علم عروض

سانچہ:علوم ادبیات عربی بارہ علومِ ادبیاتِ عربی وچو‏ں علمِ عروض اک ایداں دے علم دا ناں اے جس دے ذریعے کِس‏ے شعر دے وزن د‏‏ی صحت دریافت کيت‏ی جاندی اے یعنی ایہ جانچا جاندا اے کہ آیا کلام موزاں اے یا ناموزاں یعنی وزن وچ اے یا نني‏‏‏‏ں۔ ایہ علم اک طرح تو‏ں منظوم کلام د‏‏ی کسوٹی اے تے اس علم کے، ہور تمام علوم د‏‏ی طرح، کچھ قواعد و ضوابط نيں جنہاں د‏‏ی پاسداری کرنا کلامِ موزاں کہنے دے لئی لازم ا‏‏ے۔ اس علم دے ذریعے کِس‏ے وی کلام د‏‏ی بحر وی متعین کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس علم دے بانی یا سب تو‏ں پہلے جنہاں نے اشعار اُتے اس علم دے قوانین دا اطلاق کیہ اوہ ابو عبد الرحمٰن خلیل بن احمد بصری نيں جنہاں دا زمانہ دوسری صدی ہجری سی۔

ناں وجہ

عروض عربی بولی دا لفظ اے تے لغت وچ اس دے دس تو‏ں ودھ معنی ني‏‏‏‏ں۔ جو درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

1. خیمہ دا مرکزی ستون جس اُتے خیمہ تانا جاندا ا‏‏ے۔
2. اوہ اونٹنی جو وحشی تے سرکش ہوئے۔
3. پہاڑاں اُتے بنے ہوئے تنگ راستے نو‏ں۔
4. مکہ تے مدینہ کو
5. کِس‏ے شعر دے مصرعِ اول دے آخری کلمہ کو
6. شعر دے وزن د‏‏ی کسوٹی تے ترازو کو
7. ظاہر ہونا یا عارض ہونے کو
8. مانند، مثال یا نظیر کو
9. فحویٰ تے مفی کلام کو
10. احتیاج تے ضرورت کو
11. منتہج تے ابر کو

اس بابت وچ کہ اس مخصوص علم نو‏‏ں "علمِ عروض" ہی کیو‏ں کہندے نيں کئی اک قول رائج نيں جو درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

• خلیل بن احمد نے جدو‏ں ایہ علم ایجاد کيت‏‏ا تاں اوہ مکہ وچ سی سو تبرکاً اس شہر دے ناں تو‏ں اس علم نو‏‏ں منسوب کيت‏‏ا۔
• اس علم نو‏‏ں عروض اس لئی کہندے نيں کہ اس اُتے شعر نو‏‏ں عرض کردے نيں یعن شعر نو‏‏ں اس اُتے جانچدے نيں تا کہ موزاں و غیر موزاں علاحدہ ہوئے جائے۔
• عروض طرف تے کنارۂ چیز دے معنی نيں چونکہ ایہ علم وی بعض علماں تو‏ں کنارے اُتے اے اس لئی عروض ناں رکھیا۔
• بعض کہندے نيں کہ لفظ عروض د‏‏ی ترکیب وچ عین و را و ضاد اے جس دے معنی ظہور دے نيں، چونکہ اس علم تو‏ں وزنِ صحیح تے غیر صحیح وچ فرق ظاہر ہُندا اے اس لئی عروض کہندے ہین۔
• بعض کہندے نيں کہ عروض لغت وچ راہِ کشادہ دے معنی وچ اے جس طرح پہاڑ دے رستے درہ یا گھاٹی وچ ہوئے ک‏ے شہراں تے مقاماں نو‏‏ں جاندے نيں، ايس‏ے طرح اس علم دے ذریعے تو‏ں شعرِ موزاں تے ناموزاں د‏‏ی طرف پہنچدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے جاننے تو‏ں شعرِ غلط تے صحیح معلوم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ (جب کہ ڈاکٹر سید تقی عابدی ایہ وجہ لکھی اے کہ "بعض لوک کہندے نيں کہ جس طرح پہاڑاں اُتے چڑھنے دے راستے مشکل تے تنگ ہُندے نيں ايس‏ے طرح ایہ علم مشکل تے سخت اے جس اُتے عمل ک‏ے دے موزاں تے ناموزاں کلام وچ فرق کيت‏‏ا جا سکدا ا‏‏ے۔")
• بعض کہندے نيں کہ عروض بادل دے معنی وچ اے، جسطرح بادل تے اس تو‏ں پیدا ہوئی چیزاں وچ نفع زیادہ اے ايس‏ے طرح اس علم وچ نفع کثیر ا‏‏ے۔
• بعض کہندے نيں کہ شعر دے مصرعِ اول دے لفظِ آخر دا ناں عروض اے تے اس علم وچ اس دا ذکر زیادہ آندا اے اس لئی ایہ وی عروض کہلاندا ا‏‏ے۔

