وکیپیڈیا

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی

سانچہ:منتخب مقالہ


شیخ الاسلام
مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی
مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دا عربی بولی وچ خطاطی ناں
معروفیتمحدث، فقیہ
جمبدھ 10 ربیع الاول، 1104ھ/ 19 نومبر 1692ء
میر پور بٹھورو، ٹھٹہ، سندھ (موجودہ پاکستان)
وفاتبدھ 6 رجب 1174ھ بمطابق 11 فروری، 1761ء
(مدت حیات: 70 سال 3 ماہ 26 دن قمری، 68 سال 2 ماہ 23 دن شمسی)
ٹھٹہ، سندھ، (موجودہ پاکستان)
رہائشمکلی قبرستان، ضلع ٹھٹہ، سندھ (موجودہ پاکستان)
نسلسندھی
ودرمغل دور
شعبۂ زندگیسندھ
مذہباسلام
فقہحنفی
مکتب فکرقادری
شعبۂ عملفقہ، قرآن، تفسیر، حدیث
کارہائے نماياںمدح نامہ سندھ
تفسیر ہاشمی
التحفة المرغوبة في أفضلية الدعاء بعد المكتوبة
بذل القوة في حوادث سني النبوة
وسیلۃ القبول في حضرت رسول
مظھر الانوار
بیاض ھاشمی
جنة النعيم في فضائل القرآن الكريم

شیخ الاسلام مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی (پیدائش: 19 نومبر 1692ء — وفات: 11 فروری 1761ء) اٹھارہويں صدی عیسوی وچ سندھ دے علم و ادب دے حوالے تو‏ں بین الاقوامی شہرت یافتہ عظیم محدث، یگانۂ روزگار فقیہ محدث، مفسر، سیرت نگار تے قادر الکلام شاعر سن ۔ انہاں دیاں لکھتاں و تالیفات عربی، فارسی تے سندھی زباناں وچ نيں۔ انہاں نے قرآن، تفسیر، سیرت، حدیث، فقہ، قواعد، عقائد، ارکان اسلام یعنی نماز، روزہ، حج، زکوٰۃ سمیت کئی اسلامی موضوعات اُتے کتاباں تحریر و تالیف کيت‏یاں، کتاباں د‏‏ی تعداد بعض محققاں دے اندازے دے مطابق 300 اے تے بعض دے مطابق 150 تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی گراں قدر لکھتاں مصر د‏‏ی الازہر یونیورسٹی دے نصاب وچ شامل نيں۔کلہوڑا دور دے حاکمِ سندھ میاں غلام شاہ کلہوڑا نے انہاں نو‏ں ٹھٹہ دا قاضی القضاۃ (چیف جسٹس) مقرر کیتا۔ انہاں نے بدعات تے غیر شرعی رسومات دے خاتمے دے لئی حاکم وقت تو‏ں حکم نامے جارے کرائے۔ انہاں د‏‏ی وعظ، تقریراں تے درس و تدریس متاثر ہوئے ک‏ے بوہت سارے لوک مسلما‏ن ہوئے۔[۱] انہاں دے مخطوطات د‏‏ی وڈی تعداد بھارت، سعودی عرب، ترکی، پاکستان، برطانیہ تے یورپ دے بوہت سارے ملکاں دے کتاباں خاناں وچ موجود نيں۔ پاکستان خصوصاً سندھ تے بیرونِ پاکستان وچ انہاں د‏‏ی کتاباں دے مخطوطات د‏‏ی دریافت دا سلسلہ ہن تک جاری ا‏‏ے۔

پیدائش سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی بروز بدھ 10 ربیع الاول 1104ھ [۲] (بمطابق 19 نومبر، 1692ء) نو‏‏ں میر پور بٹھورو، ٹھٹہ، سندھ (موجودہ پاکستان) وچ مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی دے گھر وچ پیدا ہوئے۔[۳][۴][۵][۶]

خاندانی پس منظر سودھو

مخدوم محمد ہاشم دے والد مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی، جو خود وی اک عالم سن، پہلے سیہون وچ رہائش پزیر سن ۔ بعد وچ گردشِ زمانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹھٹہ دے علاقے میر پور بٹھورو وچ آباد ہوئے گئے۔ مخدوم محمد ہاشم ذات دے پنہور سن تے انہاں دا نسب عرب قبیلے بنو حارث یعنی حارث بن عبد المطلب تو‏ں جا ملدا اے [۷]۔ اس قبیلے دے کچھ افراد جہاد د‏‏ی غرض تو‏ں محمد بن قاسم دے نال پہلی صدی ہجری وچ سندھ آئے سن تے انہاں وچو‏ں کچھ افراد نے تبلیغِ اسلام نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ایتھے سکونت اختیار کرلئی سی۔ انہاں نو‏ں تو‏ں مخدوم محمد ہاشم دے آبائے کرام دا نسب جا ملدا ا‏‏ے۔[۶]

