منتخب التواریخ

منتخب التواریخ
مصنف	ملا عبدالقادر بدایونی
اصل زبان	فارسی
موضوع	تریخ
تاریخ اشاعت	۱۰ نومبر ۱۵۹۵

منتخب التواریخ اکبری عہد دے مورخ ملا عبد القادر بدایونی (پیدائش: 5 اگست 1540ء– وفات: 5 نومبر 1605ء) دی فارسی تالیف اے، جس وچ مؤلف نے سلطنت غزنویہ دے بانی امیر ناصر الدین سبکتگین دی تخت نشینی (377ھ/ 977ء) توں لے کے 1004ھ یعنی عہد اکبری دے 40 سال تک دے واقعات درج کیتے نیں۔ اس کتاب دے مخطوطات برٹش میوزیم تے ہندوستان دے مختلف کتب خانےآں وچ موجود نیں۔ اس کتاب دے مشمولات اُتے نظر پاؤن توں معلوم ہُندا اے کہ مؤلف نے مختلف تواریخ دا مطالعہ کر کے آسان زبان وچ انہاں دا خلاصہ بیان کر دتا اے تے بکھری ہوئی معلومات نوں یکجا کر دتا اے۔

تاریخ

کتاب دی ابتدا 999ھ/ 1590ء دے شروع وچ کیتی گئی تے ایہ کتاب تقریباََ 5 سال دی مدت وچ ماہِ صفر 1004ھھ  مطابق اکتوبر 1595ء وچ تکمیل نوں پہنچی۔ منتخب التواریخ دا آغاز 377ھ/ 977ء توں ہُندا اے تے اِس دا اختتام جمعہ 7 ربیع الاول 1004ھ مطابق 10 نومبر 1595ء اُتے ہُندا اے۔ مجموعی طور اُتے ایہ 627 قمری سالوں تے 618 شمسی سالاں دی تفصیلی تاریخ اے۔

لکھن دی وجہ

ملا عبدالقادر بدایونی خود اِس تصنیف دی وجہ تالیف توں متعلق لکھدے نیں کہ:

”

بنی نوعِ انسان دے اِس دعاگو عبدالقادر بن ملوک شاہ بدایونی نے 999ھ دے اوائل وچ حضرت خلیفہ زماں ظل اِلہٰی اکبر بادشاہ دے حکم دی تعمیل وچ انتخابِ تاریخ کشمیر دا ہندی توں فارسی زبان وچ ترجمہ کرنے توں فراغت پائی۔ مینوں چونکہ بچپن توں بڑھاپے تک اِس علم تاریخ نال اُنسیت رہی اے، اِس لئی اِس عرصہ وچ کوئی وقت ایسا نہیں گزریا کہ وچ اِس علم دے مطالعہ یا تحریر وچ مشغول نہیں رہیا، خواہ اپنی رغبت نال سی یا کسے دوسرے دے حکم دی تعمیل وچ، چنانچہ بارہا میرے دل وچ آیا کہ دارالسلطنت دلی دے بادشاہاں دے بارے وچ اِختصار توں کچھ لکھیا جائے یعنی ابتدائے اسلام دے زمانہ توں لے کر اِس زمانِ تحریر تک مختصراً لکھیا جائے تاکہ ہر بادشاہ دے احوال دی اوہ اک ایسی اجمالی یادداشت ہو جو احباب دے لئی تذکرہ دا کم دے تے اربابِ بصیرت دی نظر وچ اُسنوں تبصرہ دی حیثیت حاصل ہو۔

“

مواد

کتاب اصلاً فارسی زبان وچ اے جو عہد اکبری وچ تصنیف کیتی گئی اے۔ ملا عبدالقادر بدایونی نے کتاب منتخب التواریخ وچ کوئی باب یا فصل قائم نہیں کیتا لیکن کتاب وچ مضامین اپنی نوعیت دے لحاظ نال ازخود تن مختلف حصہ جات وچ منقسم ہو گئے نیں۔

