میر علی شیر قانع ٹھٹوی
میر علی شیر قانع ٹھٹوی | |
---|---|
جم | سید علی شیر شیرازی 1728ء ٹھٹہ (موجودہ ضلع ٹھٹہ، صوبہ سندھ، پاکستان) |
موت | 1788ء ( 60 سال ) ٹھٹہ (موجودہ ضلع ٹھٹہ، صوبہ سندھ، پاکستان) |
قلمی ناں | قانع |
کم کِتہ | مورخ، شاعر، تذکرہ نگار |
بولی | فارسی |
نسل | سندھی |
صنف | تریخ، شخصیتاں، مثنوی، غزل |
وڈے کم | تحفۃ الکرام بوستان بہار المعروف مکلی نامہ دیوان علی شیر مقالات الشاعر |
میر سید علی شیر ٹھٹوی 'قانع' تخلص (پیدائش:1728ء – وفات:1788ء) سندھ دے اٹھارواں صدی دے نامور مؤرخ، شاعر تے سندھ دی تریخ اُتے مشہور کتاب تحفۃ الکرام دے لکھاری، کلہوڑا دربار نال وابستہ شاہی مؤرخ سن ۔
حالات زندگی
سودھوپیدائش تے خاندانی پچھوکڑ
سودھوعلی شیر قانع ٹھٹوی 1728ء بمطابق 1140ھ وچ ٹھٹہ، سندھ وچ سید عزت اللہ شیرازی دے گھر پیدا ہوئے۔[۱] علی شیر قانع ٹھٹوی دے اجداد وچوں سید شکراللہ شیرازی والیٔ سندھ مرزا شاہ بیگ ارغون دے دورِ حکمرانی وچ ہرات توں قندھار تے فیر قندھار توں ٹھٹہ تشریف لائے۔ سید شکراللہ شیرازی نوں والیٔ سندھ مرزا شاہ حسن ارغون نے قضا دے منصب اُتے فائز کیتا۔ سید شکراللہ شیرازی ہی اوہ بزرگ سن جنہاں دی نسل توں ٹھٹہ دے شکر اللہ سادات دا سلسلہ اگے ودھیا۔[۲]
تعلیم
سودھومیر علی شیر نے میاں نعمت اللہ، میاں محمد صادق جو اپنے دور دے جید عالم، دینی و دنیوی علوم وچ کامل دسترس رکھدے سن، دے مدرسہ وچ تعلیم حاصل کيتی۔ میاں نعمت اللہ توں میزان صرف توں شرح ملا تک تعلیم حاصل کيتی۔ انہاں استاداں دے علاوہ میر صاحب نے آخوند محمد شفیع (متوفی 1156ھ) توں وی علم حاصل کیتا۔ اس دے علاوہ مولوی مرزا جعفر شیرازی سیر و تفریح دے لئی جدوں ٹھٹہ وچ تشریف لیائے تاں میر علی شیر نے انہاں توں وی کچھ علم حاصل کیتا۔ [۳] اس دے علاوہ آخوند ابوالحسن (بے تکلف) ٹھٹوی وی فارسی وچ میر صاحب دے استاد سن ۔[۴]
سیر و سفر
سودھومیر علی شیر دی تمام زندگی سراسر علمی سن ايسے تصور کیتا جاندا اے کہ آپ نے اپنا وقت دنیا دے دوسرے مشاغل وچ ضائع نئيں کیتا تے زیادہ تر وقت گھر وچ رہ کے تصنیف و تالیف کردے رہے۔ سواے اک معمولی وقفہ وچ جس وچ میر علی شیر نے نامعلوم سبب توں سورت، جام ننگر تے بھوج دا سفر اختیار کیتا۔ تحفۃالکرام تے مقالات الشاعر توں معلوم ہُندا اے 1160ھ وچ آپ سورت گئے جتھے آپ دی ملاقات سید سعداللہ شاہ سلونی قادری سورتی تے انہاں دے فرزند میر عبد الوالی عزلت توں ہوئی۔ تحفۃ الطاہرین دے مصنف شیخ محمد اعظم ٹھٹوی توں میر صاحب دی ملاقات سورت وچ ہوئی۔ ایہ بزرگ اُس زمانے وچ سورت ہی وچ مقیم سن ۔ جام ننگر عرف اسلام آباد وی میر صاحب نے ايسے سفر دے دوران دیکھیا تے ایتھے میر صاحب دی ملاقات محمد عاقل 'ابلہ' جوناگڑھی توں ہوئی جو شاعر تے ٹھٹہ دے میاں ابوالقاسم دے شاگرد سن ۔ غالباً ايسے سفر وچ جدوں میر صاحب بھوج ننگر گئے اوتھے آپ دی ملاقات اک ایرانی شاعر ہوشیار اصفہانی توں ہوئی جو بعد وچ ٹھٹہ آئے تے ایتھے توں ہندوستان چلے گئے۔[۵]
میر صاحب دا معاش