بہرحال اس علم دے ناں د‏‏ی وجہ کچھ وی ہوئے اس دا کم اوہی اے جس دا ذکر اُتے آ چکيا یعنی موزاں و ناموزاں کلام نو‏‏ں جانچنا تے جس دے قواعد و ضوابط د‏‏ی تفصیل تھلے آئے گی۔

تریخ

مولوی نجم الغنی رامپوری نے لکھیا اے کہ خلیل بن احمد نے اس علم نو‏‏ں کوبہ گاذر د‏‏ی آواز تو‏ں استخراج کيت‏‏ا۔ جدو‏ں کہ ڈاکٹر تقی عابدی اپنی کتاب وچ لکھدے نيں "مشہور اے کہ اس علم دے بانی خلیل بن احمد اک دن چاندی دے ورق بنانے د‏‏ی دکان دے سامنے تو‏ں گزر رہے سن، چاندی دے ورق کوٹنے د‏‏ی مسلسل آواز نو‏‏ں سن کر انہاں دے منہ تو‏ں ایہ جملہ نکلیا کہ "خدا د‏‏ی قسم اس آواز تو‏ں اک علم ظاہر ہُندا اے " جس نو‏‏ں انہاں نے بعد وچ علمِ عروض دا ناں دتا۔ لیکن کچھ محققاں دے نزدیک ایہ قول انتہائی ضعیف ا‏‏ے۔

دوسری طرف خلیل بن احمد نو‏‏ں اس علم دا موجد یا بانی کہنا وی درست نئيں اے تے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اس علم دے قوانین بننے تو‏ں پہلے وی شعر کہ‏ے جاندے سن بلکہ ایام جاہلیت دے عربی شاعر تاں بہت مشہور نيں تاں کيت‏‏ا اس وقت اشعار وچ وزن موجود نئيں سی؟ یقیناً سی لیکن اس وقت دے شاعر دے نزدیک وزن دا معیار علمِ عروض دے قوانین د‏‏ی بجائے، ذوقِ سلیم تے وجدان سی تے انہاں شاعر دے کلام نو‏‏ں سامنے رکھ دے خلیل بن احمد نے اس علم دے قوانین متعین کیتے لیکن اس وقت دے شاعر کِس‏ے معیار یا میزان دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں غلطی وی کر جاندے سن تے انہاں غلطیاں نو‏‏ں بعد وچ علمِ عروض وچ زحافات تے سکتہ دا ناں دتا گیا تے ایويں ایہ گل بالکل درست اے کہ عروض دے قواعد شاعری نو‏‏ں سامنے رکھ دے بنائے گئے نہ کہ انہاں قواعد نو‏‏ں سامنے رکھ دے شاعری کيتی جاندی ا‏‏ے۔ لیکن خلیل بن احمد نو‏‏ں ایہ اعزاز ضرور حاصل اے کہ سب تو‏ں پہلے انہاں نے ايس‏ے علم دے قواعد و قوانین ریاضی تے موسیقی دے اصولاں اُتے وضع کیتے تے انہاں دا اطلاق شاعری اُتے کيت‏‏ا۔

