃ | فقہ | نظم | یہ کتاب مخدوم محمد ہاشم نے ٹھٹہ دے مشہور عالم میین ابو الحسن ٹھٹوی دی کتاب مقدمۃ الصلواۃ دے جواب وچ تحریر کيتی۔ اس دا اک قلمی نسخہ علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی دی لائبریری وچ موجود اے۔ | |||||
9 | تنبیہ ناواں | فقہ | نظم | 7 | مطبع مصطفائی لاہور / 1312ھ بمطابق 1894ء | یہ کتاب شاعری وچ اے تے اس وچ نماز پڑھنے دی تاکید تے بے نمازی دے عذاب، تنبیہ تے محرم تے عاشورہ وچ ماتم تے تابوت بنانے دے حوالے توں تنبیہ درج اے۔ |
عربی
سودھونمبر شمار | کتاب دا ناں | موضوع | صنف | صفحات | سن تحریر | کاتب دا ناں | سن کتابت | طبع جدید | مختصر جائزہ |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | مظھر الانوار | فقہ | نثر | 210 | 1125ھ | 9 ذوالحجہ 1243ھ | یہ مخدوم محمد ہاشم دی ہن تک معلوم ابتدائی عربی کتاباں وچوں اک اے۔ ایہ کتاب روزے دے احکام تے مسائل اُتے تحریر کيتی گئی اے۔ کتاب موضوع دے اعتبار توں جامع تے ضخیم اے۔ اس کتاب دے قلمی نسخے درسگاہ چوٹیاری دے کتب خانہ، کتب خانہ درگاہ خیاری شریف تعلقہ سکرنڈ، ڈاکٹر غلام مصطفیٰ قاسمی دے کتب خانے تے قاسمیہ لائبریری کنڈیارو وچ موجود نيں۔ | ||
2 | وسیلۃ القبول في حضرت رسول | نثر | 49 | اسد اللہ خواجہ | 1300ھ | یہ کتاب مولوی ڈاکٹر محمد ادریس سومرو نے مرتب کر کے شائع دی اے۔ اس کتاب دا اک نسخہ پروفیسر میر محمد سومرو دی محمدی لائبریری ہنگورجا وچ موجود اے۔ | |||
3 | فاكھة البستان | فقہ | نثر | 312 | 7 شعبان 1128ھ | میاں عبد الرحمان بن محمد یعقوب | یہ کتاب ذبح و شکار دے مسائل اُتے تحریر کردہ اے۔ کتاب وچ 300 کتاباں دے حوالے درج نيں۔ کتاب دا اصل قلمی نسخہ کتب خانہ درگاہ خیاری شریف تعلقہ سکرنڈ وچ موجود اے، اس دے علاوہ کتب خانہ گڑھی یاسین، علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی لائبریری حیدرآباد، کتب خانہ پیر محب اللہ راشدی نیو سعید آباد ضلع مٹیاری، کتب خانہ سرہندی مٹیاری، انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی جامشورو، کتب خانہ درگاہ چوٹیاری، سندھ یونیورسٹی لائبریری جامشورو تے سید محمد حسین شاہ سجاولی لائبریری وچ وی اس کتاب دے قلمی نسخے موجود نيں۔ | ||
4 | شد النطاق فيما يلحق من الطلاق | فقہ | نثر | 16 | 6 جمادی الثانی، 1133ھ | مطبع مصطفائی / ذوالقعدہ 1300ھ | اس کتاب وچ طلاق دے مسائل اُتے تحقیقی انداز وچ روشنی پائی گئی اے۔ کتاب وچ 28 کتاباں دے حوالاجات دتے گئے نيں۔ | ||
5 | جنة النعيم في فضائل القرآن الكريم | قرآن | نثر | 184 | ربیع الاول1134ھ | فقیر محمد | نامعلوم | اس کتاب وچ قرآن مجید دی سورتاں تے آیات دی فضیلت، احادیث تے مختلف روایات دی روشنی وچ بیان کيتی گئی اے۔ کتاب دے قلمی نسخے کتب خانہ پیر جھنڈے والے، کتب خانہ گڑھی یاسین، کتب خانہ پیر محب اللہ راشدی تے بدیع الدین شاہ راشدی نیو سعید آباد ضلع مٹیاری، درگاہ مُلا کاتیار، درگاہ چوٹیاری، کتب خانہ مولوی معروف، کتب خانہ مفتی عبد اللطیف ٹھٹہ وچ موجود نيں۔ اس کتاب کاسندھی ترجمہ مولانا سلیم اللہ سومرو نے کیتا تے اسنوں سندھی ادبی بورڈ نے 2011ء وچ شائع کیتا اے۔ | |