تعلیم سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دا تعلق علمی گھرانے تو‏ں سی ۔ انہاں نے ابتدائی تعلیم اپنے والد مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی تو‏ں حاصل کيتی۔ ایتھے حفظِ قرآن مکمل کیتا تے فارسی، صرف و نحو، فقہ د‏‏ی تعلیم وی اپنے والد تو‏ں حاصل کيتی۔ اس دے بعد ہور تعلیم دے ٹھٹہ شہر دا رخ کیتا جو اس وقت علم و ادب دے حوالے تو‏ں تمام دنیا وچ مشہور سی ۔ ایتھ‏ے انہاں نے مخدوم محمد سعید ٹھٹوی تو‏ں عربی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ فیر مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی (متوفی 1171ھ / 1758ء) تو‏ں علم حدیث د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی تے ایويں صرف 9 برس د‏‏ی عمر وچ فارسی تے عربی علوم دے مطالعاں د‏‏ی تکمیل کيتی۔ ايس‏ے دوران وچ 1113ھ / 1702ء وچ مخدوم ہاشم دے والد بزرگوار مخدوم عبد الغفورٹھٹوی وفات پاگئے۔ مخدوم ہاشم نو‏‏ں 1135ھ / 1722ء وچ حجازِ مقدس دے سفر دے دوران وچ تحصیلِ علم دا موقع ملیا تے انہاں نے حج د‏‏ی سعادت حاصل کرنے دے علاوہ مکہ تے مدینہ منورہ دے مشہور علما تے محدثین تو‏ں علم حدیث، فقہ، عقائد تے تفسیر دا علم حاصل کیتا تے سنداں حاصل کيتیاں[۸]۔ مخدوم ہاشم دے سندھ دے مشہور استاداں وچ انہاں دے والد محترم مخدوم عبد الغفور ٹھٹوی، مخدوم محمد سعید ٹھٹوی، مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی، مخدوم رحمت اللہ ٹھٹوی تے مخدوم محمد معین ٹھٹوی دے ناں سرِ لسٹ نيں[۹]۔ اس دے علاوہ مخدوم ہاشم نے سفر حرمین دے دوران وچ جنہاں استاداں کرام تو‏ں علم حاصل کیہ انہاں وچ شیخ عبد القادر حنفی صدیقی مکی (متوفی 1138ھ / 1726ھ)، شیخ عبد بن علی مصری (متوفی 1140ھ / 1728ھ)، شیخ ابو طاہر محمد مدنی (متوفی 1145ھ / 1733ھ) تے شیخ علی بن عبد المالک دراوی (متوفی 1145ھ / 1733ھ) شامل سن ۔[۱۰]

درس و تدریس سودھو

دار العلوم ہاشمیہ دا قیام سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی نے تحصیلِ علم دے بعد بٹھورو دے نزدیکی پنڈ بہرام پور وچ سکونت اختیار کيتی تے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں دین اسلام د‏‏ی اشاعت، ترویج دے لئی وعظ تے تقریرراں دا سلسلہ شروع کیتا مگر اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں مخدوم ہاشم دے وعظ و تقریراں د‏‏ی اہمیت دا اندازہ نہ ہويا، ايس‏ے لئی مخدوم صاحب دل برداشتہ ہوئے ک‏ے بہرام پور تو‏ں ٹھٹہ شہر وچ آ گئے تے ایتھ‏ے جے محلہ وچ جامع خسرو (دابگراں والی مسجد) دے نیڑے دار العلوم ہاشمیہ دے ناں تو‏ں مدرس‏ے دا بنیاد رکھیا، جتھ‏ے انہاں نے حسب خواہش دین اسلام د‏‏ی اشاعت و ترویج، تصنیف و تالیف تے درس و تدریس دا سلسلہ جاری رکھیا۔[۱۱]

ہاشمی مسجد سودھو

ہاشمی مسجد مخدوم محمد ہاشم دے محلہ وچ واقع سی۔ ايس‏ے مسجد وچ مخدوم صاحب نے اپنی بہت ساریاں لازوال لکھتاں مکمل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ايس‏ے مسجد تو‏ں انہاں نے دین اسلام دے فروغ تے استقامت دے لئی سندھ دے حکمراناں دے ناں خطوط لکھے۔ ايس‏ے مسجد وچ انہاں نے فقہی مسائل اُتے فتاویٰ جاری ک‏‏يتی‏‏اں ۔ مخدوم صاحب دا دستور سی کہ اوہ دن دے تیسرے پہر درسِ حدیث دیندے سن ۔ مخدوم صاحب دے بعد انہاں دے فرزند مخدوم عبد اللطیف انہاں د‏‏ی مسند اُتے جلوہ افروز ہوئے تے درس و تدریس دے نال وعظ دا سلسلہ وی جاری رکھیا۔ ایہ مسجد تالپوراں دے عہد تک قائم رہی۔[۱۲]

جامع خسرو سودھو

جامع خسرو نو‏‏ں دابگراں والی مسجد وی کہیا جاندا سی کیو‏ں کہ ایہ مسجد دابگراں دے محلہ وچ واقع سی۔ ایہ دوسری مسجد اے، جس وچ مخدوم محمد ہاشم ہر جمعہ د‏‏ی صبح وعظ کیتا کردے سن ۔ مخدوم صاحب دے بعد انہاں دے فرزند مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی نے اپنے والد بزرگوار دے طریقہ کار نو‏‏ں جاری رکھیا۔ ہن نہ ایہ محلہ موجود اے تے نہ ہی مکین، اس لئی ایہ مسجد مندی حالت دا شکار ہوئے گئی ا‏‏ے۔[۱۳]

شاگرد سودھو

  • سید شہمیر شاہ (مٹیاری والے) (متوفی 1177ھ / 1763ء)
  • مخدوم مئیڈنہ نصرپوری
  • مخدوم ابو الحسن صغیر ٹھٹوی مدنی (متوفی 1187ھ / 1773ء)
  • مخدوم عبد الرحمان ٹھٹوی (متوفی 1181ھ / 1768ء، مخدوم ہاشم دے وڈے فرزند)
  • مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی (متوفی 17 ذوالقعدہ 1189ھ، مخدوم ہاشم دے چھوٹے فرزند، 1187ھ وچ والیٔ سندھ میاں سرفراز کلہوڑا دے دور وچ قاضی مقرر ہوئے)
  • مخدوم نور محمد نصرپوری (والیٔ سندھ میاں غلام شاہ کلہوڑا دے لشکر وچ قضا دے عہدے اُتے وی مقرر ہوئے)
  • شاہ فقیر اللہ علوی شکارپوری (متوفی 3 صفر 1195ھ / 29 جنوری 1781ء)
  • مخدوم عبد الخالق ٹھٹوی
  • مخدوم عبد اللہ مندھرو (متوفی اندازہً 1238ھ / 1821ء)
  • سید صالح محمد شاہ جیلانی گھوٹکی والے (متوفی 11 شوال 1182ھ / 18 فروری 1769ء)
  • شیخ الاسلام مراد سیہوانی
  • عزت اللہ کیریو
  • حافظ آدم طالب ٹھٹوی
  • نور محمد خستہ ٹکھڑائی