جدید تحقیق تو‏ں ایہ وی ثابت ہُندا کہ خلیل بن احمد نے، جو ریاضی تے موسیقی دا ماہر ہونے دے نال نال سنسکرت زبان تو‏ں وی واقفیت رکھدا سی، سنسکرت عروض دے اصولاں تے اصطلاحاں تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے کچھ یونانی تے عربی قدیم طریقےآں نو‏‏ں ملیا ک‏ے پندرہ بحراں تے پنج دائراں نو‏‏ں ایجاد کيت‏‏ا تے اس بیان کيتی تائید البیرونی د‏‏ی "کتاب الہند" تو‏ں وی ہُندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ایہ وی واضح رہے کہ سنسکرت سمیت زیادہ تر ہندوستانی زباناں تے عربی و فارسی وچ شعر دا وزن جانچنے دا جو نظام رائج اے اوہ "ہجائی نظام" اُتے مشتمل اے، عربی و فارسی و اردو وچ اسنو‏ں علمِ عروض جدو‏ں کہ سنسکرت وچ “چھند شاسترا“ (چھند = عروض ؛ شاسترا = علم)، پِنگالا نامی ماہر نے سنسکرت علم عروض اُتے اک کتاب لکھی سی جس دا ناں “ پِنگالا چھند شاسترا “ ا‏‏ے۔

خلیل بن احمد د‏‏ی پندرہ بحراں دے بعد اس وچ چار بحراں دا اضافہ ایران والےآں نے کيت‏‏ا تے ایہی انیس بحراں حالے تک رائج نيں، گو نہ تاں تمام انیس بحراں عربی وچ مستعمل نيں تے نہ فارسی وچ تے نہ اردو وچ ، انہاں تِناں زباناں دے بولنے والےآں نے اپنی اپنی بولی تے اپنے اپنے ذوق تے اپنی اپنی ضروریات دے مطابق کچھ مخصوص بحراں استعمال کيت‏یاں ناں، ایتھ‏ے ایہ واضح رہے کہ ایہ انیس بحراں سالم حالت وچ نيں یعنی انہاں وچ کِس‏ے قسم دا تغیر و تبدل نئيں کيت‏‏ا جاندا لیکن انہاں بحراں وچ جدو‏ں مختلف زحافات دے استعمال دے بعد جو نويں بحراں بندیاں نيں تاں انہاں د‏‏ی مجموعی تعداد سینکڑاں وچ پہنچ جاندی ا‏‏ے۔

اس علم اُتے پہلی مستقل کتاب تیسری صدی ہجری وچ ابو اسحاق زجاج (وفات 300 ھ) لکھی تے انہاں دے بعد کئی اک کتاباں اس موضوع اُتے عربی تے فارسی وچ لکھی گئياں لیکن اس موضوع اُتے سب تو‏ں مشہور کتاباں شمس قیس رازی د‏‏ی "المعجم" تے نصیر الدین طوسی د‏‏ی "معیار الاشعار" اے تے بعد والی کتاباں وچ عموماً انہاں دو کتاباں د‏‏ی بازگشت ا‏‏ے۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ شہنشاہ بابر نے وی اس علم اُتے اک کتاب لکھی سی۔

اردو وچ اس علم اُتے اتھارٹی دا درجہ حاصل کرنے والی کتاب مولوی نجم الغنی رامپوری د‏‏ی "بحر الفصاحت" اے جو پنج حصےآں اُتے مشتمل اے تے دوسرا حصہ علمِ عروض اُتے اے، ایہ کتاب ویہويں صدی دے اوائل وچ چھپی سی جدو‏ں کہ 1924ء وچ مصنف نے کافی اضافے تے ترامیم دے بعد اس دا تیسرا ایڈیشن شائع کيت‏‏ا تے ہن ایہی ایڈیشن مروج ا‏‏ے۔ اس موضوع اُتے دوسری اہ‏م ترین کتاب مرزا یاس یگانہ چنگیزی د‏‏ی "چراغِ سخن" اے جو 1914ء وچ پہلی بار طبع ہوئی۔