6 | معيار النقاد في تميز المغشوش عن الجياد | فقہ | نثر | 29 | جمادی الاول، 1137ھ | میاں رحمت اللہ | نامعلوم | اس رسالہ وچ مخدوم صاحب نے دورانِ نماز ہتھ مرد حضرات دے لئی دورانِ نماز ناف دے تھلے ہتھ بنھن نوں ثابت کیتا اے۔ ایہ رسالہ مخدوم محمد حیات سندھی مدنی دے حنفی مسلک دے خلاف لکھے گئے رسالے دے جواب وچ لکھیا گیا اے۔ اس رسالہ دا سندھ وچ واحد قلمی نسخہ پیر جھنڈے دے کتب خانہ نیو سعید آباد وچ موجود اے۔ | |
7 | كشف الرين عن مسئلة رفع اليدين | فقہ | نثر | 53 | 15 جمادی الثانی، 1149ھ | یہ کتاب مخدوم صاحب نے رفع الیدین دے رد وچ تحریر کیتا اے۔ اس کتاب اک قلمی نسخہ پیر چھنڈے دی لائبریری وچ موجود اے۔ اس کتاب دا اردو ترجمہ مولانا عبد العلیم ندوی نے کیتا اے جسنوں 12 صفر 1408ھ نوں عبد اللہ پنہور نے نیو فیمس پرنٹنگ پریس حیدر آباد توں شائع کیتا۔ | |||
8 | تحفة القاري بجمع المقاري | فقہ | نثر | 26 | 1150ھ | محمد شفیع بن احمدی قریشی | 9 ربیع الاول، 1383ھ | اس رسالہ وچ مخدوم صاحب نے تحقیق توں ثابت کیتا اے کہ فرض تے نفل نماز وچ دونے رکعتاں وچ قرات برابر ہونی چاہیے۔ اس رسالہ نوں عربی متن دے نال مفتی محمد جان نعیمی نے مرتب کرکے 1421ھ / 2000ء وچ شائع کیتا تے اس رسالہ دا سندھی ترجمہ عربی متن دے نال ڈاکٹر عبد القیوم سندھی کندھ کوٹ توں 2001ء وچ شائع کیتا۔ | |
9 | القول الانور في حكم لبس الاحمر | فقہ | نثر | 23 | 16 ذوالحجہ، 1163ھ | اس رسالہ وچ مخدوم محمد ہاشم نے مرد حضرات دے لئی لال رنگ دے کپڑے پہننے دی شرعی حیثیت دے بارے وچ روشنی پائی گئی اے تے اسنوں احادیث دی روشنی وچ مکروہ ثابت کیتا اے۔ اس کتاب وچ مخدوم صاحب نے 100 توں ودھ کتاباں دا حوالا دتا اے۔ اس کتا ب اک قلمی نسخہ کتب خانہ گڑھی یاسین وچ موجود اے۔ | |||
10 | بذل القوة في حوادث سني النبوة | سیرت النبی | نثر | 307 | 4 صفر 1168ھ | سندھی ادبی بورڈ / 1386ھ بمطابق 1966ء | یہ کتاب سیرت النبی اُتے مبنی اے۔ عربی متن 1966ء وچ مخدوم امیر احمد نے مرتب کر کے سندھی ادبی بورڈ توں شائع کرایا۔ اس کتاب دا سندھٰی ترجمہ ڈاکٹر عبد الرسول قادری نے کیتا اے۔ پروفیسر اسرار احمد علوی نے اس کتاب اُتے شرح لکھی اے تے اسنوں مہران اکیڈمی شکارپور توں 2004ء وچ شائع کرایا اے۔ | ||
11 | التحفة المرغوبة في افضلية الدعاء بعد المكتوبة | فقہ | نثر | 19 | 19 صفر، 1168ھ (تحریر کيتی ابتدا) | موسیٰ الالیائی | نامعلوم | مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر کراچی | یہ کتاب دعا کيتی اہمیت، فضیلت، افضلیت دے متعلق تے فرض نماز دے مسنون تے افضل ہونے دے بارے وچ اے۔ اس کتاب نوں مفتی شجاعت علی قادری نے عربی وچ مرتب کر کے مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر کراچی توں شائع کیتا۔ اس دے علاوہ اردو ترجمہ ڈاکٹر پروفیسر محمد اشرف سماں نے کیتا تے اسنوں الراشد اکیڈمی کراچی نے شائع کیتا۔ |
12 | تنقيح الكلام في النھي عن قرأة الفاتحہ خلف الامام | فقہ | نثر | 56 | 24 صفر، 1169ھ | 10 رجب، 1169ھ | نامعلوم | اس کتاب وچ فرض نماز وچ امام دے پِچھے سورہ فاتحہ نہ پڑھنے دے بارے وچ اے۔ اس وچ مخدوم محمد ہاشم نے چاراں فقہی ائمہ کرام دا اس مسئلے وچ اصول بیان کیتے نيں۔ اس کتاب دے قلمی نسخے مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر کراچی، سندھالوجی لائبریری، کتب خانہ پیر جھندے والے مٹیاری وچ موجود نيں۔ | |