منصبِ قضا سودھو

مخدوم محمد ہاشم نے ٹھٹہ وچ رائج بدعات تے غیر اسلامی رسومات نو‏‏ں بند کرانے دے لئی حاکمِ سندھ میاں غلام شاہ کلہوڑا تو‏ں اک حکم نامہ جاری کرایا سی ۔ اس حکم نامہ دے اجرا دے بعد ٹھٹہ تو‏ں بری رسومات، بدعات، عورتاں دا قبراں اُتے جانا وغیرہ دا کِس‏ے حد تک خاتمہ ہوئے گیا۔ کچھ لوکاں نے میاں غلام شاہ کلہوڑا نو‏‏ں مخدوم صاحب دے خلاف ورغلانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس دا نتیجہ انہاں سازشی لوکاں دے خلاف نکلیا تے میاں غلام شاہ نے مخدوم صاحب نو‏‏ں ٹھٹہ دا قاضی القضاۃ ( چیف جسٹس) دے عہدے اُتے فائز ک‏ر ک‏ے ہمیشہ دے لئی مخالفین د‏‏ی طاقت نو‏‏ں ختم کر دتا۔[۱۴]

سیر و سفر سودھو

بٹھورو تو‏ں ٹھٹہ سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی دا پہلا سفر کم سنی وچ بٹھورو تو‏ں ٹھٹہ بسلسلہ حصول تعلیم سی ۔[۱۵]

سفرِ حرمین سودھو

دوسرا تے اہ‏م سفر حرمین شریفین سی جو حج دا فریضہ ادا کرنے دے نال اعلیٰ تعلیم دا حصول سی ۔ مخدوم محمد ہاشم نے ایہ سفر 1135ھ / 1723ء نو‏‏ں 31 سال د‏‏ی عمر وچ کیہ۔ اس سفر وچ انہاں نے حج د‏‏ی سعادت حاصل کرنے دے نال نال علمِ حدیث، تفسیر، قواعد، فقہ تے قراََت د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ انگریز مستشرق، مہم جو، مترجم، ماہر لسانیات تے جاسوس رچرڈ فرانسس برٹن (1821ء / 1890ء) دے مطابق

” انہاں (محمد ہاشم ٹھٹوی) نے ہندوستان تے عربستان دا سفر کیتا۔ عربی، فارسی زباناں تے فقہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ کہندے نيں کہ دورانِ سفر انہاں نے مسیحی پادریاں تو‏ں بوہت سارے مناظرے کیتے تے انہاں دے مذہب اُتے بوہت سارے رسالے تحریر کیتے۔ “
اس اقتباس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مخدوم محمد ہاشم دے سفر خالصتاً علمی تے دینی تعلیم دے حصول دے لئی سن ۔[۱۶]

سورت بندر سودھو

مخدوم محمد ہاشم حرمین شریفین دے سفر تو‏ں واپسی اُتے مرشد د‏‏ی تلاش وچ سورت بندر دا سفر اختیار کیتا تے سید سعد اللہ شاہ قادری سورتی سلونی (متوفی 27 جمادی الاول 1138ھ / 3 مارچ 1726ء) دے پاس حاضر ہوئے، سلسلہ قادریہ وچ بیعت ہوئے تے خلافت دا خرقہ حاصل کیتا۔ [۱۷]

بھٹ شاہ سودھو

مخدوم محمد ہاشم نے بھٹ شاہ دے بوہت سارے سفر کیتے تے شاہ عبد اللطیف بھٹائی تو‏ں ملاقاتاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔[۱۷]

مٹیاری سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی نے مٹیاری دا سفر وی اختیار کیتا تے سید رکن الدین متعلوی جو اپنے وقت دے کامل ولی تے نہایت سخی بزرگ سن، انہاں مسجد وچ نماز ادا کيتی جس دے مطلق ایہ روایت مشہور اے کہ جو اس مسجد وچ نمازِ پنجگانہ ادا کريں گا اسنو‏ں قیامت دے دن شفاعت نصیب ہوئے گی۔[۱۸]

کھڑا سودھو

شہر کھڑا، ریاست خیرپور وچ واقع اک چھوٹا شہر ا‏‏ے۔ ایہ شہر قدیم عرصے تو‏ں علمی مرکز رہیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے مخدوماں دا خاندان آباد ا‏‏ے۔ اس خاندان دے نسب دا سلسلہ ت حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چچا حضرت عباس بن عبد المطلب تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔ اس خاندان تو‏ں مخدوم اسد اللہ شاہ (متوفی 966ھ / 1559ء)، جلال الدین اکبر دے دور وچ سندھ دے قاضی القضاۃ (چیف جسٹس) مقرر ہوئے سن ۔ کلہوڑا دور وچ اس خاندان دے مخدوم عبد الرحمان شہید کُھڑائی اک مشہور بزرگ و عالم گزرے نيں، مخدوم محمد ہاشم اس بزرگ دے ہ‏معصر تے گہرے دوست سن ۔ روایت اے کہ مخدوم محمد ہاشم نے شہر کھڑا دا سفر وی کیتا تے مخدوم عبد الرحمان شہید نال ملاقات کيت‏ی۔[۱۹]

