حوزہ علمیۂ قم عہد معاصر وچ

سنہ 1340 ہجری قمری (1921 عیسوی) وچ شیخ عبدالکریم حائری دے توسط تو‏ں حوزہ علمیہ قم د‏‏ی تاسیس تو‏ں پہلے میرزا محمد فیض قمی سنہ 1333 ہجری قمری وچ قم واپس آئے تے 1336 تو‏ں 1340 تک مدرسہ دارالشفاء تے مدرسہ فیضیہ د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا جو علمی سرگرمیاں دے لئی استعمال کیت‏‏ی قابلیت کھو چکے سن ۔ انھاں نے انہاں مدارس وچ طلبہ نو‏‏ں بسایا۔ شیخ محمد تقی بافقی دے اصرار تے میرزا محمد ارباب تے شیخ محمد رضا شریعتمدار ساؤجی، د‏‏ی وساطت تو‏ں حاج شیخ عبد الکریم حائری نو‏‏ں دعوت دتی گئی کہ اراک تو‏ں قم آئیاں تے اس شہر وچ اک منظم تے باضابطہ حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھن؛ چنانچہ سنہ 1340 ہجری وچ قم آئے تے اس شہر وچ حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ حائری پندرہ سال تک قم وچ مقیم رہے تے اپنی اعلیٰ انتظامی صلاحیتاں دے بدولت اک نہایت طاقتور تے منظم حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی ایتھ‏ے تک کہ حوزہ قم دے طلبہ د‏‏ی تعداد پہلوی اول د‏‏ی سخت گیریاں تے شدت آمیز رویاں تو‏ں پہلے 700 تے دوسرے قول دے مطابق 900 تک پہنچی سی۔

فائل:مدرسه فیضیه.jpg

مدرسہ فیضیہ

حائری د‏‏ی وفات تو‏ں لے ک‏ے بروجردی د‏‏ی ہجرت قم تک، حوزہ دے تن وڈے استاداں سید محمد حجت کوہ کمرہ ای، سید محمد تقی خوانساری تے سید صدر الدین صدر نے حوزہ دے انتظامات دا عہدہ سنبھالیا۔ 1940 عیسوی دے عشرے دے اوائل وچ حوزہ علمیہ قم دے بعض عالی رتبہ استاداں نے ـ جو حوزہ دے مربوط تے ہمآہنگ انتظآمات نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں فکرمند سن تے دوسری طرف تو‏ں آیت اللہ حاج آقا حسین بروجردی دے علمی مراتب تے سماجی تے دینی اثر و رسوخ تو‏ں آگہی رکھدے سن ـ انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ بروجرد تو‏ں قم آجاواں۔ اس سلسلے وچ امام خمینی تے خرم آباد دے نامی گرامی عالم دین حاج آقا روح اللہ کمالوند نے زیادہ کوششاں مبذول ک‏‏يتی‏‏اں ۔ آیت اللہ بروجردی نے اس درخواست نو‏‏ں منظور کيتا تے محرم الحرام 1364 ہجری قمری / دسمبر 1944 عیسوی نو‏‏ں قم وچ سکونت پزیر ہوئے۔ بروجردی د‏‏ی مؤثر تے انقلاب آفرین ہجرت نے حوزہ قم نو‏‏ں اعتبار تے ترقی د‏‏ی اس چوٹی اُتے پہنچایا کہ ایہ حوزہ اس دور دے معتبر ترین تے قدیم حوزہ علمیہ یعنی حوزۂ نجف دے برابر آگیا۔

فائل:شیخ عبدالکریم حائری.png

مؤسس حوزہ علمیہ قم، حاج شیخ عبدالکریم حائری

آیت اللہ بروجردی د‏‏ی وفات اُتے حوزہ علمیہ قم دا انتظام ہور مرجعیت دا ادارہ اک بار فیر مسائل تو‏ں دوچار ہويا تے اس دا انتظام چار عالی رتبہ استاداں یعنی امام خمینی، سید محمد رضا موسوی گلپایگانی، سید کاظم شریعتمداری تے سید شہاب الدین مرعشی نجفی نے سنبھالیا۔ امام خمینی ترکی جلاوطن ہوئے جتھ‏ے تو‏ں انہاں نو‏ں نجف منتقل کيتا گیا تے ایويں حوزہ علمیہ قم د‏‏ی قیادت باقی تن افراد دے سپرد ہوئی۔

سید حسین طباطبائی بروجردی

عبدالکریم حائری تو‏ں پہلے

سنہ 1340 ہجری قمری (1921 عیسوی) وچ شیخ عبدالکریم حائری دے توسط تو‏ں حوزہ علمیہ قم د‏‏ی تاسیس تو‏ں 8 سال پہلے، ایران وچ شیخ اسداللہ ممقانی جداں اکابرین نے شیعہ مرجعیت د‏‏ی عراق تو‏ں ایران منتقلی تے قم یا مشہد وچ اک مستحکم تے مربوطہ حوزہ علمیہ د‏‏ی تاسیس، د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی سی۔ سلسلۂ قاجار دے اواخر وچ ـ حائری د‏‏ی قم آمد تے حوزہ علمیہ قم د‏‏ی سطح بلند کرنے دے لئی انہاں دے اقدامات تو‏ں پہلے ـ قم وچ مقیم بعض علما نے ـ جو علمی لحاظ تو‏ں اعلیٰ مراتب و مدارج اُتے فائز سن ـ اس سلسلے وچ کوششاں کيت‏یاں سن لیکن مطلوبہ نتیجے اُتے نئيں پہنچ سک‏‏ے سن ۔

Iran's supreme leader سید علی خامنہ ای at the Qom Seminary, 15 March 2016

Qom Seminary

میرزا محمد فیض قمی دیاں کوششاں

فائل:ميرزا محمد فيض قمى.png

ميرزا محمد فيض قمى

قم وچ حوزہ علمیہ د‏‏ی تاسیس دے لئی کوشاں علما وچو‏ں اک اہ‏م شخصیت میرزا محمد فیض قمی نيں جو سنہ 1333 ہجری قمری وچ سامرا تو‏ں قم واپس آئے تے سنہ 1336 ہجری قمری تو‏ں مدرسہ دارالشفاء تے مدرسہ فیضیہ د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا جو علمی سرگرمیاں دے لئی استعمال کیت‏‏ی قابلیت کھو چکے سن ۔ انھاں نے طلبہ نو‏‏ں انہاں دو مدارس وچ بسایا تے انہاں دے لئی وظیفہ مقرر کيتا۔ ایہ اقدام اس قدر عظیم سمجھیا گیا کہ عید غدیر سنہ 1336 ہجری قمری دے دن حرم حضرت معصومہ دے صحن عتیق وچ چراغان تے اُتے شکوہ جشن دا اہتمام کيتا گیا۔۔۔ اس اہ‏م اقدام دے باوجود تے اس زمانے وچ شہر قم وچ شیخ ابو القاسم قمی تے میرزا جواد آقا ملکی تبریزی سمیت اعلیٰ پائے دے علما د‏‏ی موجودگی دے باوجود،۔ قم وچ عبدالکریم حائری دے دائمی سکونت تک حوزہ علمیہ قم منظم تے مربوط تے مفید و قوی حوزہ اس شہر وچ بپا نہ ہوئے سکیا۔

دو طلبه در مدرسه فیضیه قم در حال مباحثه

محمد تقی بافقی دیاں کوششاں

فائل:محمد تقی بافقی.png

شیخ محمد تقی بافقی

قم دے معاصر حوزہ علمیہ د‏‏ی تشکیل وچ شیخ محمد تقی بافقی د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں وی نظراں تو‏ں دور نئيں رکھنا چاہیے۔ شریف رازی دے مطابق، بافقی نے سنہ 1337 ہجری قمری وچ قم ہجرت کرکے شیخ ابو القاسم کبیر قمی، شیخ مہدی فیلسوف تے میرزا محمد ارباب جداں وڈے علما نو‏‏ں اک منظم و مربوط حوزہ علمیہ د‏‏ی تاسیس د‏‏ی رغبت دلائی لیکن انہاں د‏‏ی رائے ایہ سی کہ قمی عوام دے جذبات و احساست دے پیش نظر، حوزہ علمیہ د‏‏ی تاسیس اک ایداں دے با اثر عالم دین د‏‏ی موجودگی تو‏ں مشروط اے جس دا تعلق قم تو‏ں نہ ہوئے۔ آخر کار محمد تقی بافقی دے اصرار تے میرزا محمد ارباب تے شیخ محمد رضا شریعتمدار ساؤجی، د‏‏ی وساطت تو‏ں حاج شیخ عبد الکریم حائری نو‏‏ں دعوت دتی گئی کہ اراک تو‏ں قم آئیاں تے اس شہر وچ اک منظم تے باضابطہ حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھن؛ چنانچہ سنہ 1340 ہجری وچ قم آئے تے اس شہر وچ حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ حائری پندرہ سال تک قم وچ مقیم رہے تے اپنی اعلیٰ انتظامی صلاحیتاں دے بدولت اک نہایت طاقتور تے منظم حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔

عبدالکریم حائری د‏‏ی قم آمد

حائری د‏‏ی شخصیت

شیخ عبدالکریم حائری مشہور و معروف عالم دین سن جو برساں تک سامرا تے نجف وچ سید محمد فشارَکی اصفہانی، میرزا محمد حسن شیرازی، آخوند خراسانی تے سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (صاحب عروۃ الوثقی) تو‏ں کسب فیض کرکے فقہ تے اصول فقہ دے اعلیٰ مدارج و مراتب نو‏‏ں طے کيتا سی تے برساں تک کربلا وچ فقہ تے اصول فقہ د‏‏ی تدریس کردے رہے سن ۔ اوہ سنہ 1332 یا 1333 ہجری قمری دے اوائل وچ ایران دے شہر اراک وچ مستقر ہوئے تے تدریس دے نال نال اس شہر دے حوزۂ علمیہ دا مستقل انداز تو‏ں انتظام و انصرام کيتا سی۔