سودھوقدیم خاندانی دستاویزات توں معلوم ہُندا اے کہ میر علی شیر دا پورا خاندان شروع ایام توں میر صاحب دے زمانے تک خوشحال، فارغ البال سی تے میر صاحب دے بعد وی ایہ خاندان جاگیراں، تنخوانيں، وظیفے، خلعتاں تے انعام واکرام حاصل کردا رہیا۔ میرسید شکر اللہ شیرازی 927ھ وچ ٹھٹہ آمد دے نال ارغون سلطنت دی طرف توں وظیفہ جاری ہويا۔ ہمایاں دے فرمان توں معلوم ہُندا اے کہ میر صاحب دے خاندان نوں ہمایاں دی طرف توں "'سیورغال'" وظیفہ تے ساکرو پرگنہ وچ کچھ زمین بطورمددِ معاش ملی سی۔ ايسے طرح ترخانی دور دے دستاویزات وی ملے نيں جنہاں پچھلے بادشاہاں دے عطا کیتے ہوئے وظیفے تے جاگیراں دی تصدیق ہُندی اے تے اس دے علاوہ اپنی طرف توں وقت بہ وقت ہور اضافہ وی کردے رہے۔ مرزا جانی بیگ دے اک فرمان (مرقومہ 1007ھ) توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ جون پرگنہ وچ کئی پنڈ میر صاحب دے خاندان نوں بطور مددِ معاش دتے گئے سن ۔ 1029ھ دے اک فرمان توں معلوم ہُندا اے کہ شہنشاہ جہانگیر نے سید ظہیر الدین ثانی خلف سید شکراللہ ثانی دے لئی دو سو خرار (چوبیس من دے برابر) دھان سالانہ بطور وظیفہ دے منظور کیتے۔ 1138ھ دے فرمان توں معلوم ہُندا اے کہ میر صاحب دا خاندان پنجاہ ہزار دام سالانہ تنخواہ وصول کردا سی ۔ میاں نور محمد کلہوڑو دے اک پروانہ دے مطابق میر صاحب دے والد سید عزت اللہ شیرازی نوں جگت پور تے ککرالہ وغیرہ وچ وی کئی پنڈ بطور جاگیر ملے۔ کلہوڑاں دے بعد تالپراں نے وی ايسے طرح اس خاندان نوں جاگیراں، تنخوانيں، وظیفے تے دوسرے انعام و اکرام جاری رکھے۔ میاں غلام شاہ کلہوڑو دے اک فرمان دے مطابق (مرقومہ 1172ھ) توں معلوم ہُندا اے کہ میاں نور محمد کلہوڑو دے دور توں سید عزت اللہ شیرازی دا روزینہ جاری سی جو غلام شاہ کلہوڑو دی تخت نشینی دے بعد میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دے ناں منتقل ہويا۔ 1197ھ وچ میر فتح علی خان ٹالپر فاتح سندھ نے علی شیر قانع دے ناں اک پروانہ جاری کیتا جس وچ 42 روپیہ عنایت کرنے دا ذکر اے۔ انہاں تمام گلاں توں ظاہر ہُندا اے کہ میر صاحب دا تمام خاندان خوشحال تے فارغ البال سی تے تمام بادشاہاں نے شیرازی خاندان دی عزت کی، انعام و اکرام، تنخوانيں تے جاگیراں عطا کيتیاں ۔[۶]
ملازمت
سودھوسندھ دے آزاد حکمران میاں نور محمد کلہوڑو 1167ھ وچ وفات پا گئے تے بیٹا میاں مراد یاب تخت نشین ہويا۔ میاں نور محمد کلہوڑو دی وفات دے بعد تخت و تاج دی لالچ و ہوس نے کلہوڑا خاندان وچ باہمی آویزش دی ابتدا کيتی۔ میاں مرادیاب کلہوڑو نے حکومت دے چار سال وی مکمل نئيں کیتے، معزول کرکے پابندِ سلاسل کردیے گئے تے دوسرا بھائی میاں غلام شاہ جو گلاں نامی طوائف دے بطن توں سی، تخت نشین ہويا۔ میاں غلام شاہ بے حد دانا تے حکمرانی دے لئی ہر طرح توں موزاں و مناسب سی ۔ انہاں نے اپنے دور وچ ملک وچ نہ فقط امن و امان قائم کیتا بلکہ بوہت سارے سرحدی علاقے وی حاصل کرکے سندھ دی قلمرو وچ شامل کیتے۔ سبز کوٹ و اُچ، بہاولپور دے کے نواب توں واگزار کرائے، حیدرآباد دا شہر آباد کیتا تے 1182ھ وچ حیدرآباد دا قلعہ تعمیر کرایا۔ انہاں دے دور حکومت وچ سندھ وچ خوشحالی تے امن و امان سی ۔ ايسے روشن دماغ بادشاہ نے علی شیر قانع ٹھٹوی نوں اپنے خاندان دی تریخ نویسی دے لئی ملازم رکھیا تے میر علی شیر نے شاہ نامہ دی طرز اُتے فارسی نظم وچ تے دوسری مفصل تریخ نثر وچ لکھنے دی ابتدا کيتی۔ میر علی شیر دا تقرر تارخ نویس دے عہدہ اُتے 1175ھ وچ ہويا تے میر علی شیر ٹھٹہ توں خدا آباد چلے گئے۔ 1180ھ توں پہلے نا معلوم وجوہات دی بنا اُتے ملازمت توں فراغت حاصل کرکے ٹھٹہ واپس چلے آئے۔[۷]
ادبی خدمات
سودھوشعر و سخن دی مشق
سودھوعلی شیر قانع بارہ سال دی عمر یعنی 1152ھ وچ جدوں آپ مدرسہ و مکتب وچ سبق آموزی وچ منہمک سن، مشقِ سخن دی ابتدا کيتی۔ ايسے عمر وچ اٹھ ہزار شعرکا دیوان مرتب کيتا، جس وچ سبھی اصنافِ سخن شامل سن۔ لیکن نامعلوم وجوہات دی بنا اُتے تمام دیوان دریا برد کر دتا۔ تقریباً دو سالہ خاموشی دے بعد یعنی 1155ھ میر علی شیر دی میر حیدر ابو تراب "کامل" جداں استاد کامل نال ملاقات ہوئی تے ايسے بزرگ دی صحبت و فیض دی بدولت دوبارہ مشقِ سخن دا آغاز کیتا تے انہاں دی شاگردی اختیار کيتی۔[۸]
مطالعا دا شوق
سودھومیر علی شیر دا دور جس قدر سیاسی تے ملکی حالات دے سبب تاریک سی، علمی و ثقافتی لحاظ توں روشن و تابناک سی ۔ اک ہی وقت وچ سینکڑاں مدرسے علم آموزی دے لئی آباد سن ۔ ہرخاندان تے ہر فرد علم دا مرکز و منبع سی ۔ ہر علم دوست دی بیٹھک و دیوان خانہ اکیڈمی دا کم دیندی سی۔ علم پروراں دیاں ملاقاتاں، صحبتاں، مجلساں تے مشاعرے صبح وشام ہُندے سن ۔ اک ہی وقت وچ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی (متوفی 1174ھ)، مخدوم محمد معین ٹھٹوی (متوفی 1161ھ)، مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی، میاں نعمت اللہ، میاں محمد صادق، آخوند محمد شفیع، آخوند ابوالحسن جداں یگانۂ روزگار عالم تے میر "محسن" (متوفی 1163ھ)، غلام علی "مداح" ٹھٹوی، بالچند "آزاد" تے میر ابو تراب "کامل" جداں شاعر ٹھٹہ شہر وچ موجود سن جنہاں وچوں ہر اک اپنے وقت دا "'غزالی'"، '"سعدی'" تے '"انوری'" سی ۔ میر علی شیر دے مطالعہ دا شوق تے ٹھٹہ وچ کتاباں دی فراوانی تے دستیابی دا اندازہ تب ہُندا اے جدوں میر علی شیر اپنی لکھتاں وچ ایسی ایسی کتاباں دا حوالہ دیندے نيں جنہاں وچوں بہت ساریاں اج وی نایاب تے نادرالوجود نيں۔ تریخ فرشتہ، طبقات اکبری، منتخب التواریخ، دہ سالہ عالمگیری، آئین اکبری، روضۃ الصفا، حبیب السیر، مراۃ احمدتی، مراۃ سکندری، خزانۂ عامرہ، یدِ بیضا، تذکرۂ والہ داخستانی، ہفت اقلیم ابن رازی، کلمات الشاعر، مجالس المومنین وغیرہ تریخ و تذکرہ، تصنیف و تالیف کردے ہوئے میر صاحب دے پیشِ نظر سن۔ ايسے طرح سندھ دے تقریباً تمام مصنفاں دیاں لکھتاں وی میر صاحب دے پیشِ نظر سن۔ چچ نامہ، تریخ معصومی، تریخ طاہری، بیگلار نامہ، ترخان نامہ، تذکرۃ المراد، آداب المریدین، حدیقۃ الاولیا دے نال نال سندھی مصنفاں دی تمام مذہبی لکھتاں میر صاحب دے مطالعہ وچ رہیاں۔[۹]
لکھتاں
سودھودیوان علی شیر (1152ھ)