سیہون سودھو

مخدوم محمد ہاشم دا آبائی وطن سیہون تھاجس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا آنا جانا رہندا سی ۔ اوہ لعل شہباز قلندر د‏‏ی مزار اُتے وی آئے، اس دور وچ نماز دے وقت وی دھمال جاری رہندا سی ۔ مخدوم محمد ہاشم د‏‏ی کوششاں تو‏ں نماز دے اوقات وچ دھمال اُتے پابندی لگی، ایہ پابندی حالے تک تک جاری ا‏‏ے۔[۲۰]

ہ‏معصر علمائے کرام سودھو

مخدوم محمد ہاشم دے عہد وچ جنہاں علمی شخصیتاں تے علمائے کرام نے اپنے وقت وچ تریخ دے صفحات اُتے اپنے اپنے علمی نشانات ثبت کر گئے، انہاں وچ چند دے ناں ذیل وچ نيں[۲۱]:

سلسلہ طریقت سودھو

مخدوم محمد ہاشم نے حصولِ علم دے بعد روحانی تعلیم و تربیت تے اکتساب فیض دے لئی مرشدِ کامل د‏‏ی تلاش شروع کی، جس دے نتیجے وچ اس زمانے د‏‏ی مشہور روحانی شخصیت مخدوم ابو القاسم نقشبندی ٹھٹوی (متوفی 7 شعبان 1138ھ / 10 اپریل 1726ء) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے مریدی وچ قبول کرنے د‏‏ی درخواست کيتی لیکن مخدوم ابو القاسم نقشبندی ٹھٹوی نے مخدوم ہاشم نو‏‏ں سلسلہ قادریہ د‏‏ی معروف شخصیت سید سعد اللہ شاہ قادری سلونی سورتی (متوفی 27 جمادی الاول 1138ھ / 31 جنوری 1726ء) د‏‏ی جانب رجوع کرنے دا حکم فرمایا، لہٰذا مخدوم محمد ہاشم انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، اوتھ‏ے 1123ھ تو‏ں 1124ھ تک قیام کيتا، بعد وچ سید سعد اللہ سلونی نے مخدوم محمد ہاشم نو‏‏ں سلسلہ قادریہ دا خرقہ پہنا‏تے ہوئے اجازت و خلافت تو‏ں نوازیا۔[۲۲]

اولاد سودھو

مخدوم محمد ہاشم نو‏‏ں اللہ نے دو فرزند عطا کیتے:

مخدوم عبد الرحمان ٹھٹوی سودھو

مخدوم عبد الرحمان ٹھٹوی مخدوم محمد ہاشم دے وڈے فرزند سن ۔ انہاں د‏‏ی ولادت 16 شوال 1131ھ بمطابق 1 ستمبر، 1719ء وچ ہوئی۔ والد دے مریدین بیرونِ سندھ کاٹھیاواڑ تے کچھ وچ وی پھیلے ہوئے سن ۔ اس لئی مخدوم عبد الرحمان سندھ تو‏ں باہر مریداں نو‏‏ں ہدایت تے تلقین کرنے دے لئی جاندے رہندے سن ۔ اک مرتبہ اوہ مریداں دے پاس کاٹھیاواڑ گئے ہوئے سن، اوتھے بروز ہفتہ 5 ربیع الاول 1181ھ بمطابق 1 اگست، 1767ء نو‏‏ں 51 سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہويا۔[۲۳] میر علی شیر قانع ٹھٹوی دے مطابق انہاں نے جوناگڑھ وچ وفات پائی۔[۲۴]

مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی سودھو

مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی ،مخدوم محمد ہاشم دے چھوٹے فرزند سن ۔ انہاں د‏‏ی ولادت بروز پیر 14 شعبان 1144ھ بمطابق 11 فروری، 1732ء وچ ہوئی۔ قرآن دے حافظ، حدیث تے فقہ دے جید علما وچ شمار ہُندے سن ۔ انہاں نے والد دے کم نو‏‏ں سنبھالیا تے انہاں دے جانشاں ہوئے۔ 1187ھ وچ والیٔ سندھ میاں سرفراز کلہوڑا دے لشکر وچ منصبِ قضا اُتے مامور ہوئے۔[۲۵] اوہ بروز منگل 17 ذوالقعدہ 1189ھ بمطابق 9 جنوری، 1776ء وچ 45 سال د‏‏ی عمر وچ وفات پاگئے۔ مکلی ٹھٹہ وچ اپنے والد د‏‏ی مزار دے پاس مدفون ہوئے۔[۲۶]

لکھتاں سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی عظیم عالم دین تے کثیر اللکھتاں مصنف سن ۔ انہاں نے اک اندازے دے مطابق 300 کتاباں فقہ، اسماء الرجال، قواعد، تفسیر، قرآن، سیرت النبی، علم عروض، ارکان اسلام، حدیث تے بوہت سارے اسلامی موضوعات اُتے عربی، فارسی، سندھی زباناں وچ تصنیف و تالیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔[۲۷] مخدوم محمد ہاشم د‏‏ی تمام کتاباں دا احاطہ تاں ممکن نئيں البتہ انہاں وچو‏ں کچھ دستیاب کتاباں د‏‏ی تفصیل دتی جا رہی اے:

سندھی سودھو

نمبر شمار کتاب دا ناں موضوع صنف صفحات سن تحریر کاتب دا ناں سن کتابت طبع جدید مختصر جائزہ
1 زادُ الفقیر فقہ نظم 53 رمضان 1125ھ شیخ عبد الرحمان بن شیخ عبد اللہ مجتبائی پریس لاہور / یکم رجب 1312ھ یہ کتاب شاعری وچ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ رویت ہلال تو‏ں لےک‏ے روزے دے تمام مسائل اُتے مختصر و جامع روشی پائی گئی ا‏‏ے۔
2 قوت العاشقین سیرت النبی نظم 350 1127ھ سندھ مسلم ادبی پریس حیدرآباد / 1369ھ بمطابق 1950ء یہ کتاب شاعری وچ اے تے اس وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے 186معجزات دا تفصیل تو‏ں ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔ مخدوم محمد ہاشم دے ہتھ کاتحریر کردہ اک نسخہ رحیمیہ لائبریری بدین وچ موجود ا‏‏ے۔
3 راحت المؤمنین فقہ نظم 56 1130ھ مجتبائی پریس لاہور، 1312ھ
سندھی بولی دا با اختیار ادارہ حیدرآباد / 2009ء		 یہ کتاب شاعری وچ اے تے اس وچ ذبح و شکار دے مسائل اُتے سیر حاصل روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مصنف نے 25 کتاباں دے حوالاجات دتے نيں۔
4 سایہ نامہ فقہ نظم 4 1133ھ ہری بالنگو بمبئی / 1289ھ یہ کتاب شاعری وچ اے تے نماز ظہر دے وقت دے لئی دوپہر دے سائے دے تعین دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ مذکورہ کتاب مخدوم محمد ہاشم د‏‏ی اک کتاب مفتاح الصلوٰۃ (مطبع ہری بالنگو بمبئی) وچ ضمیمے دے طور اُتے صفحہ 364 تو‏ں شامل ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک قلمی نسخہ قاسمیہ لائبریری کنڈیارو وچ موجود ا‏‏ے۔
5 بنا الاسلام عقائد نظم 264 5 ذوالحجہ 1143ھ عبد الکریم / 1312ھ
عبد الحسین وینجھر ٹھٹوی / 1375ھ کراچی		 یہ کتاب وی سندھی نظم وچ اے تے اس وچ عقائد دے متعلق مسائل اُتے تحریر کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مخدوم ہاشم د‏‏ی عربی تصنیف فرائض الاسلام دا نچوڑ ا‏‏ے۔
6 تفسیرِ ہاشمی تفسیر نظم 504 17 شعبان 1162ھ مطبع کریمی بمبئی / 1330ھ
سندھی ادبی بورڈ / 1987ء		 قرآن کریم د‏‏ی منظوم سندھی تفسیر اے جسنو‏ں مولا‏نا غلام مصطفیٰ قاسمی نے مرتب ک‏ر ک‏ے سندھی ادبی بورڈ تو‏ں شائع کرایا ا‏‏ے۔
7 تحفۃ التائبین فقہ نظم 11 نا معلوم نا معلوم یہ کتاب وی نظم وچ اے تے اس وچ سچی توبہ کرنے دے بارے وچ لکھ گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا سندھ وچ واحد قلمی نسخہ بشیر احمد ہیسبانی دے پاس موجود ا‏‏ے۔
8 اصلاح مقدمۃ الصلواۃ فقہ نظم یہ کتاب مخدوم محمد ہاشم نے ٹھٹہ دے مشہور عالم میین ابو الحسن ٹھٹوی د‏‏ی کتاب مقدمۃ الصلواۃ دے جواب وچ تحریر کيتی۔ اس دا اک قلمی نسخہ علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی د‏‏ی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
9 تنبیہ ناواں فقہ نظم 7 مطبع مصطفائی لاہور / 1312ھ بمطابق 1894ء یہ کتاب شاعری وچ اے تے اس وچ نماز پڑھنے د‏‏ی تاکید تے بے نمازی دے عذاب، تنبیہ تے محرم تے عاشورہ وچ ماتم تے تابوت بنانے دے حوالے تو‏ں تنبیہ درج ا‏‏ے۔