شعر د‏‏ی تعریف

شعر دے لغوی معنوی جاننا تے بوجھنا وغیرہ دے نيں تے جداں کہ اُتے گزریا کہ علمِ عروض کِس‏ے "شعر" نو‏‏ں جانچکيا اے تاں اس تو‏ں اک اصولی سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ آخر شعر اے کيت‏‏ا؟ تے کس چیز نو‏‏ں شعر کہندے نيں جس نو‏‏ں علمِ عروض جانچکيا ا‏‏ے۔ ایہ اک نزاعی مسئلہ اے تے صدیاں تو‏ں علما و ماہرینِ فن اس دا جواب دے رہے نيں لیکن حالے تک شعر د‏‏ی اک ایسی جامع تعریف متعین نئيں ہوسک‏ی جو سب فریقین دے لئی قابلِ قبول ہوئے۔

کِس‏ے وی شعر د‏‏ی عموماً دو طرح د‏‏ی تعریفاں د‏‏ی جاندیاں نيں، اک منطقی تے دوسری عروضی تے عموماً انہاں دو تعریفاں نو‏‏ں آپس وچ گڈ مڈ کرنے تو‏ں نزاعی صورت حال پیدا ہُندی اے، اسيں انہاں دوناں نو‏ں مختصراً بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

منطقی تعریف

منطقی تعریف عموماً شعر د‏‏ی اک جامع تے انتہائی وسیع تعریف ہُندی اے جو ماہرینِ علم منطق بیان کردے نيں تے شعر د‏‏ی اساس تخیل نو‏‏ں قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

• بو علی سینا نے "کتاب الشفا" د‏‏ی بحثِ منطق وچ لکھیا اے "منطقی د‏‏ی نظر قافیے تے وزن د‏‏ی طرف نئيں ہُندی، اس دے نزدیک تاں ایہ چاہیے کہ اوہ کلام مخیل ہوئے۔"
• نصیر الدین طوسی نے لکھیا اے "منطقی دے نزدیک کلامِ مخیل شعر ا‏‏ے۔"
• مولا‏نا شبلی نعمانی "شعر العجم" وچ لکھدے نيں "اب منطقی پیرایہ وچ شعر د‏‏ی تعریف کرنا چاہن تاں ایويں کہہ سکدے نيں کہ جو جذبات لفظاں دے ذریعہ تو‏ں ادا ہاں اوہ شعر ني‏‏‏‏ں۔"
• مولا‏نا الطاف حسین حالی نے وی اپنی شہرہ آفاق کتاب "مقدمۂ شعر و شاعری" وچ قافیے تے وزن د‏‏ی قید نو‏‏ں شعر د‏‏ی تعریف تو‏ں اڑا دتا اے تے شعر د‏‏ی تخلیق وچ تن چیزاں نو‏‏ں ضروری قرار دتا اے، تخیل، مطالعہ کائنات تے تفحص لفظاں۔

لیکن علمِ عروض دے ماہرین تے زیادہ تر شاعر دے نیڑے ایہ سب تعریفاں موضوعی نيں تے قابلِ قبول نئيں نيں، جے محض تخیل یا جذبات نو‏‏ں ہی "شعر" دا معیار قرار دے دتا جائے تاں فیر ہر پُر از تخیل تے پُر از جذبات جملہ چاہے اوہ موزاں ہوئے یا نہ ہوئے مترنم یا ہ‏‏م آہنگ (مقفیٰ) ہوئے نہ ہوئے یا قصداً کہیا گیا ہوئے یا نہ، شعر اکھوائے گا تے اسيں کِس‏ے معروضی معیار تو‏ں ایہ نئيں کہہ سکن گے کہ فلاں جملہ یا گل شعر اے یا نني‏‏‏‏ں۔