کتاب دا پہلا حصہ

کتاب دا پہلا حصہ سلطنت غزنویہ دے پہلے سلطان امیر ناصر الدین سبکتگین دے عہد ِ حکومت یعنی 367ھ/ 977ء توں شروع ہُندا اے جبکہ اِس دا اختتام مغل شہنشاہ نصیر الدین محمد ہمایوں دی وفات یعنی 963ھ/ جنوری 1556ء اُتے ہُندا اے۔ بااعتبارِ تقسیم اِس حصہ وچ غوری خاندان، سلطنت غزنویہ، دلی سلطنت تے اولین دو مغل بادشاہاں ظہیر الدین بابر تے نصیر الدین محمد ہمایوں دی وفات تک مفصل تاریخی حالات لکھے نیں۔

کتاب دا دوسرا حصہ

کتاب دے دوسرے حصہ وچ مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دی تخت نشینی یعنی ربیع الثانی 963ھ/ 14 فروری 1556ء توں لے کر ماہِ صفر 1004ھ/ اکتوبر 1595ء تک دے مفصل تاریخی حالات مرقوم نیں۔ منتخب التواریخ دا ایہ دوسرا حصہ ملا عبدالقادر بدایونی دے عینی شاہد ہونے دا مصدقہ ثبوت اے۔ مجموعی طور اُتے ایہ مدت 39 سال شمسی تے 41 سال قمری اے۔

کتاب دا تیسرا حصہ

کتاب دے تیسرے حصہ وچ اُنہاں مشاہیر دا تذکرہ کیتا گیا اے جو عہدِ اکبری وچ گزرے نیں۔ اِنہاں مشاہیر وچ علمائے کرام، شعرا، اُمراء و فقراء، حکماء شامل نیں۔ کتاب دے اِس تیسرے حصہ وچ ملا عبدالقادر بدایونی نے 38 شیوخ، 69 علما، 15 فلسفی تے ماہر طبیعیات تے 67 شعرا حضرات دا تذکرہ کیتا اے۔

اقتباسات

منتخب التواریخ دا سال تکمیل 1004ھ/ 1595ء اے تے اِس وچ ملا عبدالقادر بدایونی نے سلاطین دلی دے حالات یحییٰ بن احمد بن عبد اللہ سرہندی دی تالیف تاریخ مبارک شاہی تے خواجہ نظام الدین احمد بن خواجہ مقیم ہروی(متوفی: 1003ھ/ 1594ء) دی تالیف  طبقات اکبرشاہی المعروف بہ طبقات اکبری توں اخذ کیتے نیں۔ شعرا دا تذکرہ علاؤ الدولہ قزوینی دی تصنیف نفائیس المآثر توں منتخب کیتا گیا اے۔

منتخب التواریخ عہد اکبری وچ

منتخب التواریخ 1004ھ/ 1595ء وچ مکمل ہوچکی سی تے ملا عبدالقادر بدایونی بقیدِ حیات سن مگر اُنہاں نے 1595ء دے بعد دے شاہی حالات تے تفصیلاں تحریر نہیں کیتیاں تے اِس کام نوں بعد دے مؤرخین اُتے چھڈ دتا۔ عہدِ اکبری وچ اِس کتاب دے مکمل ہوجانے یا کسی وی طرح دے نسخہ دے منظر عام اُتے آنے دا ثبوت نہیں ملدا حتیٰ کہ عہدِ جہانگیری وچ 1616ء تک محققین و مؤرخین اِس کتاب توں لاعلم سن۔ علااوہ ازیں ایہ اِس کتاب دے مکمل ہونے دے تقریباً 10 سال بعد مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دی وفات ہوئی تے کتابِ ہذا دا دوسرا حصہ جو عہدِ اکبری دے تاریخی واقعات اُتے مبنی اے تے اِس وچ جلال الدین اکبر دی دینی تے سیاسی سرگرمیاں اُتے ملا عبدالقادر بدایونی نے سخت تنقید کیتی اے، شاید اِسی وجہ توں کتاب پردہ اخفا وچ رہی تے محمد شاہ دے عہد تک کتاب منظر عام اُتے نہیں آسکی۔