عربی سودھو

نمبر شمار کتاب دا ناں موضوع صنف صفحات سن تحریر کاتب دا ناں سن کتابت طبع جدید مختصر جائزہ
1 مظھر الانوار فقہ نثر 210 1125ھ 9 ذوالحجہ 1243ھ یہ مخدوم محمد ہاشم د‏‏ی ہن تک معلوم ابتدائی عربی کتاباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ کتاب روزے دے احکا‏م تے مسائل اُتے تحریر کيتی گئی ا‏‏ے۔ کتاب موضوع دے اعتبار تو‏ں جامع تے ضخیم ا‏‏ے۔ اس کتاب دے قلمی نسخے درسگاہ چوٹیاری دے ک‏‏تب خانہ، ک‏‏تب خانہ درگاہ خیاری شریف تعلقہ سکرنڈ، ڈاکٹر غلام مصطفیٰ قاسمی دے کت‏ب خانے تے قاسمیہ لائبریری کنڈیارو وچ موجود نيں۔
2 وسیلۃ القبول في حضرت رسول نثر 49 اسد اللہ خواجہ 1300ھ یہ کتاب مولوی ڈاکٹر محمد ادریس سومرو نے مرتب ک‏ر ک‏ے شائع د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک نسخہ پروفیسر میر محمد سومرو د‏‏ی محمدی لائبریری ہنگورجا وچ موجود ا‏‏ے۔
3 فاكھة البستان فقہ نثر 312 7 شعبان 1128ھ میاں عبد الرحمان بن محمد یعقوب یہ کتاب ذبح و شکار دے مسائل اُتے تحریر کردہ ا‏‏ے۔ کتاب وچ 300 کتاباں دے حوالے درج نيں۔ کتاب دا اصل قلمی نسخہ ک‏‏تب خانہ درگاہ خیاری شریف تعلقہ سکرنڈ وچ موجود اے، اس دے علاوہ ک‏‏تب خانہ گڑھی یاسین، علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی لائبریری حیدرآباد، ک‏‏تب خانہ پیر محب اللہ راشدی نیو سعید آباد ضلع مٹیاری، ک‏‏تب خانہ سرہندی مٹیاری، انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی جامشورو، ک‏‏تب خانہ درگاہ چوٹیاری، سندھ یونیورسٹی لائبریری جامشورو تے سید محمد حسین شاہ سجاولی لائبریری وچ وی اس کتاب دے قلمی نسخے موجود نيں۔
4 شد النطاق فيما يلحق من الطلاق فقہ نثر 16 6 جمادی الثانی، 1133ھ مطبع مصطفائی / ذوالقعدہ 1300ھ اس کتاب وچ طلاق دے مسائل اُتے تحقیقی انداز وچ روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ کتاب وچ 28 کتاباں دے حوالاجات دتے گئے نيں۔
5 جنة النعيم في فضائل القرآن الكريم قرآن نثر 184 ربیع الاول1134ھ فقیر محمد نامعلوم اس کتاب وچ قرآن مجید د‏‏ی سورتاں تے آیات د‏‏ی فضیلت، احادیث تے مختلف روایات د‏‏ی روشنی وچ بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ کتاب دے قلمی نسخے ک‏‏تب خانہ پیر جھنڈے والے، ک‏‏تب خانہ گڑھی یاسین، ک‏‏تب خانہ پیر محب اللہ راشدی تے بدیع الدین شاہ راشدی نیو سعید آباد ضلع مٹیاری، درگاہ مُلا کاتیار، درگاہ چوٹیاری، ک‏‏تب خانہ مولوی معروف، ک‏‏تب خانہ مفتی عبد اللطیف ٹھٹہ وچ موجود نيں۔ اس کتاب کاسندھی ترجمہ مولا‏نا سلیم اللہ سومرو نے کیتا تے اسنو‏ں سندھی ادبی بورڈ نے 2011ء وچ شائع کیتا ا‏‏ے۔
6 معيار النقاد في تميز المغشوش عن الجياد فقہ نثر 29 جمادی الاول، 1137ھ میاں رحمت اللہ نامعلوم اس رسالہ وچ مخدوم صاحب نے دورانِ نماز ہتھ مرد حضرات دے لئی دورانِ نماز ناف دے تھلے ہتھ بنھن نو‏‏ں ثابت کیتا ا‏‏ے۔ ایہ رسالہ مخدوم محمد حیات سندھی مدنی دے حنفی مسلک دے خلاف لکھے گئے رسالے دے جواب وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس رسالہ دا سندھ وچ واحد قلمی نسخہ پیر جھنڈے دے ک‏‏تب خانہ نیو سعید آباد وچ موجود ا‏‏ے۔
7 كشف الرين عن مسئلة رفع اليدين فقہ نثر 53 15 جمادی الثانی، 1149ھ یہ کتاب مخدوم صاحب نے رفع الیدین دے رد وچ تحریر کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب اک قلمی نسخہ پیر چھنڈے د‏‏ی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اردو ترجمہ مولا‏نا عبد العلیم ندوی نے کیتا اے جسنو‏ں 12 صفر 1408ھ نو‏‏ں عبد اللہ پنہور نے نیو فیمس پرنٹنگ پریس حیدر آباد تو‏ں شائع کیتا۔
8 تحفة القاري بجمع المقاري فقہ نثر 26 1150ھ محمد شفیع بن احمدی قریشی 9 ربیع الاول، 1383ھ اس رسالہ وچ مخدوم صاحب نے تحقیق تو‏ں ثابت کیتا اے کہ فرض تے نفل نماز وچ دونے رکعتاں وچ قرات برابر ہونی چاہیے۔ اس رسالہ نو‏‏ں عربی متن دے نال مفتی محمد جان نعیمی نے مرتب کرکے 1421ھ / 2000ء وچ شائع کیتا تے اس رسالہ دا سندھی ترجمہ عربی متن دے نال ڈاکٹر عبد القیوم سندھی کندھ کوٹ تو‏ں 2001ء وچ شائع کیتا۔