سودھوبارہ سال دی عمر وچ ایہ دیوان مرتب کیتا جسنوں نا معلوم سبب دے دریا برد کر دتا۔ آنے والے دو سالاں یعنی 54-1153ھ وچ شعر و شاعری توں کنارہ کشی اختیار کيتی۔ دیوان وچ ناں ہی تخلص طور استعمال کردے سن ۔[۱۰]
مثنوی شمہء از قدر حق (1165ھ)
سودھومثنوی دا ناں تاریخی اے۔ سالَ تصنیف 1165ھ اس وچوں برآمد ہُندا اے۔ اس مثنوی دا کوئی وی نسخہ موجود نہيں۔ مقالات الشاعر وچ نمونتاً کچھ اشعار دتے گئے نيں۔[۱۰]
مثنوی قضا و قدر (1167ھ)
سودھوگل از بہار قضا توں سال تصنیف 1167ھ برآمد ہُندا اے۔ اس مثنوی دا کوئی وی نسخہ موجود نہيں۔[۱۰]
نو آئین خیالات (1169ھ)
سودھوناں توں سالِ تصنیف برآمد ہُندا اے۔ ایہ کتاب نثر وچ اے۔ اس دا کوئی وی نسخہ موجود نئيں ايسے لئی ایہ معلوم نئيں کہ ایہ کتاب کیہڑا موضوع اُتے اے۔[۱۱]
مثنوی قصۂ کامروپ (1169ھ)
سودھویہ مثنوی وی گم اے۔ مقالات الشاعر وچ لکھدے نيں کہ اس مثنوی وچ تخمیناً تن ہزار اشعار نيں تے 1169ھ وچ تصنیف کيتی۔[۱۱]
دیوان قال غم (1171ھ)
سودھواس دیوان وچ غزل، قصیدہ، مخمس، ترجیع بد وغیرہ تمام اصنافِ سخن موجود نيں۔ نو ہزار اشعار اُتے مبنی ایہ مجموعہ وی زمانے دی دستبرد نے تباہ کر دتا[۱۲]
ساقی نامہ (1174ھ)
سودھوساقی نامہ شاعری اُتے مبنی مجموعہ اے۔ اس دے کچھ اشعار ایہ نيں[۱۲]؛
بیا ساقیا زان میٕٔ ناب دہ | بلب تشنگان یکدمی آب دہ | |
کہ در آتشم از خمار شراب | باتش ز آتش توان داد آب | |
شب و روز در فکر آنم کہ کی | شود جان این مردہ دل باز جی |
واقعات حضرت شاہ (1174ھ)
سودھواس دا ذکر وی 'مقالات الشاعر' وچ آیا اے، ايسے لئی کہیا جاندا اے کہ ایہ 1174ھ توں پہلے دی تصنیف ہوئے گی۔ اس مثنوی وچ اک ہزار اشعار نيں۔ اس مثنوی دا کوئی وی نسخہ زمانے دی دستبرد توں نئيں بچا۔ ایہ مثنوی واقعہ کربلا دے موضوع اُتے اے۔[۱۳]
چہار منزلہ (1174ھ)
سودھومیر صاحب نے اس مثنوی دا ذکر وی مقالات الشاعر وچ کیہ اے۔ ايسے لئی 1174ھ یا اس توں پہلے دی تصنیف معلوم ہُندی اے۔ اس مثنوی وچ اک ہزار اشعار نيں۔ ایہ مثنوی وی گم ہوئے چکی اے۔[۱۳]
تزویج نامہ حسن و عشق (1174ھ)
سودھویہ کتاب وی 1174ھ یا اس توں پہلے دی تصنیف اے۔ اس دا نہ نسخہ دستیاب اے نہ اقتباس جس توں اس کتاب دے مضامین دا اندازہ ہوئے سکے البتہ میر صاحب لکھدے نيں کہ اس وچ مقفیٰ تے مسجع نثر لکھی گئی اے۔ عنوان توں ظاہر ہُندا اے حسن و عشق دے میلاپ تے معملات اُتے ادبی طور توں خیال آرائی کيتی گئی ہوئے گی۔[۱۴]
اشعار متفرقہ در صنایع و تریخ (1174ھ)
سودھومیر صاحب نے ایہ مجموعہ 1174ھ تک مرتب کیتا گیا جس وچ تاریخی قطعہ تے صنایع دے اشعار اک ہزار دی تعداد وچ نيں۔ ایہ نسخہ وی گم اے۔[۱۴]
بوستان بہار" معروف بہ "مکلی نامہ"(1174ھ)
سودھوبوستان بہار تازۂ دل توں سالِ تریخ برآمد ہُندا اے۔ مکلی دے منظر تے مقبراں اُتے اس وچ نظم و مقفیٰ نثر وچ شاعرانہ خیال آرائی کيتی گئی اے۔ اس کتاب دا نسخہ سندھی ادبی بورڈ جامشورو وچ مصنف دے خط وچ محفوظ اے۔[۱۴]
مقالات الشاعر (1174ھ)