13 | فرائض الاسلام | عقائد / فقہ | نثر | 128 | 8 رجب، 1171ھ (تحریر کيتی ابتدا) | ہندو ریس دہلی /27 ذوالقعدہ 1312ھ بمطابق 1895ء، ہاشمی اکیڈمی حیدرآباد / 1378ھ بمطابق 1895ء | یہ کتاب اسلامی عقائد تے فرائض اُتے تحریر کيتی گئی اے۔ اس کتاب وچ 1262 فرائض دا تفصیلی ذکر موجود اے۔ اس دا سندھی ترجمہ 1181ھ مخدوم محمد ہاشم دے فرزند مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی نے کیتا سی جسنوں موجودہ صورتخطی وچ محمد انس راجپر نے مرتب کیتا تے اسنوں سندھی بولی دا با اختیار ادارہ،حیدر آباد نے 2009ء وچ شائع کیتا۔ اس دے علاوہ 1186ھ وچ نامعلوم شخص نے فارسی تے مولانا عبد العلیم ندوی نے اردو وچ ترجمہ کیتا اے جو شائع ہوچکيا اے۔ اس کتاب دا اک قلمی نسخہ علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی دی ملکیت اے۔ | ||
14 | الوصية الھاشميہ | وصیت | نثر | 10 | 1174ھ | حاجی رجب ہالائی | 3 جمادی الثانی، 1282ھ | اس رسالہ وچ مخدوم صاحب نے اپنے دونے بیٹےآں، شاگرداں، مریداں تے معتقداں نوں وصیت تحریر کيتی اے۔ اسلامی عقائد تے فرائض اُتے تحریر کيتی گئی اے۔ اس رسالہ دا سندھی ترجمہ ڈاکٹر محمد اشرف سماں نے کیتا اے تے اسنوں الراشد اکیڈمی کراچی نے شائع کیتا۔ | |
15 | بیاض ھاشمي | یاداشتاں | نثر | 408 (اول) / 179 (دوم) | 1174ھ | عبد الرزاق بن ملیا زکریا | 10 رمضان 1186ھ | دو جلداں اُتے مشتمل ایہ کتاب مخدوم صاحب دے ذاتی بیاض اُتے مشتمل اے۔ مخدوم صاحب درس و تدریس، تصنیف و تالیف، تحقیق تے مطالعے دے دوران وچ اہم، نایاب عبارات تے تحقیقی مسئلے سامنے آندے سن، اوہ انہاں نوں نوٹ کردے جاندے سن ۔ اس کتاب دے سندھ دی مختلف لائبریریاں وچ بوہت سارے قلمی نسخے موجود نيں۔ | |
16 | قصيدة يا سالكا | قصیدہ | نظم | 22 | مولوی حاجی لعل محمد | 6 شعبان 1351ھ | یہ عربی قصیدہ اُتے مشتمل رسالہ اے۔ اس دا سندھی منظوم ترجمہ حضرت پیر غلام علی مجددی سرہندی نے کیتا اے جو حالے تک تشنۂ اشاعت اے۔ اس دا اک قلمی نسخہ سرہندی لائبریری ٹنڈو سائینداد وچ موجود اے۔ |
فارسی
سودھونمبر شمار | کتاب دا ناں | موضوع | صنف | صفحات | سن تحریر | کاتب دا ناں | سن کتابت | طبع جدید | مختصر جائزہ |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | حياة الصائمين | فقہ | نثر | 475 | 17 ذوالحجہ، 1133ھ | مفتی محمد سعد اللہ انصاری | 7 جمادی الثانی، 1336ھ | مخدوم صاحب عربی کتاب مظھر الانوار دا فارسی ترجمہ اے جو مخدوم صاحب نے خود کیتا۔ اس کتاب وچ روزے دے احکام تے مسائل دے بارے وچ روشنی پائی گئی اے۔ متن 475 صفحات، لسٹ تے کاتب دا نوٹ 15 صفات، کل 490 صفحات نيں۔ سندھ وچ اس کتاب دے بوہت سارے نسخے موجود نيں۔ | |
2 | فتح القوي في نسب النبي | سیرت النبی | نثر | 155 | 14 ربیع الاول، 1133ھ | غلام اصدیق الصدیقی السنی الحنفی | 4 شوال، 1351ھ | مطبع عثمانی کراچی / 1303ھ | یہ کتاب حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے حسب نسب دے بارے وچ محققانہ انداز وچ تحریر کيتی گئی اے۔ |