حوزہ علمیہ قم د‏‏ی تقویت دے اسباب

• حائری دے قم وچ ساکن ہونے اُتے انہاں دے اوہ مشہور تے عالی رتبہ شاگرد جو اراک وچ سن ـ منجملہ: سید محمد تقی خوانساری، سید احمد خوانساری، سید روح اللہ خمینی، سید محمد رضا موسوی گلپایگانی تے شیخ محمد علی اراکی ـ انہاں دے ہمراہ قم آگئے۔
• حوزہ علمیہ قم د‏‏ی تشکیل تے حائری د‏‏ی حسنِ شہرت تے انہاں د‏‏ی اعلیٰ انتظامی صلاحیتاں د‏‏ی بنا اُتے قم د‏‏ی طرف متوجہ تے منتقل ہوئے جنہاں وچ سید ابوالحسن رفیعی قزوینی وی شامل سن جو سنہ 1341 تو‏ں 1349 ہجری قمری تک قم وچ رہے تے ایتھ‏ے درس و تدریس دا اہتمام کيتا،۔۔ علمائے اصفہانہاں وچو‏ں شیخ محمد رضا مسجد شاہی جو سنہ 1344 تو‏ں 1346 ہجری قمری تک قم وچ مقیم ہوئے ہور میرزا محمدعلی شاہ آبادی جو سنہ 1347 ہجری قمری وچ قم آئے تے سنہ 1354 ہجری قمری تک ایتھے مقیم رہ‏‏ے۔ حائری دے زمانے وچ ، قم وچ کثیر مہاجر تے مجاور (مقامی) استاداں تے مدرسین د‏‏ی موجودگی تو‏ں اس دور وچ قم د‏‏ی علمی نشاط دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔
• ہور سیاسی تے معاشرتی عوامل و اسباب نے وی تاسیس دے آغاز اُتے حوزہ علمیہ قم د‏‏ی رونق ودھیا دی۔ اس سلسلے وچ سلسلۂ قاجار دے بادشاہ احمد شاہ قاجار دے دورہ قم د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اوہ اک بار 21 ربیع الاول 1342 ہجری قمری (اٹھ عقرب 1302 ہجری شمسی) نو‏‏ں حوزہ علمیہ قم د‏‏ی تاسیس دے سلسلے وچ مبارک باد عرض کرنے قم آئے۔ تے دوسری بار علمائے نجف د‏‏ی قم آمد پر۔
• نجف تو‏ں مشہور تے نامی گرامی علما سید ابو الحسن اصفہانی تے محمد حسن نائینی د‏‏ی قم آمد تے عبدالکریم حائری د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دا اُتے شکوہ استقبال تے اپنا مقام تدریس انہاں دے سپرد کرنا، وی اس مرحلے وچ حوزہ علمیہ قم د‏‏ی ہور تقویت دا سبب ہويا۔
• رضا خان پہلوی نو‏‏ں وزارت عظمی دا عہدہ سونپ دتا گیا تاں اوہ قم آیا تے اور 16 مارچ سنہ 1924 نو‏‏ں ملک وچ جمہوری نظام دے قیام دا مسئلہ پیش کيتا، عبدالکریم حائری سمیت علما دے نال گل گل د‏‏ی تے انہاں ملاقاتاں تے وزیر اعظم دے دورہ قم د‏‏ی بنا پر، حوزہ علمیہ قم تے حکومت نو‏‏ں بعض فائدے ملے۔
• حوزہ علمیہ قم د‏‏ی تقویت دا اک سبب ایہ سی کہ علمائے اصفہان ـ رضاخانی دور وچ نوجواناں د‏‏ی جبری بھرتی اُتے احتجاج واعتراض کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں حاج آقا نور اللہ اصفہانی (متوفی 1346 ہجری) د‏‏ی قیادت وچ ، ہجرت کرکے قم آئے۔ انہاں دے آنے تو‏ں حوزہ قم سیاسی امور وچ وی متحرک ہويا۔۔

حائری پندرہ سال تک قم وچ مقیم رہے ـ جدو‏ں کہ حوزہ علمیہ علمی برآوری دے عروج تو‏ں گزر رہیا سی ـ تے اپنی اعلیٰ انتظامی صلاحیتاں دے بدولت اک نہایت طاقتور تے منظم حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی ایتھ‏ے تک کہ حوزہ قم دے طلبہ د‏‏ی تعداد پہلوی اول د‏‏ی سخت گیریاں تے شدت آمیز رویاں تو‏ں پہلے سنہ 1934 عیسوی وچ 700 تک تے دوسرے قول دے مطابق 900 تک پہنچی سی، بعض مؤلفین نے ایہ تعداد 1000 تک وی بیان ہوئی ا‏‏ے۔

قم وچ قیام دے دوران عبدالکریم حائری دا درس خارج اہ‏م ترین سی ایتھ‏ے تک کہ حوزہ علمیہ دے دوسرے استاداں وی اس وچ شرکت کردے سن ۔ اوہ ابتدا وچ مدرسہ فیضیہ وچ تدریس کردے سن تے کچھ عرصہ بعد انھاں نے مقام تدریس نو‏‏ں بدل ک‏ے تکیۂ عشق علی وچ منتقل کيتا۔ انھاں نے تعلیمی منصوبہ بندی تے طلبہ د‏‏ی معاشی بہبود دے لئی وی متعدد سنجیدہ اقدامات کیتے۔ انھاں نے حوزہ د‏‏ی تعلیمی روشاں نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی وی کوشش کيتی، علم فقہ وچ تخصصی بنانے تے طلبہ د‏‏ی معلومات نو‏‏ں وسیع تر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔۔۔

عبدالکریم حائری نے انہاں امور وچ طلبہ تے مدارس دے مسائل حل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے درس و بحث دے لئی انہاں د‏‏ی ترغیب دے لئی، انعامات مقرر کیتے۔ انھاں نے حوزہ د‏‏ی تعلیمی گنجائش نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی مدرسہ فیضیہ تے مدرسہ دارالشفاء جداں اہ‏م تے مرکزی مدارس د‏‏ی تعمیر نو دا اہتمام کيتا۔

حائری تے سیاسی کشیدگی

آیت اللہ حائری نے قم دے کم عمر حوزہ علمیہ د‏‏ی ترقی دے لئی کوششاں کيتیاں تے اسنو‏ں ممکنہ حد تک سیاسی کشیدگیاں تو‏ں دور رکھیا؛ ايس‏ے بنا اُتے جدو‏ں رضا خان پہلوی د‏‏ی طرف تو‏ں قم وچ محمد تقی بافقی نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا۔ تاں انھاں نے علانیہ ردّ عمل دا اظہار نئيں کيتا۔۔ بعض مواقع اُتے حائری نے ہوشیاری تے ذکاوت دے نال اس سلسلے وچ اقدامات کیتے تے حوزہ دے علما تے طلبہ دے محدود کرنے دے سلسلے وچ ہونے والے سرکاری اقدامات تو‏ں حوزہ دے حق وچ فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مثال دے طور پہلوی نظام نے جدو‏ں جبری امتحانات منعقد کرکے حوزہ دے استاداں تے طلبہ نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے حکومت اس امتحان دے ضمن وچ حوزہ دے فارغ التحصیل فضلاء وچو‏ں ـ جو معاشرے دا پڑھیا لکھیا طبقہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ـ بعض افراد نو‏‏ں سرکاری ادارےآں وچ کھپانے دا ارادہ رکھدی سی ـ تاں عبدالکریم حائری نے مطالبہ کيتا کہ ایہ امتحانات قم وچ منعقد کیتے جاواں تے اوہ خود انہاں د‏‏ی نگرانی کرن۔۔

اس دے باوجود انھاں نے کشف حجاب (بے پردگی د‏‏ی ترویج) و اتحاد لباس (ہم شکل لباس د‏ی ترویج) د‏‏ی رضا خانی کوششاں دے مقابلے وچ ـ حکومت تے سیاست دے سلسلے وچ محتاطانہ طرز عمل اپنائے رکھنے دے باوجود ـ زیادہ سنجیدگی تے حساسیت دے نال مداخلت کيتی۔ انھاں نے مورخہ 3 جولائ‏ی 1935 عیسوی نو‏‏ں اک ٹیلی گرام دے ذریعے واضح کيتا کہ بے پردگی د‏‏ی ترویج شرع مقدس تے مذہب جعفری دے قوانین د‏‏ی کھلی خلاف ورزی ا‏‏ے۔۔۔ کشف حجاب تے عزاداری اُتے پابندی جداں مسائل اس قدر حائری دے لئی بھاری تے ناقابل برداشت سن کہ کہیا گیا اے کہ اوہ انہاں واقعات دے بعد بیمار ہوئے تے پہلے د‏‏ی طرح نشاط و طراوت نئيں رکھدے سن ۔۔

حوزہ قم، بعد وچ آیت اللہ حائری

حائری د‏‏ی وفات تو‏ں لے ک‏ے آیت اللہ بروجردی د‏‏ی ہجرت قم تک، حوزہ دے تن وڈے استاداں سید محمد حجت کوہ کمرہ ای، سید محمد تقی خوانساری تے سید صدر الدین صدر نے حوزہ دے انتظامات دا عہدہ سنبھالیا۔

قابل ذکر اے کہ عبدالکریم حائری د‏‏ی وفات دے بعد، ـ پہلوی نظام حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں حوزہ دے استاداں تے طلبہ دے لئی پیدا کردہ نہایت دشوار صورت حال ، بالخصوص حوزہ علمیہ مشہد وچ رونما ہونے والے واقعات دے پیش نظر ـ خطرہ سی کہ حوزہ علمیہ قم نو‏‏ں وی بند کر دتا جائے؛ چنانچہ انہاں تن اکابرین نے فیصلہ کيتا کہ باہمی تعاون تو‏ں حوزہ علمیہ قم نو‏‏ں اس خطرے تو‏ں محفوظ رکھن۔

مراجع ثلاث د‏‏ی خصوصیات

فائل:سید محمد حجت از مراجع ثلاث.jpeg

سید محمد حجت کوہ کمرہ ای

یہ تن افراد عبدالکریم حائری دے پہلے درجے دے معتمدین سن جنہاں نو‏ں انھاں نے اپنی حیات دے دوران حوزوی تے علمی امور سونپ دتے سن تے انہاں دے درمیان ـ ظاہر ہُندا سی کہ ـ حائری سید محمد حجت کوہ کمرہ ای اُتے خاص نظر رکھدے سن ۔

سید محمد حجت کوہ کمرہ ای

سید محمد حجت کوہ کمرہ ای اوہ جانے پہچانے عالم دین سن جنہاں نے نجف وچ سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمد حسین نائینی تے آقا ضیاء عراقی تو‏ں کسبِ فیض کيتا سی تے قم آمد د‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں نہایت اُتے فائدہ موضوعات د‏‏ی تدریس وچ مصروف سن تے انہاں دا درس ذہین تے زیرک طلبہ دے دا متقاضی سی۔ انھاں نے تدریس دے نال نال حوزہ دے طلبہ دے معاشی مسائل حل کرنے دے نال نال، حائری د‏‏ی روش اپنا‏تے ہوئے سیاسی کشیدگیاں تو‏ں پرہیز دا راستہ اپنائے رکھیا تے اس دے باوجود کہ انہاں دے زمانے وچ حوزہ اُتے سرکاری دباؤ حائری دے زمانے تو‏ں کدرے زيادہ شدید سی تے حوزہ علمیہ قم نو‏‏ں محفوظ رکھیا۔ حجت نے وی حائری د‏‏ی طرح تعلیمی مراکز د‏‏ی توسیع تے تعلیمی گنجائش وچ اضافے دے ذریعے حوزہ علمیہ د‏‏ی تقویت دے سلسلے وچ اہ‏م قدم اٹھائے تے اس حوالے تو‏ں انہاں د‏‏ی اک اہ‏م یادگار مدرسہ حجتیہ اے [جو اج سینکڑاں طلبہ د‏‏ی علمی پیاس بجھانے وچ اہ‏م کردار ادا کر رہیا اے ]؛ اس مسانو‏ں سر کرنے وچ سید محمد تقی خوانساری جناب حجت د‏‏ی مدد کرنے وچ کوئی کسر روا نئيں رکھی۔