منتخب التواریخ عہد جہانگیری وچ

اِس کتاب وچ چونکہ مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دی دینی سرگرمیاں اُتے نہایت کڑی تے مخالفانہ نکتہ چینی کیتی گئی اے تے اِسی خیال توں اِس کتاب نوں کم از کم عہدِ جہانگیری دے دسویں سال تک مخفی رکھیا گیا۔ 1025ھ/ 1616ء وچ جدوں ملا عبد الباقی نہاوندی نے تصنیف مآثر رحیمی دی ابتدا کیتی تے اُسنوں منتخب التواریخ دا مطلق علم نہ سی۔ مرآۃ العالم (سنہ تالیف: 1087ھ/ 1667ء) دے مصنف شیخ محمد بقاء سہارنپوری نے لکھیا اے کہ ملا عبدالقادر بدایونی دی اولاد نے شہنشاہ جہانگیر دے سامنے اعتراف کیتا سی کہ اُنہاں نوں اِس تصنیف دے وجود دا کوئی علم نہیں۔ اِس بیان توں معلوم ہُندا اے کہ عہدِ جہانگیری دے تقریباً وسط تک اِس کتاب دے متعلق کسے نوں علم نہیں سی۔

اشاعت تے ترجمے

منتخب التواریخ پہلی وار فارسی متن وچ لکھنؤ توں 1868ء وچ شائع ہوئی مگر ایہ فارسی متن ہن مفقود ہوچکیا اے۔ مستشرق ڈاکٹر کیپٹن ولیم نساؤ لیس (William Nassau Lees) تے منشی احمد علی نے کلکتہ توں 1864ء توں 1869ء تک یعنی 6 سال دے دورانیہ وچ اِسنوں شائع کیتا۔ منتخب التواریخ دا پہلا انگریزی ترجمہ 1895ء توں 1914ء تک تین جلداں وچ بسلسلہ کتب ہندیہ وچ شائع ہویا، اِس دی پہلی جلد دا انگریزی ترجمہ George. S. A. Ranking نے، دوسری دا W.H. Lowe تے تیسری دا سر ولزلی ہیگ نے ترجمہ کیتا۔ ایہ انگریزی ترجمہ ایشیاٹک سوسائٹی، بنگال توں 1884ء توں 1925ء تک دے دورانایہ وچ شائع ہویا۔ اِس توں پہلے ڈاکٹر وِلسن نے صرف اُس حصہ دا انگریزی ترجمہ کیتا سی جس وچ مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے حالات موجود نیں (یعنی دوسری جلد) تے ایہ ڈاکٹر وِلسن دے مجموعہ تصنیفات دی دوسری جلد وچ صفحہ 279 توں صفحہ 400 تک موجود اے۔

کتاب دا پہلا اُردو ترجمہ مولوی احتشام الدین مراد آبادی نے کیتا جو مطبع نولکشور، لکھنؤ توں 1889ء وچ شائع ہویا۔ موجودہ اردو تراجم وچ دو ترجمے زیادہ شہرت دے حامل نیں۔ پہلا ترجمہ محمود احمد فاروقی دا اے جو 773 صفحات اُتے مکمل ترجمہ شیخ غلام علی اینڈ سنز، لاہور توں شائع کیتا تے دوسرا اردو ترجمہ ڈاکٹر علیم اشرف خان دا اے جسنوں تن جلداں وچ قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان، دہلی نے 2008ء وچ شائع کیتا۔

ملخص

اس کتاب دا خلاصہ انتخابِ منتخب تواریخ یا انتخابِ منتخب دے نام توں عبد الشکور بن شیخ عبد الواسع ٹھٹوی نے مرتب کیتا سی۔

ہور ویکھو

• ملا عبد القادر بدایونی

حوالے