3 | حيات القلوب في زيارة المحبوب | فقہ | نثر | 350 | 27 رمضان، 1135ھ | مطبع کریمی بمبئی، نومبر 1880ء | یہ کتاب مناسق حج و عمرہ تے زیارت روضہ دے بارے معلومات اُتے مشتمل اے۔ اس ضخیم کتاب وچ مخدوم صاحب نے 181 کتاباں دا حوالہ دتا اے۔ | ||
4 | مدح نامہ سندہ | تریخ | نظم | 40 | 16 ربیع الاول، 1146ھ | فقیر عبد اللہ | 18 صفر، 1279ھ | یہ کتاب سندھ دی شان، محبت، عظمت تے حب الوطنی دے بارے وچ لکھی گئی اے۔ اس کتاب دا اک قلمی نسخہ سندھی ادبی بورڈ لائبریری جامشورو وچ موجود اے۔ اس دا سندھی ترجمہ مولانا محمد ادریس ڈاہری نے کیتا تے اس ترجمے نوں ادارہ خدمۃ القرآن و السنۃ شاہپور جہانیاں نے 1411ھ بمطابق 1991ء وچ تے سندھی بولی دا با اختیار ادارہ حیدرآباد نے 2011ء وچ شائع کیتا۔ | |
5 | الباقيات الصالحات في ذكر الازواج الطاهرات | ازواج مطہرات | نثر | 38 | 20 شوال 1147ھ (تحریر کيتی ابتدا) | اس رسالہ وچ ازواج مطہرات دے مختصر احوال بیان کیتا گیا اے۔ اس رسالے وچ مخدوم صاحب نے 45 کتبکا حوالہ دتا اے۔ اس رسالے دے قلمی نسخے دار العلوم منصورہ ہالا، سندھالوجی، کتب خانہ گڑھی یاسین، مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر تے کتب خانہ درگاہ چوٹیاری وچ موجود نيں۔ | |||
6 | تحفة السالكين اليٰ جناب الامين | فقہ | نثر | 11 | 14 شعبان، 1158ھ | یہ رسالہ اک مقدمہ تے تن ابواب ہر مشتمل اے جس وچ حج دی فرضیت، حج دی ادائیگی دا طریقہ، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے روضے دی زیارت تے آداب دا بیان مختصراً درج اے۔ اس کتاب دا اک نسخہ ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ دے کتب خانہ وچ موجود اے۔ | |||
7 | وسيلة الغريب اليٰ جناب الحبيب | سیرت النبی | نثر | 29 | 29 شعبان، 1164ھ | اس کتاب وچ مخدوم صاحب نے اہلبیت دے فضائل قرآن و حدیث دی روشنی وچ بیان کیتے نيں۔ اس دا اردو ترجمہ علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی نے، جدوں کہ سندھی ترجمہ محمد صالح کھوڑو نے کیتا تے اسنوں روشنی پبلیکیشن کنڈیارو نے 2005ء وچ شائع کیتا۔ | |||
8 | حديقة الصفا في اسما المصطفيٰ | اسما النبی | نثر | 35 | یہ کتاب اسما النبی اُتے مشتمل اے تے اس کتاب وچ ميں مخدوم صاحب نے توریت، زبور تے انجیل دے حوالے توں اسما النبی دی تعداد 1185 بیان کيتی اے۔ اس کتاب دا مخدوم صاحب دے اپنے ہتھ دا تحریر کردہ تے مہر شدہ قلمی نسخہ انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی جامشورو وچ تے اک قلمی نسخہ سرہندی لائبریری ٹنڈو سائینداد وچ موجود اے۔ |
علمی و فقہی خدمات اُتے تحقیقی مقالات
سودھو- مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی: سوانح حیات تے علمی خدمتاں (پی ایچ ڈی مقالہ)، عبد الرسول قادری، نگراں: پروفیسر ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ، سندھ یونیورسٹی جامشورو
نمونۂ کلام
سودھورباعی
اے عاشق صادق مھب خوش ناں | در تعزیت حسین کن حزن تمام | |
با سوز دلت اشک سانوں ریز زچشم | لیکن ندہی رازِ محبت بہ عوام |
وفات
سودھومخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی بروز بدھ6 رجب ،1174ھ (بمطابق 11 فروری، 1761ء) نوں ٹھٹہ، سندھ وچ اس جہانِ فانی توں کوچ کر گئے۔ اوہ ٹھٹہ دے مشہور مکلی قبرستان وچ آسودۂ خاک نيں۔[۴][۲۴][۲۸][۲۹]
حوالے
سودھو- ↑ محمد اسحاق بھٹی، فقہائے ہند (جلد 5) بارہويں صدی ہجری، دار انوادر لاہور، 2013ء، ص 932
- ↑ ابوالخیر محمد زبیر، سندھ دے صوفیائے نقشبند (جلد 1)، مطبوعہ لاہور، 2007ء، صفحہ 138
- ↑ ڈاکٹر عبد الرسول قادری، مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، ص 57
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی، مدح نامہ سندھ (سندھی ترجمہ)، مترجم: مولانا محمد ادریس ڈاہری، سندھی بولی دا با اختیار ادارہ، حیدرآباد سندھ، 2011ء، ص 17
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی، توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ترجمہ و حواشی: مفتی ابو محمد اعجاز احمد، جمعیت اشاعت اہلسنت کراچی، 2016ء، ص 17
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 55-56
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 59-60
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 64
- ↑ مدح نامہ سندھ (سندھی ترجمہ)، ص 19
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 74-75
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 75-76
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 76
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی، شاندار تحفہ، اردو ترجمہ: ڈاکٹر محمد اشرف سماں، الراشد اکیڈمی کراچی، ص 12
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 97
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 97-100
- ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 101
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 104-105
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 105-106
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 108
- ↑ توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ص 22-23
- ↑ توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ص 20-21
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 157
- ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ میر علی شیر قانع ٹھٹوی، تحفۃ الکرام (اردو ترجمہ)، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، ص 696
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو ترجمہ)، ص 697
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 158-159
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 211
- ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں(سندھی)، ص 59
- ↑ توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ص 31
باہرلے جوڑ
سودھو- مکتبہ مجددیہ اُتے مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دیاں کتاباں
- ٹھٹہ وچ مخدوم ہاشم عوامی کتب خانہ
- "Makhdoom+Muhammad+Hashim+Thattvi" انٹرنیٹ آرکائیو اُتے مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دیاں کتاباں