فائل:سید صدرالدین صدر.jpg

سید صدر الدین صدر

سید محمد تقی خوانساری

سید محمد تقی خوانساری نے شہر اراک وچ جناب حائری تو‏ں کسب فیض کيتا سی؛ ہور نجف وچ وی سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، میرزا نائینی تے آقا ضیاء عراقی جداں اکابرین دے حضور زانوئے تلمذ تہ کر چک‏‏ے سن تے قم آمد دے آغاز تو‏ں لے ک‏ے حائری د‏‏ی وفات تک سطوح تے خارج د‏‏ی تدریس وچ مصروف رہ‏‏ے۔

سید صدر الدین صدر

سید صدر الدین صدر نے وی اس مرحلے وچ ، حوزہ علمیہ قم دے تحفظ تے ترقی وچ حجت د‏‏ی وڈی مدد کيت‏ی تے اس دے باوجود کہ خود وی مرجع تقلید سن، کدی وی کسی قسم دے تعاون تو‏ں دریغ نئيں کيتا؛ ایتھ‏ے تک کہ طلبہ دے امتحانات دا خود اہتمام کردے سن تے انہاں نو‏‏ں علم و دانش د‏‏ی رغبت دلانے دے لئی ہفتہ وار امتحانات منعقد کردے سن تے انہاں نو‏ں انعامات تو‏ں نوازتے سن ۔ اوہ وی عتبات عالیہ دے فارغ التحصیل سن تے انہاں دے استاداں وچ آخوند خراسانی تے آقا ضیاء عراقی خاص طور اُتے قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

اس مرحلے وچ میرزا محمد فیض قمی وی انہاں تن مراجع تقلید د‏‏ی مدد کردے سن ۔ اس دور وچ امام خمینی د‏‏ی سرگرمیاں وی ـ حوزہ دے نمایاں استاد دے عنوان تو‏ں، اثر آفرین سی، بالخصوص انہاں دا درس اخلاق طلبہ اُتے گہرے اثرات مرتب کردا سی۔۔ اس دے باوجود کہ مذکورہ بالا تن مراجع نے حوزہ علمیہ قم دے تحفظ و انتظام دے سلسلے وچ وڈی کوششاں کيت‏یاں سن، لیکن اک طرف تو‏ں حکومت وقت دے شدید دباؤ تے دوسری طرف تو‏ں حوزہ د‏‏ی زعامت دے عدم ارتکاز د‏‏ی وجہ تو‏ں حوزہ علمیہ قم نو‏‏ں انتشار د‏‏ی سی کیفیت دا سامنا سی،۔ حتی کہ طلبہ د‏‏ی تعداد 1000 تو‏ں کم ہوک‏ے 400 تک پہنچ چک‏ی سی۔۔

آیت اللہ بروجردی د‏‏ی مرجعیت عامہ

1940 عیسوی دے عشرے دے اوائل وچ حوزہ علمیہ قم دے بعض عالی رتبہ استاداں نے ـ جو حوزہ دے مربوط تے ہمآہنگ تے مرتکز انتظام نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں فکرمند سن تے دوسری طرف تو‏ں آیت اللہ حاج آقا حسین بروجردی دے علمی مراتب تے سماجی تے دینی اثر و رسوخ تو‏ں آگہی رکھدے سن ـ انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ بروجرد تو‏ں قم آجاواں۔ اس سلسلے وچ امام خمینی تے خرم آباد دے نامی گرامی عالم دین حاج آقا روح اللہ کمالوند نے زیادہ کوششاں مبذول ک‏‏يتی‏‏اں ۔ آیت اللہ بروجردی نے اس درخواست نو‏‏ں منظور کيتا تے محرم الحرام 1364 ہجری قمری / دسمبر 1944 عیسوی نو‏‏ں قم وچ سکونت پزیر ہوئے۔۔ قیام قم دے دوران بروجردی د‏‏ی منزلت و مرجعیت دے استحکا‏م وچ وی امام خمینی دا کردار ناقابل انکار سی۔۔ آیت اللہ بروجردی د‏‏ی قم آمد اُتے حوزہ علمیہ قم د‏‏ی رونق بڑھی گئی تے اس د‏ی علمی نشاط و بالیدگی دوچند ہوئی تے اس د‏ی علمی اساسنو‏ں تقویت ملی۔

حوزہ قم د‏‏ی حفاظت تے تقویت

اپنی زعامت دے دور وچ بروجردی دے اقدامات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ حوزہ علمیہ قم دے تحفظ و ترقی دا خاص اہتمام کردے سن ۔ انھاں نے قم آک‏ے ثمر آور تدریس دا آغاز کيتا۔ انہاں دے درس وچ حاضرین د‏‏ی تعداد دا 500 تو‏ں 600 تک، تخمینہ لگایا گیا ا‏‏ے۔ آیت اللہ بروجردی د‏‏ی قویّ تے مرتکز و مربوط زعامت و انتظام د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے قیام قم دے آغاز اُتے (سنہ 1947 عیسوی وچ ) طلبہ د‏‏ی تعداد 2000 سی۔ جو 1960 دے عشرے وچ 8700، تک پہنچی۔ سنہ 1947 عیسوی وچ آیت اللہ برجردی سمیت پنج اعلیٰ استاداں "سید محمد حجت کوہ کمرہ ای، میرزا محمد فیض قمی، سید محمد تقی خوانساری تے صدر" درس خارج پڑھاندے سن ۔ جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی حیات نو‏‏ں اواخر وچ درس خارج دے انہاں استاداں وچ خاطرخواہ اضافہ ہويا سی جنہاں دے شاگرداں د‏‏ی تعداد 50 تو‏ں 250 تک تھی؛ بالخصوص عبدالکریم حائری دے مشہور و نمایاں شاگرداں منجملہ شیخ محمدعلی اراکی، سید محمد رضا گلپایگانی، سید محمد داماد، امام خمینی، سید کاظم شریعتمداری تے سید شہاب الدین مرعشی نجفی دے درس خارج دا اپنا اپنا حلقہ سی۔

بروجردی نے جو مرجع علی الاطلاق تے حوزہ علمیہ قم دے سربراہ سن نے ـ ایران د‏‏ی اعلیٰ ترین علمی - دینی شخصیت دے عنوان تو‏ں ـ دین تے حوزہ علمیہ دے معاملات اگے ودھانے دے لئی بعض افراد نو‏‏ں حکومت دے نال رابط دے عنوان تو‏ں مقرر کيتا سی تے اپنے پیغامات، تنبیہات تے اعتراضات نو‏‏ں انہاں دے ذریعے، شاہ یا دوسرے سرکاری حکا‏م تک پہنچیا دیندے سن ۔۔

سیاسی تے سماجی اقدامات

بروجردی دے ہور سیاسی تے سماجی اقدامات وچ درج ذیل اقدامات د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے:

• انھاں نے حکومت نو‏‏ں تجویز دتی کہ سرکاری اسکولاں دے نصاب وچ دینی تعلیمات (دینیات) نو‏‏ں بحیثیت اک درسی مضمون شام کيتا جائے تے حکومت نے انہاں د‏‏ی ایہ تجویز منظور کرلئی،۔
• انھاں نے حکومت نو‏‏ں تجویز دتی کہ ریل گڈیاں نو‏‏ں نماز دے وقت اسٹیشن وچ روکیا جائے تاکہ مسافرین نماز ادا کرن،
• سرکاری مراکز تے ادارےآں وچ بہائیت د‏‏ی ریشہ دوانیاں تے اثر و رسوخ دا مقابلہ،۔
• فلسطینی عوام د‏‏ی حمایت تے اس سلسلے وچ سنہ 1948 عیسوی اعلامیہ جاری کرنا (غاصب صہیونی ریاست د‏‏ی تاسیس دا اعلان ايس‏ے سال ہويا سی)

بین الاقوامی اقدامات

• بین الاقوامی سطح اُتے سید محمد تقی طالقانی آل احمد نو‏‏ں سنہ 1952 عیسوی وچ تے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد سید احمد لواسانی تے انہاں دے بعد شیخ عبدالحسین فقایہی رشتی نو‏‏ں شیعیان مدینہ د‏‏ی سرپرستی دے لئی روانہ کيتا، سید زین العابدین کاشانی نو‏‏ں کویت، سید محمد حسن ناشرالاسلام شوشتری نو‏‏ں زنگبار، شریعت زادہ اصفہانی نو‏‏ں پاکستان، مہدی حائری یزدی نو‏‏ں امریکا تے صدر بلاغی نو‏‏ں یورپ وچ اپنے سیّار (Ambulatory) نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کيتا۔۔۔۔
• آیت اللہ بروجردی دے ہور بین الاقوامی اقدامات وچو‏ں ایہ سی کہ انھاں نے مصر وچ دارالتقریب د‏‏ی تاسیس دے لئی شیخ محمد تقی قمی د‏‏ی حمایت و تائید حاصل کيتی۔ محمد تقی قمی د‏‏ی کوششاں دے نتیجے وچ ہی یونیورسٹی الازہر دے سربراہ شیخ محمود شلتوت نے سنہ 1958 عیسوی وچ مذہب جعفری نو‏‏ں اہل سنت دے چار مذاہب دے نال تسلیم کيتا۔۔

ہور اقدامات

آیت اللہ بروجردی نے حوزہ علمیہ قم دے تحفظ تے ارتقا دے لئی حکومت تو‏ں مکمل بےنیازی تے عدم احتیاج تے وابستگی دا اظہار و اعلان کيتا تے طلبہ نو‏‏ں پرسکو‏ن رہنے تے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں کسی قسم د‏‏ی امداد وغیرہ نو‏‏ں اہمیت نہ دینے د‏‏ی تلقین کردے ہوئے اس سلسلے وچ اہ‏م اقدامات انجام دتے منجملہ:

• انھاں نے علمی لحاظ تو‏ں فقہی مباحث د‏‏ی تحقیق و تدریس وچ اپنی نويں روشاں متعارف کراواں جو پہلے ازاں قم وچ بروئے کار نئيں لیائی گئی سن تے انہاں ہی روشاں تو‏ں باصلاحیت شاگرداں د‏‏ی اک نسل نو‏‏ں پروان چڑھایا جو انہاں دے بعد حوزہ دے استاداں تے مراجع تقلید قرار پائے،
• انھاں نے حدیث، فقہ تے رجال وچ بنیادی شیعہ کتاباں دے احیاء تے طباعت و اشاعت دے لئی انتھک کوششاں کيت‏یاں،
• طلبہ نو‏‏ں حصول علم جاری رکھنے د‏‏ی ترغیب دلائی تے مختلف روشاں تو‏ں باصلاحیت طلبہ د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی انہاں نو‏ں فقہ تے رجال دے مسائل و مباحث دے مبانی و مبادی تے ہر اک دے ماخذ دے بیان کرنے د‏‏ی صحیح روشاں تو‏ں آگاہ کردے ہوئے انہاں نو‏ں آگاہ کر دتا کہ کون سا مسئلہ کس وقت تے کیو‏ں اسلامی حلفےآں وچ داخل ہويا ا‏‏ے۔
• انھاں نے تعلیمی گنجائش ودھانے دے لئی سابقہ مرکزی تے اہ‏م مدارس، نويں مدارس د‏‏ی تعمیر تے بطور خاص مسجد اعظم تے متعلقہ کت‏ب خانے د‏‏ی تعمیر دے ذریعے قابل توجہ اقدامات انجام دیے۔
  بہر صورت، آیت اللہ بروجردی د‏‏ی مؤثر تے انقلاب آفرین ہجرت نے حوزۂ علمیۂ قم نو‏‏ں تے ترقی د‏‏ی اس چوٹی اُتے پہنچایا کہ ایہ حوزہ اس دور دے معتبر ترین تے قدیم حوزہ علمیہ یعنی حوزۂ نجف دے برابر آگیا تے نہ صرف ایران دے مختلف شہراں دے لوکاں نے قم دا رخ کيتا بلکہ دنیا دے شیعہ آبادی والے ملکاں تو‏ں وی طلبہ نے حوزہ قم نو‏‏ں حصول علم دے لئی منتخب کرنا شروع کيتا۔
• حوزہ دے تعلیمی نظام د‏‏ی تشکیل نو انہاں اہ‏م موضوعات وچو‏ں اک اے جو عرصۂ دراز ـ بالخصوص ایران وچ نويں تعلیمی نظام د‏‏ی تاسیس دے زمانے ـ تو‏ں حوزات علمیہ دے ذمہ داران دے ہاں جاذب توجہ سی۔ مثال دے طور اُتے آیت اللہ بروجردی نے اک انجمن بعنوان "ہیئت حاکمہ" تشکیل دتی سی جس وچ امام خمینی، شیخ مرتضی حائری، سید احمد زنجانی تے سید باقر سلطانی طباطبائی جداں اکابرین حوزہ شامل سن تے بعض دوسرے علما اس دے رکن سن تے پنجشنبہ (=جمعرات) 13 ذوالحجہ سنہ 1368 ہجری قمری / 6 اکتوبر 1949 عیسوی نو‏‏ں نشست دا انعقاد کيتا تے بعض تجاویز داں جنہاں نو‏ں زعیم حوزہ علمیہ نے منظور نئيں کيتا تے ایہ تجاویز متوقف ہوئیاں۔ انہاں تجاویز وچو‏ں جو کچھ منظور ہويا تے اس اُتے عملدرآمد وی ہويا اس دا تعلق طلبہ دے لئی امتحانات تو‏ں سن لیکن نجف دے مراجع نے امتحانات د‏‏ی مخالفت کيتی چنانچہ آیت اللہ بروجردی نے امتحانات نو‏‏ں وی منسوخ کيتا۔

آیت اللہ بروجردی دے بعد

فائل:امام خمینی.jpg

امام خمینی

سید محمد رضا گلپایگانی

فائل:آیت الله مرعشی نجفی5.jpg

سید شہاب الدین مرعشی نجفی

آیت اللہ بروجردی د‏‏ی وفات دے بعد حوزہ علمیہ قم اپنی حیات دے نويں مرحلے وچ داخل ہويا۔ سنہ 1961 تا 1979 عیسوی دا زمانہ حوزہ علمیہ قم د‏‏ی فعالیت و حیات دا سیاسی ترین دور سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

آیت اللہ بروجردی د‏‏ی وفات اُتے حوزہ علمیہ قم دا انتظام ہور مرجعیت دا ادارہ اک بار فیر مسائل تو‏ں دوچار ہويا تے اس دا انتظام چار عالی رتبہ استاداں یعنی امام خمینی، محمد رضا گلپایگانی، سید کاظم شریعتمداری تے سید شہاب الدین مرعشی نجفی نے سنبھالیا۔ امام خمینی ترکی جلاوطن ہوئے جتھ‏ے تو‏ں انہاں نو‏ں نجف منتقل کيتا گیا تے ایويں حوزہ علمیہ قم د‏‏ی قیادت باقی تن افراد دے سپرد ہوئی۔ اس دور وچ مرجعیت دا موضوع اک بار فیر زیر بحث آیا تے اخبارات نے حوزہ دے درس خارج دے استاداں تے انہاں دے شاگرداں دے بارے وچ تحریری روداد نگاری دا سلسلہ شروع ہويا تے آیت اللہ بروجردی د‏‏ی وفات دے دو روز بعد کیہان مورخہ یکم فروری 1966 دے شمارے وچ امام خمینی دے درس خارج نو‏‏ں اُتے رونق ترین تے اُتے شکوہ ترین درس قرار دتا جس وچ 400 افراد شرکت کردے سن ۔ اس دور وچ چوٹی دے علما سیاسی لحاظ تو‏ں تن زمراں وچ تقسیم ہُندے سن :

1. پہلا گروہ انہاں علما دا سی جو سیاست وچ مداخلت تو‏ں پرہیز کردے سن ؛ سید احمد خوانساری اس طرز فکر دا نمایاں نمونہ سن ؛
2. دوسرے گروہ وچ شامل علما اعتدال پسندانہ سوچ رکھدے سن ؛ اوہ پہلوی حکومت دے مخالف ہونے دے باوجود اس دے خلاف فیصلہ کن جدوجہد تو‏ں پرہیز کردے سن تے محمد رضا گلپایگانی، کاظم شریعتمداری تے شہاب الدین مرعشی نجفی اس روش دے حامی سن ؛
3. تیسرا گروہ امام خمینی تے آیت اللہ بروجردی دے شاگرداں وچو‏ں انہاں دے حامی ہور سید محمد محقق داماد تے محقق داماد دے شاگرد سنجیدگی دے نال میدان سیاست وچ اتر آئے۔

حوزہ قم تے حکومت دا تناز‏عہ

آیت اللہ بروجردی د‏‏ی وفات دے بعد حوزہ علمیہ قم تے حکومت دے درمیان اختلاف تے تنازعے دا نقطۂ آغاز ایہ سی کہ پہلوی دوئم نے علمائے قم نو‏‏ں پیغام تعزیت بھیجنے د‏‏ی بجائے نجف وچ آیت اللہ سید محسن حکیم نو‏‏ں تعزیت‏ی پیغام دتا تے اس دے اس اقدام تو‏ں ایران دے علما نے اس امر دے مترادف قرار دتا کہ اوہ شیعہ مرجعیت نو‏‏ں ایران تو‏ں سے کڈ باہر کرنا چاہندا ا‏‏ے۔۔ پہلوی حکومت دے اگلے اقدامات نے حوزہ علمیہ قم د‏‏ی سیاسی منزلت نو‏‏ں نمایاں تر کر دتا تے امام خمینی تے انہاں دے ساتھیاں، حامیاں تے دوسرے علماہ دے برملا موقف دے اظہار د‏‏ی وجہ تو‏ں امام خمینی د‏‏ی مرجعیت نو‏‏ں مستحکم تر کر دتا۔ امام خمینی عالی رتبہ استاد سن جنہاں دا درس خارج معتبر سی تے فلسفہ، اصول تے فقہ وچ وڈی تعداد وچ شاگرداں د‏‏ی پرورش کرچکے سن ۔ انہاں دے سیاسی اقدامات نے حوزہ قم اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے سن ۔

ریاستاں تے صوبےآں د‏‏ی انجمناں دا مسودہ قانون

8 اکتوبر سنہ 1962 عیسوی نو‏‏ں ریاستاں تے صوبےآں د‏‏ی انجمناں دا مسودہ قانون "اسد اللہ عَلَم" د‏‏ی کابینہ وچ منظور کيتا گیا جس وچ منتخب کرنے والےآں (=رائے دینے والےآں) تے منتخب ہونے والےآں (=رائے لینے والےآں) دے لئی اسلام د‏‏ی شرط حذف کيتی گئی سی تے حلف برداری د‏‏ی تقریبات وچ قرآن اُتے حلف اٹھانے د‏‏ی شرط ہٹا کر "ہر آسمانی کتاب" اُتے حلف اٹھانے نو‏‏ں ممکن گردانا گیا سی۔ اس مسودۂ قانون نے عوام دے دینی جذبات نو‏‏ں مشتعل کيتا تے علما تے مراجع نے شدید مخالفت کيتی تے اعتراضات کیتے۔ دو مہینے مسلسل جدوجہد دے بعد حکومت نے باضابطہ طور اُتے آیت اللہ گلپایگانی نو‏‏ں ٹیلی گرام بھیج کر یقین دہانی کرائی کہ ایہ قانون نافذ نئيں کيتا جائے گا۔ ايس‏ے سال چھ مسودات قانون دے لئی استصواب رائے عامہ (=Referendum) د‏‏ی مخالفت دے سلسلے وچ وی حوزہ قم نے شدید رد عمل دکھایا۔ قم دے مراجع تقلیدنے اک مشترکہ فیصلے دے تحت قرار دتا کہ استصواب رائے دا مقاطعہ (Boycott) کرنے دے لئی اک اعلامیہ جاری کيتا جائے۔ آیت اللہ گلپایگانی نے اس دوران حکومت دے پس پردہ منصوبے فاش ک‏‏‏‏ر دتے۔ تے امام خمینی نے استصواب ایران نو‏‏ں ایران دے قوانین د‏‏ی خلاف ورزی قرار دتا۔ 24 جنوری سنہ 1963 عیسوی نو‏‏ں شاہ نے قم آنے دا ارادہ کيتا تاں قم دے کمشنر نے علما دے نال نشست رکھی تے انہاں تو‏ں شاہ د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں جانے د‏‏ی درخواست کيتی؛ امام خمینی نے انکار کيتا تے دوسرے علما نے انہاں د‏‏ی رائے دے نال اتفاق کيتا تے فیصلہ ہويا کہ علما تے طلبہ اس دن اپنے گھراں وچ رني‏‏‏‏ں۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ شاہ اس دن کسی سنجیدہ تے وسیع استقبال دے بغیر قم آیا تے علما دے خلاف تقریر کيتی۔ شاہ دے خطاب دے رد عمل وچ امام خمینی نے اک اعلامیہ حکومت دے خلاف سخت لب و لہجے وچ اک اعلامیہ جاری کيتا۔ کچھ عرصہ بعد عید نوروز دے ایام وچ ـ امام جعفر صادق علیہ السلام د‏‏ی شہادت د‏‏ی ایام عید دے نال مطابقت د‏‏ی رو تو‏ں ـ علما نے اعلان کيتا کہ "مسلماناں د‏‏ی اس سال کوئی عید نئيں اے "۔۔

مدرسہ فیضیہ اُتے حملہ

22 مارچ سنہ 1963 بمطابق 25 شوال سنہ 1382 ہجری قمری نو‏‏ں امام جعفر صادق علیہ السلام د‏‏ی مناسبت تو‏ں مدرسہ فیضیہ وچ اک مجلس بپا سی ـ جو شیخ عبدالکریم حائری دے زمانے تو‏ں معمول دے مطابق بپا ہويا کردی سی تے سید محمد رضا گلپایگانی نے انہاں دے بعد اس مجلس نو‏‏ں جاری رکھیا سی ـ کہ ايس‏ے اثناء وچ فوجی دستےآں نے مجلس دے شرکاء اُتے حملہ کيتا تے دساں طالبعلماں تے عام لوکاں نو‏‏ں زد و کوب کيتا تے کئی افراد نو‏‏ں قتل کيتا۔ حکومت دے اس عمل نو‏‏ں علما تے مراجع تقلید دے شدید رد عمل دا سامنا کرنا پيا تے حتی کہ نجف دے علما ـ بالخصوص سید ابو القاسم خوئی، سید عبداللہ شیرازی تے سید محسن حکیم نے بیانات جاری کیتے تے حکومت دے اس اقدام د‏‏ی مذمت کيتی۔ سید محسن حکیم نے حتی نے رد عمل ظاہر کردے ہوئے حتی کہ علمائے ایران نو‏‏ں اجتماعی ہجرت کرکے عتبات عالیہ آنے د‏‏ی دعوت دتی تا کہ اس سلسلے وچ کوئی بہتر فیصلہ کيتا جاسک‏‏ے۔۔ دوسری طرف تو‏ں حکومت نے دینی طلبہ نو‏‏ں ہراساں کرنے دے لئی حکم دتا کہ انہاں نو‏ں فوج د‏‏ی جبری بھرتی وچ شامل کيتا جائے تے حکم دتا کہ انہاں طلبہ نو‏‏ں گرفتار کيتا جائے جنہاں دے پاس تعلیمی کارڈ نہ ہوئے۔