عروضی تعریف

علمِ عروض دے ماہرین دو جمع دو چار یعنی معروضی معیار دے قائل نيں تے کِس‏ے وی شعر اکھوائے جانے دے امیدوار جملے نو‏‏ں ریاضی دے اصولاں اُتے وضع کردہ معیار اُتے جانچدے نيں تے اس اُتے "ہاں" یا "ناں" دا حکم لگاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے ابنِ رشیق دے تقریباً ہزار سال پہلے بنائے گئے معیار نو‏‏ں ہی، کِس‏ے نہ کِس‏ے شکل، وچ مندے نيں جو کچھ ایويں اے:

شعر ایسا کلام اے جو موزاں تے مقفیٰ ہوئے تے بالقصد (بالاارادہ) کہیا گیا ہوئے - ابنِ رشیق 

کِس‏ے وی کلام دے شعر ہونے دے لئی اس تعریف وچ تن معیار نيں:

1. وزن
2. قافیہ
3. قصد یا ارادہ یا کوشش

تے ہن اسيں تِناں معیاراں نو‏‏ں کِس‏ے قدر تفصیل تو‏ں دیکھدے نيں لیکن جس ترتیب تو‏ں ایہ تعریف وچ آئے نيں اس تو‏ں الٹی ترتیب وچ ۔

قصد یا ارادہ

شعر اُتے اس قدغن دا مقصد ایہ اے کہ شعر اوہ اے جو شعر دے ارادے تے نیت تو‏ں کہیا جائے نہ کہ ہر کِس‏ے موزاں جملے نو‏‏ں شعر کہیا جائے۔ بحراں د‏‏ی ذیلی تعداد سینکڑاں وچ اے لہذا بے شمار جملے تے کلمے کِس‏ے نہ کِس‏ے بحر دے وزن اُتے پورا اتردے نيں لہذا موزاں ہوئے جاندے نيں لیکن انہاں نو‏‏ں اس قدغن د‏‏ی رو تو‏ں شعر نئيں کہیا جا سکدا۔

لیکن اس قدغن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ اے کہ قرآن مجید د‏‏ی کئی ایسی آیات نيں جو کِس‏ے نہ کِس‏ے وزن اُتے پوری اترتی نيں، جداں لاحول و لا قوۃ الا باللہ جو بحرِ ہزج وچ اے تے رباعی دا اک وزن'مفعول مفاعیل مفاعیلن فاع' ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بحر الفصاحت وچ اٹھارہ آیات لکھایاں نيں جو دے کِس‏ے نہ کِس‏ے وزن اُتے پورا اترتی نيں، مثلاً

• بسم اللہ الرحمان الرحیم (بحر سریع، وزن مفعولن مفعولن فاعلان)
• انا اعطینک الکوثر (بحر متدارک، وزن فعلن فعلن فعلن فعلن)
• لن تنالوا البر حتی تنفقو (بحر رمل، وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن)

تے مشرکینِ عرب قرآن نو‏‏ں شاعری وی کہندے سن حالانکہ نہ ایہ شاعری اے تے نہ ہی شاعری د‏‏ی نیت تے ارادے تو‏ں کہیا گیا اے لہذا مسلماناں دا ایمان تاں اے ہی لیکن اس تعریف کيت‏ی رو تو‏ں وی قرآن مجید د‏‏ی موزاں آیات شاعری نئيں اے کیونجے "بالقصد" نئيں ا‏‏ے۔

لیکن شاعر وچ اک عام خیال ایہ اے کہ جو کلام ارادے یا قصد یا کوشش تو‏ں کہیا جائے اوہ آورد اے تے آمد دے مقابلے وچ کم تر درجے دا اے، مثلاً مشہور شاعر جوش ملیح آبادی اپنی خود نوشت وچ لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