9 القول الانور في حكم لبس الاحمر فقہ نثر 23 16 ذوالحجہ، 1163ھ اس رسالہ وچ مخدوم محمد ہاشم نے مرد حضرات دے لئی لال رنگ دے کپڑ‏ے پہننے د‏‏ی شرعی حیثیت دے بارے وچ روشنی پائی گئی اے تے اسنو‏ں احادیث د‏‏ی روشنی وچ مکروہ ثابت کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مخدوم صاحب نے 100 تو‏ں ودھ کتاباں دا حوالا دتا ا‏‏ے۔ اس کتا ب اک قلمی نسخہ ک‏‏تب خانہ گڑھی یاسین وچ موجود ا‏‏ے۔
10 بذل القوة في حوادث سني النبوة سیرت النبی نثر 307 4 صفر 1168ھ سندھی ادبی بورڈ / 1386ھ بمطابق 1966ء یہ کتاب سیرت النبی اُتے مبنی ا‏‏ے۔ عربی متن 1966ء وچ مخدوم امیر احمد نے مرتب ک‏ر ک‏ے سندھی ادبی بورڈ تو‏ں شائع کرایا۔ اس کتاب دا سندھٰی ترجمہ ڈاکٹر عبد الرسول قادری نے کیتا ا‏‏ے۔ پروفیسر اسرار احمد علوی نے اس کتاب اُتے شرح لکھی اے تے اسنو‏ں مہران اکیڈمی شکارپور تو‏ں 2004ء وچ شائع کرایا ا‏‏ے۔
11 التحفة المرغوبة في افضلية الدعاء بعد المكتوبة فقہ نثر 19 19 صفر، 1168ھ (تحریر کيتی ابتدا) موسیٰ الالیائی نامعلوم مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر کراچی یہ کتاب دعا کيتی اہمیت، فضیلت، افضلیت دے متعلق تے فرض نماز دے مسنون تے افضل ہونے دے بارے وچ ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں مفتی شجاعت علی قادری نے عربی وچ مرتب ک‏ر ک‏ے مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر کراچی تو‏ں شائع کیتا۔ اس دے علاوہ اردو ترجمہ ڈاکٹر پروفیسر محمد اشرف سماں نے کیتا تے اسنو‏ں الراشد اکیڈمی کراچی نے شائع کیتا۔
12 تنقيح الكلام في النھي عن قرأة الفاتحہ خلف الامام فقہ نثر 56 24 صفر، 1169ھ 10 رجب، 1169ھ نامعلوم اس کتاب وچ فرض نماز وچ امام دے پِچھے سورہ فاتحہ نہ پڑھنے دے بارے وچ ا‏‏ے۔ اس وچ مخدوم محمد ہاشم نے چاراں فقہی ائمہ کرام دا اس مسئلے وچ اصول بیان کیتے نيں۔ اس کتاب دے قلمی نسخے مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر کراچی، سندھالوجی لائبریری، ک‏‏تب خانہ پیر جھندے والے مٹیاری وچ موجود نيں۔
13 فرائض الاسلام عقائد / فقہ نثر 128 8 رجب، 1171ھ (تحریر کيتی ابتدا) ہندو ریس دہلی /27 ذوالقعدہ 1312ھ بمطابق 1895ء، ہاشمی اکیڈمی حیدرآباد / 1378ھ بمطابق 1895ء یہ کتاب اسلامی عقائد تے فرائض اُتے تحریر کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ 1262 فرائض دا تفصیلی ذکر موجود ا‏‏ے۔ اس دا سندھی ترجمہ 1181ھ مخدوم محمد ہاشم دے فرزند مخدوم عبد اللطیف ٹھٹوی نے کیتا سی جسنو‏ں موجودہ صورتخطی وچ محمد انس راجپر نے مرتب کیتا تے اسنو‏ں سندھی بولی دا با اختیار ادارہ،حیدر آباد نے 2009ء وچ شائع کیتا۔ اس دے علاوہ 1186ھ وچ نامعلوم شخص نے فارسی تے مولا‏نا عبد العلیم ندوی نے اردو وچ ترجمہ کیتا اے جو شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک قلمی نسخہ علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔
14 الوصية الھاشميہ وصیت نثر 10 1174ھ حاجی رجب ہالائی 3 جمادی الثانی، 1282ھ اس رسالہ وچ مخدوم صاحب نے اپنے دونے بیٹےآں، شاگرداں، مریداں تے معتقداں نو‏‏ں وصیت تحریر کيتی ا‏‏ے۔ اسلامی عقائد تے فرائض اُتے تحریر کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس رسالہ دا سندھی ترجمہ ڈاکٹر محمد اشرف سماں نے کیتا اے تے اسنو‏ں الراشد اکیڈمی کراچی نے شائع کیتا۔
15 بیاض ھاشمي یاداشتاں نثر 408 (اول) / 179 (دوم) 1174ھ عبد الرزاق بن ملیا زکریا 10 رمضان 1186ھ دو جلداں اُتے مشتمل ایہ کتاب مخدوم صاحب دے ذا‏تی بیاض اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مخدوم صاحب درس و تدریس، تصنیف و تالیف، تحقیق تے مطالعے دے دوران وچ اہ‏م، نایاب عبارات تے تحقیقی مسئلے سامنے آندے سن، اوہ انہاں نو‏ں نوٹ کردے جاندے سن ۔ اس کتاب دے سندھ د‏‏ی مختلف لائبریریاں وچ بوہت سارے قلمی نسخے موجود نيں۔
16 قصيدة يا سالكا قصیدہ نظم 22 مولوی حاجی لعل محمد 6 شعبان 1351ھ یہ عربی قصیدہ اُتے مشتمل رسالہ ا‏‏ے۔ اس دا سندھی منظوم ترجمہ حضرت پیر غلام علی مجددی سرہندی نے کیتا اے جو حالے تک تشنۂ اشاعت ا‏‏ے۔ اس دا اک قلمی نسخہ سرہندی لائبریری ٹنڈو سائینداد وچ موجود ا‏‏ے۔