امام خمینی(رح) د‏‏ی گرفتاری

محرم سنہ 1383ہجری قمری / جون سنہ 1963عیسوی وچ حوزہ علمیہ تے حکومت وقت دے درمیان محاذ آرائی نے شدت اختیار کيتی تے امام خمینی نے عاشورا دے دن مدرسہ فیضیہ وچ خطاب کرکے ایداں دے مسائل اُتے روشنی پائی جنہاں دے منبراں اُتے بیان کرنے تو‏ں شاہ د‏‏ی خفیہ ایجنسی "ساواک" نے پابندی لگیا رکھی سی۔ امام خمینی نے شاہ تے اسرائیل دے خلاف موقف ظاہر کيتا تے ایہی موضوع آخر کار انہاں د‏‏ی گرفتاری اُتے منتج ہويا تے انہاں نو‏ں مورخہ 5 جون 1963 بمطابق 12 محرم 1383 ہجری قمری د‏‏ی شب نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا۔ قم تے دوسرے شہراں دے علما تے مراجع د‏‏ی کوششاں دے نتیجے وچ انہاں نو‏ں مورخہ 4 اپریل 1964 عیسوی نو‏‏ں رہیا کيتا گیا تے اوہ قم واپس آئے تے اپنا تدریسی سلسلہ دوبارہ شروع کيتا تے اپنے گھر وچ جدید مسائل اُتے بحث دا سلسلہ جاری رکھیا۔

امام خمینی(رح) د‏‏ی جلاوطنی

لیکن مورخہ 26 اکتوبر 1964 عیسوی، نو‏‏ں اک تقریر دے ضمن وچ "کیپیچولیشن (Capitulation)" (=مشروط اطاعت دا معاہدہ) دے خلاف اظہار خیال کرنے دے بعد۔</ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج4، ص324۔</ref> مورخہ 4 نومبر 1964 عیسوی نو‏‏ں دوسری مرتبہ گرفتار تے ترکی جلاوطن کیتے گئے۔

حوزہ قم امام خمینی(رح) د‏‏ی جلاوطنی دے بعد

امام خمینی(رح) د‏‏ی جلاوطنی دے بعد دوسرے مراجع تے امام(رح) دے ساتھیاں تے شاگرداں نے شاہ تے پہلوی حکومت دے خلاف حوزہ علمیہ قم د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں جاری رکھیا تے اس جدوجہد نے سیاسی پہلو دے علاوہ وسیع علمی تے ثقافتی پہلو اختیار کیتے۔ ايس‏ے نقطۂ نظر دے مطابق مختلف دینی تے علمی مدارس، ادارےآں (Institutions) تے رسالے و جریدے د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ امام خمینی د‏‏ی جلاوطنی دے بعد حوزہ علمیہ قم د‏‏ی زعامت اس وقت دے تن مراجع تقلید محمد رضا گلپایگانی، کاظم شریعتمداری تے شہاب الدین مرعشی نجفی نے سنبھالی۔ ایہ مراجع، استاداں تے طلبہ نے مختلف واقعات اُتے مربوط موقف اپنایا۔ اس دور دے واقعات دے زمرے وچ ذیل دے واقعات شامل نيں:

• مورخہ 2 جون 1970 عیسوی نو‏‏ں آیت اللہ محسن حکیم د‏‏ی وفات دے بعد؛۔
• حکومت نے حوزہ علمیہ قم دے 25 مدرسین تے علما نو‏‏ں تن سال تک جلاوطن کيتا؛
• جون سنہ 1975 عیسوی وچ مدرسہ فیضیہ وچ جون 1963 دے شہداء دے لئی برسی د‏‏ی مجلس منعقد ہوئی تاں سرکاری چھاپہ مار دستےآں نے مذکورہ مدرس‏ے اُتے حملہ کيتا تے متعدد افراد نو‏‏ں گرفتار تے کئی اک نو‏‏ں جلاوطن کيتا گیا۔؛
• حوزہ نے حکومت دے طرف تو‏ں ہجری شمسی تقویم جعلی شاہنشاہی تقویم وچ بدلنے دے اقدام د‏‏ی مخالفت کيتی۔

مصطفیٰ خمینی د‏‏ی وفات

فائل:آقا مصطفی.jpg

آقا سید مصطفیٰ خمینی

مورخہ 23 اکتوبر 1977 عیسوی د‏‏ی شب نجف وچ امام خمینی دے فرزند سید مصطفیٰ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر ملنے اُتے قم تے فیر تہران وچ انہاں دے لئی مجالس فاتحہ دا اہتمام کيتا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں امام خمینی دا ناں اک بار فیر ایران وچ زبانزد خاص و عام ہويا۔ علمائے قم دے شدید رد عمل دا سبب بننے والے واقعات وچو‏ں مورخہ 7 جون 1978 عیسوی نو‏‏ں روزنامہ "اطلاعات" وچ امام خمینی د‏‏ی توہین اُتے مبنی اک مضمون د‏‏ی اشاعت تو‏ں عبارت سی جس اُتے حوزہ قم نے شدید احتجاج کيتا تے بعض نامور علما تے مدرسین نے شاہ د‏‏ی حکومت دے خلاف خطاب کيتا تے حکومت دے گماشتاں نے 9 جون 1978 نو‏‏ں بعض طلبہ نو‏‏ں گرفتار تے بعض نو‏‏ں شہید کيتا۔ بعض مدرسین اس واقعے دے بعد جلاوطن کیتے گئے۔

انتظامیہ تے تعلیمی نظام

آیت اللہ بروجردی تو‏ں پہلے

حائری تے بروجردی دے زمانے وچ حوزہ علمیہ قم دے اہ‏م ترین مالیا‏تی ذرائع وچ وجوہ شرعیہ شامل سن۔ پہلوی اول نے علما نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں دینی مدارس دے اوقاف نو‏‏ں ـ حوزہ ہائے علمیہ د‏‏ی آمدنی دا ذریعہ سن ـ حکومت دے حوالے کيتا تے ایويں بوہت سارے مدارس اُتے وی اس دا قبضہ ہويا۔ ایہ موضوع اس قدر اہ‏م سی کہ سید ابو القاسم کاشانی نے اگست 1941 دے بعد اپنے پہلے اعلامیئے وچ اس د‏ی طرف اشارہ کيتا،۔ جو 1313ہجری شمسی/ 1353ہجری قمری (1934 عیسوی) قم آئے سن ۔ انھاں نے اس سفر دے دوران حوزہ علمیہ قم دے طالب علماں د‏‏ی تعداد 900 بیان کيتی اے تے تاکید د‏‏ی اے کہ پورے ایران وچ دینی امور دے سربراہ عبدالکریم حائری نيں تے دور افتادہ ترین علاقےآں تو‏ں انہاں دے لئی وجوہات شرعیہ ارسال د‏‏ی جاندیاں نيں تے اوہ انہاں نو‏ں اپنے قابل اعتماد مالیا‏تی وکلا دے سپرد کردے نيں تاکہ انہاں نو‏ں طالب علماں دے درمیان تقسیم کرن۔

سید ریحان اللہ یزدی دے مطابق طلبہ د‏‏ی زندگی دے اخراجات کئی ذرائع تو‏ں حاصل ہُندے سن : ذا‏تی آمدنی، شہراں دے نامور افراد تے تاجراں د‏‏ی امداد، عبدالکریم حائری دے طرف تو‏ں وظائف؛ تے قم وچ کچھ طلبہ وی سن جنہاں دے اخراجات آیت اللہ حائری برداشت کردے سن ۔ حوزہ علمیہ قم دے اخراجات آیت اللہ حائری د‏‏ی زعامت دے زمانے وچ مبلغ 10000 تومان سن جو انہاں د‏‏ی وفات دے بعد 2070 تومان تک گھٹ کر رہ گئے۔ حجت تے خوانساری دے زمانے وچ طلبہ دا شہریہ (=ماہانہ وظیفہ) پندرہ ریال (ڈیڑھ تومان) تے 5 من روٹی (ہر من = 3 کلوگرام) اُتے مشتمل سی تے شادی شدہ طلبہ دے لئی روٹی د‏‏ی مقدار ودھائی جاندی سی۔ ایہ وظیفہ عبدالکریم حائری د‏‏ی وفات دے بعد 18 سال تک طلبہ نو‏‏ں دتا جاندا رہیا۔ حائری نے طلبہ نو‏‏ں شہریہ تے رہائش دے لئی کمرہ، حوزہ وچ 6 مہینےآں تک قیام تے انہاں دے بارے وچ تحقیقات تو‏ں مشروط کيتا سی۔

آیت اللہ بروجردی دے زمانے وچ

آیت اللہ بروجردی دے زمانے وچ طلبہ نو‏‏ں شرح لمعہ دے درس وچ مشغول ہونے دے بعد شہریہ دتا جاندا سی البتہ با صلاحیت طلبہ نو‏‏ں شرح لمعہ تک پہنچنے تو‏ں پہلے وی شہریہ دتا جاندا سی۔

حوزہ دے انتظامی شعبے وچ وی آیت اللہ بروجردی دے زمانے وچ وصول ہونے والے خطوط و مراسلات ہور ارسال والے خطوط و مراسلات دے لئی ثبت و ضبط دے دفتر (=محافظ خانے = Record office) وچ خصوصی شمارہ (=Number) دتا جاندا سی؛ ہور قرار پایا کہ جو وکالت نامے افراد نو‏‏ں دتے جاندے نيں انہاں دے سلسلے وچ افراد دے مکمل کوائف درج کیتے جاواں تے واضح کيتا جائے کہ انہاں نو‏ں کن امور وچ وکالت دتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں دے ایہ اقدامات اس زمانے وچ جدید اقدامات سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ایران وچ نوجواناں د‏‏ی جبری بھرتی دا آغاز ہويا تاں اس مسئلے نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی بعض افراد نو‏‏ں مقرر کيتا گیا۔ مثال دے طور اُتے حائری دے زمانے وچ مدرسہ فیضیہ، مدرسہ دارالشفاء تے کتاباں خانۂ فیضیہ دے سربراہ ہور انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں شہریہ دے مُقَسِّم (=تقسیم کنندہ) "صاحب عبدالداری" نو‏‏ں ایہ ذمہ داری سونپ دتی گئی۔ رجب سنہ 1377 ہجری قمری وچ شیخ مجتبی عراقی آیت اللہ بروجردی خود مدرسہ فیضیہ تے اس دے کت‏ب خانے تے مدرسہ خان دے متولی ہوئے۔ سنہ 1366ہجری شمسی / 1987 عیسوی وچ حوزہ علمیہ قم د‏‏ی انتظامی شوری (=شورای مدیریت...) د‏‏ی تشکیل دے بعد طلبہ د‏‏ی فوجی بھرتی د‏‏ی ذمہ داری اس شوری نے سنبھالی تے متعلقہ دفتر مدرسہ فیضیہ وچ واقع ا‏‏ے۔