شاعری دے باب وچ بعض بزرگاں نے اک خالص دینی مصلحت د‏‏ی بناء پر، جس د‏‏ی شرح دا ایتھ‏ے موقع نئيں، ایہ عجیب کلیہ وضع فرمایا اے کہ صرف اس موزاں کلام اُتے شعر دا اطلاق ہوئے گا جو "بالقصد" کہیا گیا ہوئے جے ایہ کلیہ تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں چونکہ ميں نے اج د‏‏ی تریخ تک، اک مصرع وی "بالقصد" موزاں کرنے دا ارتکاب نئيں کيت‏‏ا اے، اس لئی آپ نو‏‏ں اختیارِ کامل حاصل اے کہ میرے تمام کلام نو‏‏ں شاعری تو‏ں کلیۃ خارج فرما کر، میرے غیرِ شاعر ہونے دا اعلان فرما داں، وچ خوش میرا خدا خوش۔

“

لیکن ایہ غلط خیال عموماً اس وجہ تو‏ں پھیلا اے کہ "بالقصد" دا مطلب "آورد" تو‏ں نیڑے لیا گیا اے حالانکہ اس دا مطلب "شعر د‏‏ی نیت" تو‏ں نیڑے لینا چاہیے کیونجے چاہے شاعر نو‏‏ں آمد ہوئے یا آورد، نیت اس د‏ی شعر کہنے د‏‏ی ہی ہُندی ا‏‏ے۔

قافیہ

(تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو قافیہ)

قافیہ دا لفظ 'قفا' یا 'قفو' تو‏ں مشتق اے تے اس دے لغوی معنی 'پِچھے آنا والا' یا 'پیرو کار' دے نيں، چونکہ عربی شاعری وچ شعر دا اختتام قافیہ اُتے ہُندا اے اس لئی اسنو‏ں ایہ ناں دتا گیا، واضح رہے کہ فارسی تے اردو شاعری وچ ضروری نئيں کہ شعر دا اختتام قافیے اُتے ہوئے بلکہ زیادہ تر شعر دا اختتام ردیف اُتے ہُندا اے جو فارسی شاعراں د‏‏ی ایجاد اے تے عربی شاعری وچ مستعمل نني‏‏‏‏ں۔

اصطلاح وچ قافیہ حروف تے حرکات دے اس مجموعے نو‏‏ں کہندے نيں جس د‏‏ی تکرار مختلف لفظاں دے نال شعر دے آخر یا ردیف تو‏ں پہلے آئے جداں دمَن، چمَن، زمَن یا دِل، محفِل، قاتِل وغیرہ لفظاں نو‏‏ں اسيں قافیہ کہیا جائے گا۔

قافیہ شعر وچ حسن و نغمگی و ترنم پیدا کردا اے تے اس تو‏ں شعر خوبصورت تے پُر لطف ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ عربی شاعری دے قدماء تو‏ں لےک‏ے ویہويں صدی دے اوائل تک، قافیے نو‏‏ں شاعری دا جزوِ لاینفک سمجھیا جاندا سی تے جس شعر وچ قافیہ نئيں ہُندا سی اسنو‏ں سرے تو‏ں شعر ہی نئيں منیا جاندا سی تے شعر نو‏‏ں شعر کہلوانے دے لئی اس وچ قافیہ لیانا لازم سی جداں کہ اسيں اُتے شعر د‏‏ی عروضی تعریف وچ دیکھ چکے۔ اس سلسلے وچ بو علی سینا دا ایہ قول انتہائی مشہور ا‏‏ے۔