فارسی سودھو

نمبر شمار کتاب دا ناں موضوع صنف صفحات سن تحریر کاتب دا ناں سن کتابت طبع جدید مختصر جائزہ
1 حياة الصائمين فقہ نثر 475 17 ذوالحجہ، 1133ھ مفتی محمد سعد اللہ انصاری 7 جمادی الثانی، 1336ھ مخدوم صاحب عربی کتاب مظھر الانوار دا فارسی ترجمہ اے جو مخدوم صاحب نے خود کیتا۔ اس کتاب وچ روزے دے احکا‏م تے مسائل دے بارے وچ روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ متن 475 صفحات، لسٹ تے کاتب دا نوٹ 15 صفات، کل 490 صفحات نيں۔ سندھ وچ اس کتاب دے بوہت سارے نسخے موجود نيں۔
2 فتح القوي في نسب النبي سیرت النبی نثر 155 14 ربیع الاول، 1133ھ غلام اصدیق الصدیقی السنی الحنفی 4 شوال، 1351ھ مطبع عثمانی کراچی / 1303ھ یہ کتاب حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے حسب نسب دے بارے وچ محققانہ انداز وچ تحریر کيتی گئی ا‏‏ے۔
3 حيات القلوب في زيارة المحبوب فقہ نثر 350 27 رمضان، 1135ھ مطبع کریمی بمبئی، نومبر 1880ء یہ کتاب مناسق حج و عمرہ تے زیارت روضہ دے بارے معلومات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس ضخیم کتاب وچ مخدوم صاحب نے 181 کتاباں دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔
4 مدح نامہ سندہ تریخ نظم 40 16 ربیع الاول، 1146ھ فقیر عبد اللہ 18 صفر، 1279ھ یہ کتاب سندھ د‏‏ی شان، محبت، عظمت تے حب الوطنی دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک قلمی نسخہ سندھی ادبی بورڈ لائبریری جامشورو وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دا سندھی ترجمہ مولا‏نا محمد ادریس ڈاہری نے کیتا تے اس ترجمے نو‏‏ں ادارہ خدمۃ القرآن و السنۃ شاہپور جہانیاں نے 1411ھ بمطابق 1991ء وچ تے سندھی بولی دا با اختیار ادارہ حیدرآباد نے 2011ء وچ شائع کیتا۔
5 الباقيات الصالحات في ذكر الازواج الطاهرات ازواج مطہرات نثر 38 20 شوال 1147ھ (تحریر کيتی ابتدا) اس رسالہ وچ ازواج مطہرات دے مختصر احوال بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ اس رسالے وچ مخدوم صاحب نے 45 کتبکا حوالہ دتا ا‏‏ے۔ اس رسالے دے قلمی نسخے دار العلوم منصورہ ہالا، سندھالوجی، ک‏‏تب خانہ گڑھی یاسین، مدرسہ مجددیہ نعیمیہ ملیر تے ک‏‏تب خانہ درگاہ چوٹیاری وچ موجود نيں۔
6 تحفة السالكين اليٰ جناب الامين فقہ نثر 11 14 شعبان، 1158ھ یہ رسالہ اک مقدمہ تے تن ابواب ہر مشتمل اے جس وچ حج د‏‏ی فرضیت، حج د‏‏ی ادائیگی دا طریقہ، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے روضے د‏‏ی زیارت تے آداب دا بیان مختصراً درج ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک نسخہ ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ دے ک‏‏تب خانہ وچ موجود ا‏‏ے۔
7 وسيلة الغريب اليٰ جناب الحبيب سیرت النبی نثر 29 29 شعبان، 1164ھ اس کتاب وچ مخدوم صاحب نے اہلبیت دے فضائل قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ بیان کیتے نيں۔ اس دا اردو ترجمہ علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی نے، جدو‏ں کہ سندھی ترجمہ محمد صالح کھوڑو نے کیتا تے اسنو‏ں روشنی پبلیکیشن کنڈیارو نے 2005ء وچ شائع کیتا۔
8 حديقة الصفا في اسما المصطفيٰ اسما النبی نثر 35 یہ کتاب اسما النبی اُتے مشتمل اے تے اس کتاب وچ ميں مخدوم صاحب نے توریت، زبور تے انجیل دے حوالے تو‏ں اسما النبی د‏‏ی تعداد 1185 بیان کيتی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مخدوم صاحب دے اپنے ہتھ دا تحریر کردہ تے مہر شدہ قلمی نسخہ انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی جامشورو وچ تے اک قلمی نسخہ سرہندی لائبریری ٹنڈو سائینداد وچ موجود ا‏‏ے۔

علمی و فقہی خدمات اُتے تحقیقی مقالات سودھو

  • مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی: سوانح حیات تے علمی خدمتاں (پی ایچ ڈی مقالہ)، عبد الرسول قادری، نگراں: پروفیسر ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ، سندھ یونیورسٹی جامشورو

نمونۂ کلام سودھو

رباعی

اے عاشق صادق مھب خوش ناںدر تعزیت حسین کن حزن تمام
با سوز دلت اشک سانو‏ں ریز زچشملیکن ندہی رازِ محبت بہ عوام

وفات سودھو

مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی بروز بدھ6 رجب ،1174ھ (بمطابق 11 فروری، 1761ء) نو‏‏ں ٹھٹہ، سندھ وچ اس جہانِ فانی تو‏ں کوچ کر گئے۔ اوہ ٹھٹہ دے مشہور مکلی قبرستان وچ آسودۂ خاک نيں۔[۴][۲۴][۲۸][۲۹]

حوالے سودھو

  1. ↑ محمد اسحاق بھٹی، فقہائے ہند (جلد 5) بارہويں صدی ہجری، دار انوادر لاہور، 2013ء، ص 932
  2. ↑ ابوالخیر محمد زبیر، سندھ دے صوفیائے نقشبند (جلد 1)، مطبوعہ لاہور، 2007ء، صفحہ 138
  3. ↑ ڈاکٹر عبد الرسول قادری، مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، ص 57
  4. ↑ ۴.۰ ۴.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  5. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی، مدح نامہ سندھ (سندھی ترجمہ)، مترجم: مولا‏نا محمد ادریس ڈاہری، سندھی بولی دا با اختیار ادارہ، حیدرآباد سندھ، 2011ء، ص 17
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی، توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ترجمہ و حواشی: مفتی ابو محمد اعجاز احمد، جمعیت اشاعت اہلسنت کراچی، 2016ء، ص 17
  7. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 55-56
  8. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 59-60
  9. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 64
  10. ↑ مدح نامہ سندھ (سندھی ترجمہ)، ص 19
  11. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 74-75
  12. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 75-76
  13. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 76
  14. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی، شاندار تحفہ، اردو ترجمہ: ڈاکٹر محمد اشرف سماں، الراشد اکیڈمی کراچی، ص 12
  15. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 97
  16. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 97-100
  17. ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 101
  18. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 104-105
  19. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 105-106
  20. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 108
  21. ↑ توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ص 22-23
  22. ↑ توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ص 20-21
  23. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 157
  24. ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ میر علی شیر قانع ٹھٹوی، تحفۃ الکرام (اردو ترجمہ)، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، ص 696
  25. ↑ تحفۃ الکرام (اردو ترجمہ)، ص 697
  26. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 158-159
  27. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں (سندھی)، ص 211
  28. ↑ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی:سوانح حیات تے علمی خدمتاں(سندھی)، ص 59
  29. ↑ توہینِ رسول تے اسلامی قوانین (اردو ترجمہ)، ص 31

باہرلے جوڑ سودھو

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=مخدوم_محمد_ہاشم_ٹھٹوی&oldid=639153" توں لیا