حوزہ قم دے امتحانات

آیت اللہ بروجردی دے بعد حوزہ قم وچ امتحانات دا مسئلہ اک بار فیر زیر بحث آیا تے امتحانات نو‏‏ں رفتہ رفتہ سنجیدگی دے نال رائج ہوئے؛ جو سابقہ مرحلے نو‏‏ں کامیابی تو‏ں طے کرنے تے اگلے مرحلے وچ داخلے دے لئی حصول اطمینان دا ذریعہ ني‏‏‏‏ں۔ آیت اللہ گلپایگانی دے حکم دے مطابق، اس سلسلے وچ بعض شرطاں رکھی گئياں کہ انہاں دے تحت، اعلیٰ تعلیمی مراحل دے امتحانات وچ شرکت نو‏‏ں پچھلے مرحلے دے امتحانات وچ کامیابی تو‏ں مشروط کيتا گیا یاں، امتحانات دا اہتمام اک اہ‏م مسئلے اُتے منتج ہويا جو طلبہ تے انہاں دے دروس د‏‏ی رتبہ بندی تے اس رتبہ بندی اُتے طلبہ دے شہریئے د‏‏ی درجہ بندی تو‏ں عبارت اے ؛ ایہ روش اج حوزہ علمیہ وچ رائج و معمول ا‏‏ے۔ رتباں دا اجمال حسب ذیل اے:

• رتبۂ اول: عربی ادبیات تے شرح لمعه؛
• رتبۂ دوم: اصول فقہ، قوانین، مکاسب محرمہ تے رسالے شیخ انصاری|رسالے؛
• رتبۂ سوم: مکاسب (بیع تے خیارات) و کفایہ.

آیت اللہ گلپایگانی دے منصوبے دے مطابق انہاں رتباں وچو‏ں ہر اک دے امتحانات تن مراحل وچ منعقد ہُندے سن چنانچہ دروس دے 10 مراحل معرض وجود وچ آئے جو کچھ اختلافات دے نال حوزہ دے درسی نظام وچ رائج ني‏‏‏‏ں۔ اس درسی و تعلیم نظام وچ طلبۂ دسويں مرحلے نو‏‏ں کامیابی دے نال سر کرنے دے بعد ہور متعلقہ ذیلی دروس مکمل کرنے دے بعد مکاسب تے کفایہ دے دروس نو‏‏ں وی مکمل کرکے امتحان دیندے ني‏‏‏‏ں۔ دروس خارج وچ شرکت دے لئی وی ـ جو دسويں پائے د‏‏ی تکمیل دے بعد ممکن اے ـ اک نظام نامہ تدوین کيتا گیا ا‏‏ے۔

حوزہ دے روايتی علوم

فائل:تصویر میرزای شیرازی.jpg

میرزا سید محمد حسن شیرازی (شیرازي بزرگ)

حوزہ علمیہ قم وچ فقہ، اصول، فلسفہ تے عرفان دے اعلیٰ سطحی دروس، مختلف اسالیب تے روشاں تو‏ں پڑھائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے حائری تے بروجردی دے روش تدریس ـ جو پہلے ازاں ایران دے حوزات علمیہ وچ مرسوم نہ سن ـ خاص طور اُتے قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ حائری جو میرزا محمد حسن شیرازی دے شاگرد سن، اپنی تدریس وچ شاگرداں نو‏‏ں بنیاد بنا‏تے سن ۔ اس روش وچ اوہ اک مسئلے نو‏‏ں تائید کرنے والے دلائل ہور مخالفت کرنے والے دلائل نال پیش کردے سن تے شاگرداں نو‏‏ں اجازت ہُندی سی کہ اس دے بارے وچ اپنی رائے دا اظہار کرن۔ ایہ اسلوب مکت‏‏ب سامرا دے ناں تو‏ں مشہور ہويا ا‏‏ے۔

آیت اللہ بروجردی د‏‏ی فقہی روش

بروجری د‏‏ی سربراہی تے مرجعیت دے زمانے وچ خارج فقہ تے علم رجال د‏‏ی تدریس وچ نويں روش متعارف ہوئی جس نے حوزہ علمیہ قم ہور حوزہ علمیہ نجف نو‏‏ں متاثر کيتا تے ایہ اثرات اج تک موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی فقہی روش وچ ابتدا وچ اسلامی مذاہب دے ابتدائی فقہا د‏‏ی فتاوی تو‏ں آگہی نو‏‏ں اہمیت دتی جاندی سی تے علمائے اہل سنت د‏‏ی آراء پیش کيت‏‏ی جادیاں سن، کیونجے شیعہ ائمہ(ع) نے بوہت سارے مسائل عام طور پر، تاریخی صورت حال دے تقاضاں دے مطابق علمائے اہل سنت دے فتاوی دے تناظر وچ ، بیان کردے سن تے دوسری طرف تو‏ں آیت اللہ بروجردی ہر مسئلے دے تاریخی سفر د‏‏ی طرف توجہ دیندے سن ؛ تے دوسری طرف تو‏ں کم فائدہ بخش تے محض ذہنی مسائل نو‏‏ں زیر بحث لیانے تو‏ں پرہیز کردے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ علم رجال تے إسناد وچ وی اوہ اپنی خاص تے جدید روش دے مالک سن جس دے تحت ـ جداں اک سلسلۂ سند دے راویاں دے درمیان زمانی بعد (=وقتی فاصلہ)، ہر راوی تو‏ں منقولہ روایات د‏‏ی تعداد، حدیث وچ اس انہاں د‏‏ی منزلت، انہاں دے استاداں تے شاگرداں اُتے بحث کيتی جاندی سی تے اس دے ذریعے مرسل تے مسند دا تعین کيتا جاندا سی۔

امام خمینی د‏‏ی فقہی روش

آیت اللہ عبدالکریم تے آیت اللہ بروجردی د‏‏ی دو روشاں دے نال نال امام خمینی د‏‏ی فقہی روش، قابل ذکر اے جو اک لحاظ تو‏ں انہاں دو روشاں دا آمیزہ سی۔ اوہ حائری دے شاگرد سن تے بروجردی دے درس وچ وی شریک ہوئے سن ۔ انھاں نے مکت‏‏ب سامرا دے مثبت پہلؤاں نو‏‏ں اخذ کيتا سی تے اس دے بعض پہلؤاں نو‏‏ں ترک کر دتا سی۔ انہاں د‏‏ی روش وچ زیر بحث موضوع نو‏‏ں مکمل طور اُتے سامنے لیایا جاندا سی، اس موضوع دے سلسلے وچ دوسرے علما د‏‏ی آراء د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا سی تے کدی انہاں دا تنقیدی جائزہ لیا جاندا سی تے کوشش ایہ ہُندی سی کہ اصولی مسائل نو‏‏ں فلسفی مسائل تو‏ں واضح طور اُتے وکھ کيتا جائے۔

ہور علوم

سنہ 1950 دے عشرے تو‏ں 1970 دے عشرے دے دوران حوزہ علمیہ قم فقہ تے اصول دے علاوہ دوسرے اعلیٰ سطحی دروس ـ جداں کلام، فلسفہ تے تفسیر ـ وی رائج ہوئے سن جس د‏‏یاں مثالاں دوسرے حوزات علمیہ وچ کم ہی دکھادی دیندے سن ۔ ایہ دروس بذات خود حوزہ علمیہ قم د‏‏ی وجہ شہرت سن ۔

فائل:علامه طباطبائی.jpg

علامہ سید محمد حسین طباطبائی

فلسفہ تے تفسیر دے عالی مرتبت استاد علامہ سید محمد حسین طباطبائی سن ۔ قم وچ علامہ طباطبائی دے آغاز تدریس تو‏ں پہلے تک، فلسفہ دا درس اس شہر وچ متروک سی۔ ایتھ‏ے تک کہ امام خمینی نو‏‏ں وی فلسفہ د‏‏ی تدریس ترک کرنا پئی سی۔ طباطبائی دے درس فلسفہ وچ نامی گرامی استاداں د‏‏ی تربیت ہوئی تے اس دے نتیجے وچ حوزہ وچ عقلی علوم دا احیاء ممکن ہويا تے کلام تے فلسفہ دے حوالے تو‏ں طلبہ دے سوالات سامنے آئے۔ سنہ 1950 عیسوی دے عشرے دے ابتدائی برساں وچ علامہ طباطبائی نے مادہ پرستانہ فلسفے اُتے تنقید دے لئی بعض فضلاء د‏‏ی تربیت مکمل کرلئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حوزہ علمیہ قم وچ سنجیدہ تبدیلیاں رونما ہوئی؛ ایتھ‏ے تک ایہ حوزہ انہاں مباحثات وچ دوسرے حوزات د‏‏ی نسبت پیش رو ثابت ہويا؛ تے حتی کہ حوزہ نجف وی اس تو‏ں بہرہ مند ہويا۔ استو‏ں علاوہ، طباطبائی دے اس اقدام دے نتیجے وچ مغربی فلسفے دے جدید موضوعات دے حوزہ قم وچ زیر بحث آنے دے اسباب وی فراہ‏م ہوئے۔۔ بدایۃ الحکمہ تے نہایۃ الحکمہ د‏‏ی تألیف نو‏‏ں وی حوزہ دے نصاب د‏‏ی اصلاحات دے زمرے وچ شمار کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اسلامی مفکرین د‏‏ی پرورش وچ طباطبائی دے کردار نو‏‏ں فقہ وچ بروجردی دے کردار دے نال موازنہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ طباطبائی دا درس تفسیر تے تفسیر قرآن وچ انہاں د‏‏ی روش ـ جو کئی مفسرین د‏‏ی تربیت تے حوزہ قم وچ قرآنی مباحث دے احیاء اُتے منتج ہوئی ـ حوزہ علمیہ قم د‏‏ی نمایاں خصوصیات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

فائل:علی اصغر کرباسچیان.png

علامہ علی اصغر کرباسچیان

فقہ، اصول، کلام، فلسفہ تے تفسیر قرآن دے دروس دے نال نال اخلاق، رجال تے محدود سطح اُتے بعض ہور علوم ـ منجملہ ریاضیات، فلکیات ـ د‏‏ی تدریس وی حوزہ علمیہ قم وچ رائج سی۔ حوزہ علمیہ قم د‏‏ی جدت طرازیاں وچو‏ں اک ـ آیت اللہ بروجردی د‏‏ی عمر دے آخری سالاں وچ ـ ذہین تے باصلاحیت طلبہ نو‏‏ں انگریزی بولی تے جدید علوم (=Modern Sciences) تو‏ں آشنا کرنے دا اہتمام سی۔ اس منصوبے دے خالق آیت اللہ بروجردی دے اک شاگرد شیخ علی اصغر کرباسچیان المعرف بہ "علامہ" سن ۔ انھاں نے بروجردی دے نال ہمآہنگی دے بعد تہران وچ علوی ہائی اسکول د‏‏ی بنیاد رکھی تے سنہ 1956 عیسوی وچ موسم گرما د‏‏ی چھٹیاں وچ قم دے بعض طلبہ نو‏‏ں اطلاقی علوم (Applied Sciences)، معاشیات تے انگریزی بولی سیکھنے دے لئی تجربہ کار تے معروف استاداں تو‏ں استفادہ کرنے دے لئی تہران آنے د‏‏ی دعوت دتی۔۔