سودھومیر علی شیر نوں 1169ھ وچ جدوں اوہ مثنوی کامروپ لکھ رہے سن، اُس وقت آپ نوں اس بیش بہا تذکرہ لکھنے دا خیال پیدا ہويا۔ اُسی سال لکھنا شروع کیتا تے پنج سال دی دیدہ ریزی تے محنت دے بعد 1174ھ وچ مکمل کیتا۔ ناں توں اختتام دا سال برآمد ہُندا اے۔ سندھ دے فارسی گو شاعر اُتے اس توں پہلے کوئی تذکرہ نئيں سی ۔ ایہ پہلی کتاب اے جس توں سندھ دے فارسی ادب دی تریخ معلوم ہُندی اے۔ میر صاحب نے اس کتاب وچ سندھی دے علاوہ غیر سندھی فارسی شاعر دا تذکرہ وی کیتا اے جو مختلف ملکاں توں ہجرت کرکے سندھ وچ سکونت پزیر ہوئے گئے۔ ایہ کتاب لکھ کے میر صاحب نے سندھ تے سندھی ادب اُتے بہت وڈا احسان کیتا اے۔ اس کتاب دا اک نسخہ مصنف دے ہتھ دا لکھیا ہويا سندھی ادبی بورڈ جامشورو وچ موجود اے تے اک نسخہ برٹش میوزیم لندن وچ محفوظ اے۔[۱۵]
تریخ عباسیہ (1175ھ) نثر
سودھومیاں غلام شاہ کلہوڑو نے 1175ھ میر علی شیر نوں کلہوڑاں دی تریخ لکھنے اُتے معمور کیتا۔ معلوم نئيں میر علی شیر کس وجہ توں اسنوں مکمل نہ کرسکے لیکن ٹھٹہ دے کتاباں خاناں دی لسٹ برٹش میوزیم لندن وچ موجود اے، اس توں ثابت ہُندا اے کہ کتاب دا زیادہ تر حصہ لکھیا جا چکيا سی ۔[۱۶]
تریخ عباسیہ (1175ھ) نظم
سودھواس کتاب دا نامکمل نسخہ میر علی شیر دے کتب خانہ وچ موجود سی تے اس وچ ویہہ ہزار اشعار سن ۔ غالباً دستور مطابق مذکورہ تریخ شاہنامہ دی طرز اُتے ايسے بحر وچ لکھی گئی ہوئے گی۔ افسوس اے کہ انہاں دونے کتاباں دے نسخہ تلف ہوئے گئے ورنہ اس دور اُتے ایہ دونے تاریخاں مستند ماخذ دا کم دیتاں۔[۱۷]
تحفۃ الکرام (1181ھ)
سودھو- ہور پڑھو: تحفۃ الکرام
مقالات الشاعر دے بعد میر علی شیر نے تحفۃ الکرام نامی دوسری معرکہ آرا کتاب لکھ کے سندھ تے تریخ توں دلچسپی رکھنے والے اہل علم لوکاں اُتے عظیم احسان کیتا۔ کتاب تاں جلداں وچ تقسیم اے۔
پہلی جلد انبیا، حکما، بادشاہ تے خلفائے اسلام دے حالات اورتریخ وچ دے بارے وچ اے۔ مطبوعہ نسخہ مین جو پہلی جلد اے اوہ حقیقت وچ "تحفۃ الکرام" دی پہلی جلد نئيں اے، بلکہ تریخ "'مراۃ احمدی'" دی دوسری جلد دے 86 صفحات تحفۃ الکرام دے عنوان توں کِسے نے چھپوا دتے نيں۔ مراۃ احمدی 1357ھ وچ مطبع فتح الکریم بمبئی وچ چھپی، جس دے ايسے چھاپے دے 86 صفحاں نوں علاحدہ کرکے غالباً ايسے مطبع خانہ نے انہاں اُتے تحفۃ الکرام دا ناں لکھ کے بقایا دونے جداں دے نال پیوست کر دتا اے۔
دوسری جلد نوں ست اقالیم وچ تقسیم کیتا گیا اے تے ہر اک اقلیم دا تاریخی احوال دے کے، اس دے ہر شہر نوں بیان کرنے دے بعد ايسے شہر دے مشاہیر دا ذکر کیتا گیا اے۔ مطبوعہ نسخہ دی دوسری جلد 1304ھ نوں غالباً بمبئی توں شائع کیتا گیا اے۔
تیسری جلد حقیقت وچ تحفۃالکرام دا نہایت قیمتی حصہ اے تے سندھ دی تریخ اُتے گویا انسائیکلوپیڈیا دی حیثیت رکھدا اے۔ اس جلد دی ابتدا وچ ، سندھ دی تریخ شروع توں کلہوڑا دور تک بیان کيتی گئی اے تے اس دے بعد سندھ دے شہراں دا احوال تے انہاں وچ رہنے والے مشاہر دا تذکرہ اے۔ آخر وچ ٹھٹہ تے انہاں دے مشاہیر دا مفصل ذکر کیتا گیا اے۔ میر علی شیر تریخ دے سلسلے وچ چچ نامہ، تریخ معصومی، تریخ طاہری، بیگلار نامہ تے ترخان نامہ نوں ماخذ بنایا اے۔ البتہ مشاہر دے تذکرہ تے سندھ دے قدیم شہراں دی تریخ پرجو انہاں نے جو تحقیق دی اے، اوہ قابلِ داد تے بھلائی نئيں جا سکدی۔ جے میر علی شیر اج توں تقریباً ڈھائی سو سال پہلے ایہ مواد مرتب نہ کردے تاں اج مشاہیر دے تذکرے تے سندھ دے شہراں دی تریخ دے بوہت سارے پہلو نظراں توں اوجھل ہُندے، بلکہ پوری ثقافتی تے علمی تریخ گم ہُندی۔ مطبوعہ نسخہ دی تیسری جلد مطبع ناصری دہلی وچ شائع ہويا تے ايسے سال دا چھپا ہويا اے جس سال دوسری جلد شائع ہوئی۔ میر صاحب نے 1181ھ وچ تحفۃ الکرام دی تیسری جلد مکمل کيتی۔
مصنف دا دستخطی نسخہ لاہور دے خان بہادر مولوی محمد شفیع صاحب دے پاس موجود اے تے برٹش میوزیم لندن وچ دو نسخے مصنف دے خط وچ موجود نيں جس توں معلوم ہُندا اے کہ مصنف نے 1188ھ تک مذکورہ کتاب وچ ترمیم واضافہ کیتا۔ [۱۸]
اعلان غم (1192ھ)
سودھواس کتاب دا ناں ایلیٹ والی لسٹ تے لاہور والے تحفۃ الکرام دے سرِ ورق اُتے وی میر صاحب دیاں لکھتاں وچ اس دا ناں ملدا اے۔ ایہ مثنوی دی کتاب اے تے 1192ھ وچ لکھی گئے اے۔ اس مثنوی وچ انبیا کرام دی مصیبتاں تے شہیدان کربلا دی تکلیفاں دا ذکر کیتا گیا اے۔ اس کتاب دا کوئی نسخہ نئيں ملا۔[۱۹]
زبدۃ المناقب (1192ھ)
سودھوشاعری دی اس کتاب وچ خلفائے راشدین تے حضرات اثنا عشر دے مناقب نيں۔[۲۰]
مختار نامہ (1194ھ)
سودھومیر علی شیر نے مثنوی دی اس کتاب وچ مختار ثقفی دے حالات قلمبند کیتے نيں۔ اس کتاب دا اک نسخہ سندھی ادبی بورڈ جامشورو وچ موجود اے۔[۲۰]
نصاب البلغا (1198ھ)
سودھومیر علی نے قاموس دی طرز اُتے ایہ کتاب وڈی محنت توں لکھی اے۔ اس کتاب دے چند عنوانات توں کتاب دے مواد دا اندازہ ہُندا اے:
- علم طب و متعلقات
- اسمائے اعضا
- اسباب غذا
- ذکر لحوم
- کعام
- قسماں فواکہ
- آرائش عروس
- ادوات طبخ
- لباس نفیس پشمینہ
- آلات جولاہی
- نغمات اہل ہند
- سیاحت و سیر
- اشجار و نباتات
- عدد ایام سال فارسی
- شعر و شاعری
- آلات درزی و کشیدہ کاری
- قسماں اچار
- قسماں حلویات و مالیدہ
- لوازم ترتیب شہر
- لوازم شہریت
- ضوابط علم نجوم
- لوازم طفل
- سال عربی
- حیوانات
- لوازمات سواری
- اصطلاحات علوم
- علم لغت
کتاب 185 صفحات پرباریک شکستہ خط وچ اے۔ کتاب دے عنوانات توں میر علی شیر دی ہمہ گیر معلومات و تحقیق و تجسس دا اندازہ ہُندا اے۔ اس کتاب دا واحد نسخہ مولانا محمد ابراہیم گڑھی یاسین دے کتب خانہ وچ موجود اے۔[۲۱]
مثنوی ختم السلوک (1199ھ)
سودھوختم السلوک توں سال تصنیف برآمد ہُندا اے۔ کل 286 صفحات اورفی صفحہ 15 اشعار نيں۔ اس مثنوی دا واحد نسخہ میر علی شیر دے اپنے خط وچ سندھی ادبی بورڈ جامشورو دی ملکیت اے۔ کتاب وچ اک مقدمہ، اکیس مقالات تے اک تتمہ اے۔[۲۲]
طومار سلاسل گزیدہ (1202ھ)
سودھواس کتاب وچ سندھ دے مشاہیر ِتصوف دے طریقت دے سلسلے بیان کیتے گئے نيں۔ سالِ تالیف مذکورہ ناں توں برآمد ہُندا اے۔ سندھ دے تصوف دی تریخ دی حیثیت توں ایہ صرف ايسے کتاب توں معلوم ہوئے سکدا اے کہ سندھ دے بزرگاں تے صوفیائے کرام دی طریقت و بعیت دے کیہ سلسلے سن ۔ ایہ کتاب میر علی شیر نے وفات توں اک سال پہلے لکھی۔ کتاب دا واحد نسخہ مصنف دے خط وچ تے مہر دے نال سندھی ادبی بورڈ جامشورو دے پاس موجود اے۔[۲۳]