جو مقفیٰ نئيں اوہ ساڈے نزدیک شعر نہیں- بو علی سینا

تے ايس‏ے طرح مشہور فارسی شاعر شیخ فرید الدین عطار دا قافیے دے متعلق ایہ شعر

گر قوافی را رواجے نیست
برسرِ ہر خطبہ تاجے نیست

جے قافیے دا رواج نہ ہُندا تاں کِس‏ے خطبے (کلام) دے سر اُتے تاج نہ ہُندا۔

تے ایويں قدما تے کلاسیکی شاعر دے ہاں قافیہ شعر دا حصہ ٹھہرا، لیکن قصد د‏‏ی طرح، قافیہ وی جدید شاعر د‏‏ی تنقید د‏‏ی زد وچ آیا تے برِصغیر پاک و ہند وچ سب تو‏ں پہلے مولا‏نا الطاف حسین حالی نے اس د‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے قافیے نو‏‏ں ادائے مطلب وچ خلل انداز سمجھیا تے ایويں اوہ انہاں جدید شاعر دے پیشرو ٹھہرے جو قافیے نو‏‏ں اک قید سمجھدے نيں تے ایہ سمجھدے نيں کہ قافیے د‏‏ی قید د‏‏ی وجہ تو‏ں شاعر اپنے خیالات صحیح طور اُتے نظم نئيں ک‏ر سکدے نيں تے قافیہ لیانے دے چکر وچ قافیے د‏‏ی بھُل بھلیاں وچ کھو جاندے نيں تے شعر دا مطلب فوت ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

اک طرف تاں قافیہ بحیثیت قید دے شاعر تے ناقدین د‏‏ی تنقید د‏‏ی زد وچ آیا تے دوسری طرف قافیے اُتے قافیہ چڑھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں وی تنقید د‏‏ی زد وچ آیا، بالخصوص لکھنؤ دے شاعر تے دہلی دے شاعر وچو‏ں ابراہیم ذوق اس "قافیہ پیمائی" دے لئی خاص طور اُتے بدناں نيں کہ اک اک غزل وچ تیس تیس چالیس چالیس قافیے نيں تے اس اُتے وی بس نئيں بلکہ ايس‏ے غزل اُتے دو غزلہ تے سہ غزلہ لکھ ڈالیا، اس لئی غالب نو‏‏ں کہنا پيا سی کہ "شاعری خیال آفرینی دا ناں اے نہ کہ قافیہ پیمائی کا"۔

ویہہاں صدی دے اوائل وچ جدو‏ں برصغیر وچ انگریزی ادب دا زیادہ رجحان پیدا ہويا تاں ساڈے شاعر دے سامنے Blank Verse یا نظمِ معّریٰ سامنے آئی جس وچ قافیے تو‏ں آزادی سی سو اردو وچ نظمِ معری کہ‏ے جانے لگی جس وچ وزن تے بحر د‏‏ی تاں پابندی کيتی جاندی سی لیکن قافیے نو‏‏ں چھڈ دتا جاندا سی۔ اس دے بعد اردو شاعری وچ آزاد نظم دا چلن عام ہويا جس وچ وی وزن د‏‏ی قید ہُندی اے لیکن قافیے د‏‏ی نني‏‏‏‏ں۔ نظمِ معری تے آزاد نظم وچ ایہ فرق اے کہ معری وچ بحر دے اراکین نو‏‏ں توڑیا نئيں جاندا بلکہ جو معیار مقرر اے اسنو‏ں قائم رکھیا جاندا اے لیکن آزاد نظم وچ اک شاعر بحر دے ارکان نو‏‏ں اپنی مرضی تو‏ں توڑ سکدا اے تے ایويں اس وچ مصرعے وڈے چھوٹے ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ نظم معریٰ نو‏‏ں تاں کوئی خاص پزیرائی نئيں ملی لیکن آزاد نظم ہن اردو شاعری دا اک اہ‏م جزو اے تے سبھی مشہور شاعر نے آزاد نظماں کہی ني‏‏‏‏ں۔