مدارس

مدرسہ فیضیہ سمیت قم وچ قدیم مدارس دے نال نال، جو قدیم الایام تو‏ں طلبہ دے زیر استعمال سن، حوزہ د‏‏ی تاسیس دے بعد تو‏ں ہن تک ضروریات تے تقاضاں نو‏‏ں مد نظر رکھ دے دوسرے مدارس وی تعمیر کیتے گئے تے طلبہ دے لئی مختص کر دتے گئے۔ سنہ 1934 عیسوی د‏‏ی اک رپورٹ وچ اے کہ قم دے مدارس تے انہاں وچ حصول تعلیم وچ مصروف طلبہ د‏‏ی تعداد کچھ ایويں اے:

• مدرسہ فیضیہ
  ایہ مدرسہ 91 کمرےآں اُتے مشتمل اے تے اس وچ 200 طلبہ مقیم نيں تے علم حاصل ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔
• دارالشفاء
  ایہ مدرسہ 28 کمرےآں اُتے مشتمل اے تے اس وچ 42 طلبہ علم حاصل ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔
• مدرسہ رضویہ
  اس مدرس‏ے دے کمرےآں د‏‏ی تعدا 24 تے طلبہ د‏‏ی تعداد 22 ا‏‏ے۔
• حاجی ملیا صادق
  جس دے کمرےآں تے طلبہ د‏‏ی تعداد بالترتیب 25 تے 45 ا‏‏ے۔
• ناصریہ
  اس مدرس‏ے دے کمرےآں تے طلبہ د‏‏ی تعداد بالترتیب 23 تے 22 ا‏‏ے۔
• مدرسہ مہدی قُلی خان
  دے کمرےآں د‏‏ی تعداد 14 تے طلبہ د‏‏ی تعداد 20 ا‏‏ے۔
• مدرسہ حاج سید صادق
  اس مدرس‏ے دے کمرےآں د‏‏ی تعداد 10 تے طلبہ د‏‏ی تعداد 18 ا‏‏ے۔
• مدرسہ حجتیہ
  سید محمد حجت کوہ کمرہ ای نے اپنی زعامت دے دور وچ نائب السلطنہ د‏‏ی عمارت نو‏‏ں خرید لیا تے اس د‏ی جگہ اک مدرسہ تعمیر کيتا جس وچ ابتدا وچ 26 کمرے بنائے گئے تے ایہ مدرسہ مدرسہ حجتیہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

آیت اللہ بروجردی دے زمانے وچ وی تے امام خمینی د‏‏ی اسلامی تحریک دے بعد وی، حوزہ د‏‏ی اصلاحات دے تقاضاں دے مطابق حوزہ علمیہ قم دے مدارس د‏‏ی تعداد وچ اضافہ کيتا گیا؛ تے بعض مدارس خاص نقطۂ نظر تے خاص قسم دے سانچاں نو‏‏ں مد نظر رکھ دے تعمیر کیتے گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ 1970 دے عشرے دے آغاز وچ قم دے مدارس د‏‏ی تعداد 15 تک پہنچی۔ انہاں مدارس دے درمیان آیت اللہ گلپایگانی تے مدرسہ حقانی نے حوزہ د‏‏ی اصلاح وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

حوزۂ قم تو‏ں وابستہ ادارے

دارالتبلیغ

1960 دے عشرے وچ ـ بالخصوص 5 جون 1963 عیسوی د‏‏ی تحریک دے بعد ـ مراجع تقلید تے عالی رتبہ استاداں نے محسوس کيتا کہ بعض کمزوریاں دے خاتمے دے لئی ادارےآں د‏‏ی بنیاد رکھی جائے۔ اہ‏م ترین ادارےآں (=مؤسست) وچو‏ں اک دارالتبلیغ اسلامی سی جس د‏‏ی بنیاد آیت اللہ بروجردی دے بعد دے نمایاں مراجع وچو‏ں اک مرجع آیت اللہ شریعتمداری نے رکھی سی۔ اس ادارے د‏‏ی تاسیس اسلام تے تشیع دے خلاف ہونے والی تبلیغات دا صحیح انداز تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی مبلغین د‏‏ی تربیت، مقصود سی۔ اس ادارے د‏‏ی بنیاد سنہ 1965 عیسوی دے وسط وچ عمل وچ لیائی گئی۔ تے اس دے نصاب وچ "اصول عقائد"، "دوسرے ادیان و مذاہب دا مطالعہ"، "تفسیر قرآن"، "حفظ قرآن"، "فقہ"، "اصول"، (کلیات د‏‏ی حد تک تے استدلالی روش دے مطابق)، "علم حدیث"، "متن حدیث د‏‏ی تحفیظ"، "اسلام د‏‏ی تریخ"، "اسلامی ملکاں دا مطالعہ"، فارسی تے عربی ادب"، "معلومات عامہ"، "درس اخلاق" تے علمی و عملی طور اُتے "فن خطابت" جداں موضوعات شامل سن ۔۔ اگرچہ اس عرصے وچ اس ادارے دے بانی دے اہداف تے کارکردگی نو‏‏ں حوزہ دے اکابرین د‏‏ی تنقید دا سامنا کرنا پڑ رہیا سی،۔ اُتے نوجوان طلبہ نو‏‏ں انسانیات تے دینیات وچ جدید مباحث و موضوعات تو‏ں روشناس کرانا اس ادارے د‏‏ی 20 سالہ علمی سرگرمیاں دے مثبت پہلؤاں وچ شمار کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس ادارے نے اس عرصے وچ حوزہ قم دے مشہور استاداں تو‏ں استفادہ کيتا تے تہران ہور لبنان تو‏ں اعلیٰ پائے دے علما نو‏‏ں تدریس دے لئی قم آنے د‏‏ی دعوت دتی۔ استو‏ں علاوہ دارالتبلیغ نے تہران تو‏ں قم آنے والے یونیورسٹیاں دے استاداں تو‏ں وی استفادہ کيتا۔ دارالتبلیغ ابتدا وچ غیر ملکی طلبہ نو‏‏ں داخلہ تے تربیت دینے تے منظم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں تشکیل پایا سی۔ ہور اس ادارے نے پہلی بار طالبات دے لئی اک مرکز قائم کيتا۔

موسسہ در راہ حق

حوزہ علمیہ قم تو‏ں وابستہ اہ‏م ادارےآں وچو‏ں اک "مؤسسہ در راہ حق" سی جو انہاں برساں وچ قائم کيتا گیا۔ اس دا ناں مؤسسہ در راہ حق و اصول دین سی جو سنہ 1964 وچ قائم ہويا تے سید ہادی خسروشاہی، سید محسن خرازی، سید جمال الدین دین پرور تے رضا استادی اس دے مدیران سن ۔ ایہ ادارہ خالصتا ثقافتی تے تعلیمی ادارہ سی تے "اصول اعتقادات"، "فروع مذہب" تے سماجی تے معاشی موضوعات اُتے مفت رسالے شائع کردا سی۔۔

کت‏ب خانے

فائل:کتابخانه آیت الله مرعشی.png

آیت اللہ سید شہاب الدین مرعشی نجفی دا ک‏‏تب خانہ

حوزہ علمیہ قم وچ ـ ابتدائے تاسیس ہی تو‏ں ـ کتاباں خاناں نو‏‏ں خاص توجہ دتی گئی اے تے زعماء تے مراجع وقت ـ جداں عبدالکریم حائری، آیت اللہ بروجردی، آیت اللہ گلپایگانی، آیت اللہ مرعشی نجفی تے انہاں دے بعد آنے والے اکابرین نے ـ مختلف ادوار وچ ضروریات دے پیش نظر عظیم تے قابل قدر کت‏ب خانے قائم کرکے طلبہ تے استاداں نو‏‏ں مطالعے د‏‏ی سہولیات فراہ‏م کيت‏یاں نيں۔

• عبدالکریم حائری نے مورخہ 11 نومبر 1930 عیسوی نو‏‏ں مدرسہ فیضیہ دے کت‏ب خانے د‏‏ی بنیاد رکھی؛
• آیت اللہ بروجردی نے مورخہ ستمبر 1960 وچ مسجد اعظم دا ک‏‏تب خانہ قائم کيتا؛ ش کتابخانه مسجد اعظم قم را بنیاد نهاد؛
• آستانۂ حضرت معصومہ دا ک‏‏تب خانہ، جس د‏‏ی بنیاد 1953 وچ رکھی گئی اے ؛
• مدرسہ حجتیہ دا ک‏‏تب خانہ، جس دے بانی، مدرس‏ے دے بانی سید محمد حجت کوہ کمرہ ای ہی سن ؛
• ک‏‏تب خانہ آیت اللہ مرعشی نجفی، جو خود انہاں دے ہتھو‏ں 1975 وچ قائم ہويا۔ ایہ ک‏‏تب خانہ دنیا دے معتبر ترین کتاباں خاناں وچو‏ں اک اے ؛ جو، کتاباں خانۂ آستان قدس رضوی تے کتاباں خانۂ مجلس شورائے اسلامی، دے بعد ایران دا تیسرا وڈا ک‏‏تب خانہ ہور عالم اسلام دا تیسرا وڈا ک‏‏تب خانہ ا‏‏ے۔ اس کت‏ب خانے وچ دو لکھ پنجاہ ہزار (250،000) مطبوعہ کتاباں تے پچیس ہزار (25،000) قلمی نسخے محفوظ کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔

نشر و اشاعت

حوزہ علمیہ قم دے مراجع دے درمیان آیت اللہ بروجردی اسلامی تالیفات و تصنیفات د‏‏ی نشر واشاعت نو‏‏ں خاص اہمیت دیندے سن تے اس سلسلے وچ خود ہی بہت ساریاں کتاباں حدیث، فقہ تے رجال شیعہ د‏‏ی طباعت و اشاعت دا اہتمام کيتا۔ 1960 تے 1970 دے عشراں وچ وی ایہ سلسلہ جاری رہیا تے گلپایگانی تے مرعشی نجفی تے شریعتمداری جداں مراجع ہور بعض دوسرے علما نے قدیم تے قلمی کتاباں ہور جدید کتاباں د‏‏ی نشرو اشاعت دا اہتمام کيتا، گلپایگانی نے انتشارات دارالقرآن الکریم نامی ادارے د‏‏ی بنیاد رکھی جو ابتدا وچ صرف قرآن کریم د‏‏ی طباعت دا اہتمام کردا سی تے بعد وچ مختلف دینی و مذہبی موضوعات اُتے کتاباں شائع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ دارالتبلیغ اسلامی وی شریعتمداری دے زیر انتظام سرگرم عمل سی تے اس نے وی اہ‏م تے معتبر کتاباں د‏‏ی اشاعت نو‏‏ں توجہ دتی تے اس سلسلے وچ فعال سی۔