شجرہ اطہر اہلبیت (1202ھ)
سودھوناں توں سالِ تالیف برآمد ہُندا اے۔ مذکورہ بالا کتاباں دی طرح ایہ کتاب لکھ کے وی میر علی شیر نے سندھ اُتے وڈا احسان کیتا اے لیکن افسوس اس دے نسخے تلف ہوئے گئے تے کدرے وی دستیاب نہيں۔[۲۳]
معیارِ سالکانِ طریقت (1202ھ)
سودھومیر علی شیر نے تحفۃ الکرام وچ سندھ دے بزرگاں، مشاہیر تے صوفیائے کرام دا مجملاً ذکر کیتا اے جس وچ مصنف نے اصحابِ تذکرہ دا سال ولادت و وفات یا زمانے دا تعین نئيں کیتا اے۔ اس کمی وکوتاہی نوں مصنف نے وی محسوس کیتا تے وفات توں اک سال پہلے ایہ تذکرہ (معیارِ سالکانِ طریقت) مرتب کیتا جس وچ سندھ تے بیرونِ سندھ پنج سو (500) بزرگاں دے حالات بقیدِ سن و سال یا زمانہ قلمبند کرکے تحفۃ الکرام دی کوتاہیاں دا ازالہ کیتا۔ جنہاں بزرگاں دا سال تے زمانہ معلوم نئيں ہوئے سکیا انہاں نوں مصنف نے آخر وچ بیان کیتا اے۔ خوش قسمتی توں اس قیمتی کتاب دا اک نسخہ برٹش میوزیم لندن وچ موجود اے۔[۲۴]
اس کتاب نوں تصحیح و مقدمہ و تحشیہ و تعلیقات دے نال ڈاکٹر خضر نوشاہی نے ادارۂ معارف نوشاہیہ توں 2000ء وچ تے اردو ترجمہ وی ڈاکٹر خضر نوشاہی نے کیتا تے اسنوں محکمۂ سبھیاچار و سیاحت حکومت سندھ نے حال ہی وچ شائع کیتا اے۔
بیاض محک الشاعر
سودھوقدیم دستور دے مطابق میر علی شیر نے متقدمین توں لے کراپنے زمانے تک فارسی شاعر دی اسيں طرح غزلاں دا انتخاب کیتا اے۔ سندھی ادبی بورڈ وچ اس کتاب دے تن نامکمل نسخے خود میر صاحب دے رقم کردہ موجود نيں۔ لیکن ایہ معلوم نہ ہوئے سکیا کہ اس کتاب دی ضخامت کیتا سی۔[۲۵]
انشائے قانع
سودھوسندھی ادبی بورڈ دی تحویل وچ میر عی شیر دی انشاء دا یک نامکمل مجموعہ موجود اے جو مصنف دے اپنے خط وچ اے۔ مجموعے وچ کل 32 صفحات نيں۔[۲۶]
ناقدین دی آراء
سودھو” | میرقانع اک توانا مصنف، دقیق مورخ تے فارسی و سندھی زبان دے اچھے شاعر سن ۔ انہاں دی منزلت تے انہاں دے علم دا اندازہ انہاں دی تالیف کردہ کتاباں تے انہاں دی کی تالیفات دے تنوع توں لگایا جا سکدا اے۔ میر قانع فنِ تریخ گوئی تے صنائع و بدائعِ ادبی وچ خاص طور اُتے مہارت رکھدے سن انہاں دے اکثر اشعار انہاں موارد اُتے نيں۔ اوہ شاہانِ عصر دے دربار وچ تے محافلِ دانش مندان و علماء وچ شمعِ فروزاں دے مانند سن ۔ زمانے دے سخنور ہمیشہ انہاں نال ملاقات دے لئی آندے سن تے ٹھٹہ وچ انہاں دی قیام گاہ مدتاں تک ادب و سخن سرائی دا مرکز سی۔ قانع اپنے زمانے دے اکثر علوم و فنون توں آشنا سن تے وکھ وکھ موضوعات اُتے انہاں نے قلم اٹھایا اے۔ انہاں دی متنوع علوم وچ معلومات انہاں دیاں کتاباں دے پڑھنے والےآں نوں حیرت وچ ڈال دیندی اے۔ فنِ لغت، لفظاں دی شناسائی، تے مختلف زباناں جداں عربی، فارسی، ترکی، ہندی تے سندھی وغیرہ دی اصطلاحات دے متعلق ایہ وسیع معلومات رکھدے سن ۔ انہاں دی کتاب نصاب البلغاء اک وڈی لغت اے جس وچ اس طرح دے کئی لفظاں تے اداری، علمی، فنی تے پیشہ ورانہ اصطلاحات جمع کيتی گئی نيں۔ مختصراً کدرے تاں میر قانع جداں بافضیلت تے ہنرمند رجال زمانے وچ کم ہی زمانے وچ نظر آندے نيں[۲۷]۔ | “ |