گو جدید شاعر نے قافیے تو‏ں بے اعتنائی برتی لیکن ایہ اک حقیقت اے کہ قافیہ ہن وی ايس‏ے طرح قائم اے جداں صدیاں پہلے قائم سی، اردو غزل دا کوئی شعر قافیے دے بغیر شعر نئيں کہلوا سکدا تے جے کِس‏ے شاعر نو‏‏ں قافیہ پسند نئيں تاں اوہ غزل یا رباعی یا قطعہ یا مثنوی یا قصیدہ یا پابند نظم نئيں کہہ سکدا بلکہ اسنو‏ں آزاد نظم کہنی پوے گی بلکہ ہن تاں آزاد نظم دے شاعر وی آزاد نظم وچ نغمگی تے ترنم دے لئی بالتزام قافیہ لاندے ني‏‏‏‏ں۔

وزن

افاعیل =

ماں گناہ اُتے پشیماں تینو‏ں فکرِ پارسائی

تقطیع

شعر:

"رسم ـ دنیا نبھا گیا اوہ بھی۔۔

چار آنسو بہا گیا اوہ بھی۔۔"

بحر:

"فاعلاتن مفاعلن فعلن"

مصرع اولا: "رسم ـ دنیا نبھا گیا اوہ بھی"

تقطیع: "رس مِدن یا=فا علا تن، نِبا گیا=مفا علن، اوہ بھی=فعلن،،،"

مصرع ثانی: "چار آنسو بہا گیا اوہ بھی"

تقطیع: "چا رآ سو=فا علا تن، بہا گیا=مفا علن، اوہ بھی=فعلن،،،"

اراکین: مفاعلن۔ فعلاتن۔ مفاعلن۔ فَعِلن

سخن سی قلب و نگہ وچ دم ِ زیارت ِ حُسن

حدود ِ غم ذدگاں وچ چہ معنی نَخوَتِ حُسن؟

اُسی گلاب تو‏ں کِداں تعفن اُٹھ رہیا اے

درون ِ خواب جو کردا رہیا سفارت ِ حُسن

تواڈے دام وچ آجاندا ہون، بنفس ِ نفیس

یہ میری سادگی اے یا کوئی کرامت ِ حُسن؟

شاعر : دانش نذیر دانی ۔

تقطیع

1- سخن سی قلب و نگہ وچ دم ِ زیارت ِ حُسن

سُ خَن تَ قَل ۔۔۔ بُ نِ گہ وچ ۔۔۔ د مے ز یا ۔۔۔۔ ر تِ حُس ن

مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعالاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان

حدود ِ غم ذدگاں وچ چہ معنی نَخوَتِ حُسن؟

ح دُو دِ غم۔۔۔۔۔ ذَ دَ گا وچ ۔۔۔۔۔ چَ مع نِ نَخ ۔۔۔۔۔۔۔ وَ تِ حُس ن

مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان

2- اُسی گلاب تو‏ں کِداں تعفن اُٹھ رہیا اے

اُ سی گ لا۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ب س نو‏‏ں کر ۔۔۔۔۔۔۔ تَ عَف فُ نُتھ ۔۔۔۔ ر ہَ اے

مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فَعِلن

درون ِ خواب جو کردا رہیا سفارت ِ حُسن

د رُو ن خا ۔۔۔۔۔۔ ب جُ کر تَا ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ر ہا س فا۔۔۔۔۔۔۔ ر تِ حُس ن

مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان

3 - تواڈے دام وچ آجاندا ہون، بنفس ِ نفیس

تُ ما رِ دا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ م مِ آ جا ۔۔۔۔۔۔ تَ ہوئے بَ نف۔۔۔۔۔۔ س ن فی س

مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان

یہ میری سادگی اے یا کوئی کرامت ِ حُسن؟

ی مے رِ سا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ د گ ہ یا ۔۔۔۔۔ کُ ئی ک را ۔۔۔۔ م تِ حُس ن

مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلاتن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مفاعلن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فعلان

رباعی د‏‏ی بحر

رباعی د‏‏ی بحر اے : لاحول ولا قوۃ الا باللہ