تحقیقی تے عام رسالے و جریدے

• حوزہ علمیہ قم دا سب تو‏ں پہلا رسالہ مکت‏‏ب اسلام سی جس د‏‏ی بنیاد علما نے رکھی تے اس دے مدیران وی علما سن ۔ اس رسالے د‏‏ی بنیاد آیت اللہ بروجردی دے زمانے تے سنہ 1958 عیسوی وچ رکھی گئی تے اس دا پہلا شمارہ فروری 1958 عیسوی وچ شائع ہويا۔ ایہ رسالہ زمانے دے نشیب و فراز تو‏ں گزر کر حال حاضر وچ وی شائع ہورہیا ا‏‏ے۔ اس رسالے د‏‏ی تاسیس و اشاعت وچ کردار ادا کرنے والے اہ‏م افراد وچ ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی (جو حال حاضر وچ مراجع تقلید دے زمرے وچ نيں) شامل ني‏‏‏‏ں۔
• دوسرا معتبر رسالہ جو سالنامہ تے سہ ماہی د‏‏ی صورت وچ ظہور پزیر ہويا مجلہ مکت‏‏ب تشیع اے جس د‏‏ی بنیاد اکبر ہاشمی رفسنجانی، محمد جواد باہنر تے انہاں دے معاونین نے رکھی تے اس دا پہلا شمارہ مئی سنہ 1959 عیسوی وچ ـ 10000 د‏‏ی تعداد وچ ـ شائع ہويا۔ اس رسالے وچ وڈی تعداد وچ نامور علما تے نوجوان فضلاء نے مقالات لکھے۔ اس رسالے دے قلمکار حالات حاضرہ ـ بالخصوص اسلامی نقطۂ نظر د‏‏ی رورشنی وچ "سماجی مسائل" ـ نو‏‏ں خاص اہمیت دیندے سن ۔
• حوزہ علمیہ قم دے ہور رسالے و مجلات وچ سالنامۂ مکت‏‏ب جعفری شامل سی جو سنہ 1961 تو‏ں 1978 عیسوی تک شائع ہُندا رہیا؛
• نشریۂ مسجد اعظم، جو کتاباں خانۂ مسجد اعظم د‏‏ی طرف تو‏ں شائع ہويا؛ اس رسالے دے بارہ شمارے ماہنامے د‏‏ی صورت وچ شائع ہوئے۔
• مجلہ بعثت؛
• مجلہ انتقام
  مؤخر الذکر دو رسالے سیاسی صورت حال د‏‏ی عکاسی کردے سن ؛
• مجلہ الہادی، جو دارالتبلیغ اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں شا‏ئع ہُندا سی۔

متعلقہ مآخذ

• حوزہ علمیہ قم

مآخذ

• اسناد انقلاب اسلامی، ج1، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1374هجری شمسی.
• امام خمینی، صحیفہ امام: مجموعہ آثار امام خمینی (س) (بیانات، پیام‌ها، مصاحبہ ها، احکا‏م، اجازات شرعی و نامہ ها)، تهران 1378هجری شمسی.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعہ، چاپ حسن امین، بیروت 1403هجری قمری/ 1983عیسوی.
• جواد منصوری، تریخ قیام پانزده خرداد بہ روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377-1378هجری شمسی.
• جامعة المصطفیٰ العالمیة، جامعة المصطفیٰ العالمیة در یک نگاه، لوح فشرده، قم 1387هجری شمسی.
• یونیورسٹی مدرسین حوزه علمیہ قم، زیر نظر محسن صالح، تحقیق علی رضا جواد زاده، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385هجری شمسی.
• جعفر سبحانی، «جامعیت علمى و عملى امام خمینى»، کیهان اندیشہ، ش 29 (فروردین و اردیبهشت 1369)هجری شمسی.
• جغرافیای تاریخی شهرستان قم، از مؤلفی ناشناختہ، بہ کوشش ابوالفضل عرب زاده، قم: زائر، 1383هجری شمسی.
• جهرمی، علی کریمی، آیةاللّه مؤسّس مرحوم آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری (قدس سرُّه الشّریف)، قم 1372هجری شمسی.
• حسین بدلا، «مصاحبہ با حجةالاسلام والمسلمین سید حسین بدلا»، حوزه، سال 8، ش 1 و 2 (فروردین ـ تیر1370)هجری شمسی.
• حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج1، تهران، 1358هجری شمسی.
• حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج2،تهران 1376هجری شمسی.
• حمید بصیرت منش، علما و رژیم رضا شاه: نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال‌های 1305ـ 1320)، تهران، 1376هجری شمسی.
• داوود امینی، چالش‌های روحانیت با رضا شاه: بررسی علل چالش‌های سنت گرایی با نوگرایی عصر رضا شاه، تهران 1382هجری شمسی.
• رضا استادی، «كتابها و آثار علمى امام خمینى»، کیهان اندیشہ، ش 29 (فروردین و اردیبهشت 1369)هجری شمسی..
• علی پناه اشتهاردی، «مصاحبه با آیة اللّه شیخ على پناه اشتهاردى»، حوزه، سال 8، ش 1 و 2 (فروردین ـ تیر 1370)هجری شمسی..
• رسول جعفریان، برگ‌هایی از تریخ حوزه علمیه قم، تهران 1381هجری شمسی.
• رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذہبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای 1320ـ 1357، قم 1386هجری شمسی.
• مهدی حائری یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، بہ کوشش حبیب لاجوردی، تهران 1381هجری شمسی.
• روح اللّه حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران: 1320ـ 1340، تهران 1381هجری شمسی.
• علی رضا ہزار، تدوین محمدتقی ادهم نژاد، دانشوران قم: نگاهی به زندگی 204 تن از دانشمندان وبزرگان قمی یا مدفون در قم، گزیده ستارگان حرم (1ـ 15)، علی رضا ہزار، تدوین محمد تقی ادهم نژاد، قم: زائر، 1384هجری شمسی.
• علی دوانی، نقد عمر: زندگانی و خاطرات علی دوانی، تهران 1382هجری شمسی.
• علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، تهران، 1360هجری شمسی.
• محمد علی اراکی، «مصاحبہ با استاد بزرگوار آیت اللّه العظمى اراكى»، در آیینہ داران حقیقت: مصاحبہ های مجلہ حوزه با عالمان و دانشوران حوزوی، تهیہ و تدوین، مجلہ حوزه، ج1، قم: بوستان کتاب، 1382هجری شمسی.
• محمد حسن رجبی، جیون سیاسی امام خمینی، تهران 1377هجری شمسی.
• ابوالحسن رفیعی قزوینی، مجموعہ رسالے و مقالات فلسفی حکیم متألّہ علامہ سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، تصحیح غلام حسین رضا نژاد (نوشین)، تهران 1386هجری شمسی.
• روایت استاد: استاد علامہ کرباسچیان از نگاه دیگران، تهران: مرکز تدوین و نشر آثار علامہ کرباسچیان، 1386هجری شمسی.
• علی رضا ریحان یزدی، آینہ دانشوران، با مقدمہ و تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم1372هجری شمسی.
• محمد باقر سلطانی طباطبائی، «مصاحبہ با آیةاللّه سید محمد باقر سلطانى طباطبائى»، حوزه، سال 8، ش 1 و 2 (فروردین ـ تیر 1370)هجری شمسی.
• علی رضا سید کباری، حوزه‌های علمیہ شیعہ در گستره جهان، تهران 1378هجری شمسی.
• محمد شریف رازی، آثار الحجة یا، تریخ و دائرة المعارف حوزه علمیہ قم، قم 1322ـ 1333هجری شمسی.
• محمد شریف رازی، گنجینہ دانشمندان، تهران 1352-1354هجری شمسی.
• بهمن شعبان زاده، تریخ شفاهی مدرسہ حقانی، تهران1384هجری شمسی.
• علی شیرخانی و عباس زارع، تحولات حوزه علمیہ قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران1384هجری شمسی.
• ه. صالح، «آیة اللّه كاشانى و توطئہ كشف حجاب»، تریخ و فرهنگ معاصر، سال 2، ش 6 و 7 (پاییز 1372)هجری شمسی.
• محمدبن ابراهیم صدر الدین شیرازی (ملا صدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیّة، با حواشی ملیا هادی سبزواری، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران 1360هجری شمسی.
• محمد رضا طبسی، «مصاحبہ با آیةاللّه حاج شیخ محمد رضا طبسى»، حوزه، سال6، ش 4 (مهر و آبان 1368)هجری شمسی.
• مجتبی عراقی، «مصاحبہ با استاد حاج شیخ مجتبى عراقى»، حوزه، سال 6، ش 6 (بهمن و اسفند 1368)هجری شمسی.
• عبدالحسین غروی تبریزی، «مصاحبہ با آیةاللّه عبدالحسین غروى تبریزى»، حوزه، سال 11، ش 2 (خرداد و تیر 1373)هجری شمسی.
• محمد تقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران 1376هجری شمسی.
• عباس فیروزی، «دومین دوره شوراى عالى و مدیریت حوزه علمیہ»، پیام حوزه، سال 2، ش 3 (پاییز 1374).
• علی کرجی، قم و مرجعیت، قم 1383هجری شمسی.
• مدنی، جلال الدین، تریخ سیاسی معاصر ایران، قم 13611362هجری شمسی.
• مرتضوی لنگرودی، محمد حسن، «مصاحبہ با حضرت آیة اللّه حاج سید محمد حسن مرتضوى لنگرودى»، حوزه، سال 10، ش 1 (فروردین و اردیبهشت 1372)هجری شمسی.
• همايون پور، محمد، مجلہ همایون، سال1، شماره 3، آذر1313 ہجری شمسی۔
• مرجعیت در عرصہ اجتماع و سیاست : اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، 1292 تا 1339هجری شمسی، بہ کوشش محمد حسین منظور الاجداد، تهران: شیرازه، 1379هجری شمسی.
• مرکز جهانی علوم اسلامی، شناسان مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1386هجری شمسی.
• مکی، حسین، تریخ بیست سالہ ایران، تهران 1362ـ1364 هجری شمسی.
• نجفی، موسی، اندیشہ سیاسی و تریخ نهضت حاج آقا نوراللّه اصفهانی، تهران 1378هجری شمسی.
• وکیلی قمی، ابو محمد، حوزه علمیہ قم، تهران 1348هجری شمسی.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر: «مصاحبہ با استاد هاشمى رفسنجانى»، حوزه، سال 2، ش 11 (مهر 1364)هجری شمسی.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر: دوران مبارزه، زیر نظر محسن هاشمی، تهران 1376هجری شمسی.
• محمد یزدی، خاطرات آیت اللّه محمد یزدی، تهران 1380هجری شمسی.
• یداللّه پورهادی، خاطرات حجةالاسلام و المسلمین پورهادی، تدوین عبدالرضا احمدی و معصومہ حسینی، تهران 1382هجری شمسی.

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ تلخیص دے نال دانشنامه جهان اسلام
• حوزه علمیه قم
• پایگاه حوزه