وفات
سودھومیر علی شیر قانع 63 سال دی عمر وچ 1203ھ/ 1788ء وچ ٹھٹہ وچ انتقال کر گئے۔[۲۸]
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)،میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 22
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی، ص 20-21
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 26-28
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)،میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 22
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 41-42
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 33-36
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)،میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 27-29
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 24-26
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 43-45
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ ۱۰.۲ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 46
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات، از حسام الدین راشدتی، ص 48
- ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 51
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 52
- ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ ۱۴.۲ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 53
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 53-54
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 54
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 55
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 55-57
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 65
- ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 66
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات" از حسام الدین راشدی ص 66-69
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 69
- ↑ ۲۳.۰ ۲۳.۱ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات" از حسام الدین راشدی ص 72
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 73-75
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 77
- ↑ تحفۃ الکرام (اردو)، میرعلی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 2006ء، مصنف میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدی ص 78
- ↑ میر علی شیر قانع ٹھٹوی - سرزمینِ سندھ دے کثیراللکھتاں فارسی نویس ادیب، از عبدالحئی حبیبی (افغان محقق )، اردو محفل فورم پاکستان
- ↑ تحفۃ الکرام (سندھی)، میر علی شیر قانع ٹھٹوی، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1957ء، مصنف میر علی شیر قانع ٹھٹوی دی سوانح حیات از حسام الدین راشدتی، ص 71