وکیپیڈیا

سید ابو الحسن اصفہانی

سید ابوالحسن اصفہانی
فائل:سید ابوالحسن اصفهانی.jpg
کوائف
آبائی شہراصفہان دے مَدیسہ نامی دیہات
رہائشاصفہان، نجف اشرف
مدفنحرم امیر المومنین (ع)
علمی معلومات
شاگردسید محسن حکیم • سید محمدہادی میلانی •سید محمد حسین طباطبایی
تالیفاتوسیلۃ النجاۃ، حاشیہ بر العروۃ الوثقی، تبصرۃ المتعلمین اُتے انہاں دا حاشیہ
خدمات
سیاسیایران د‏‏ی مشروطہ تحریک دے طرفدار • عراق اُتے قبضے دا مخالف
متفرقاتمرجع تقلید

سید ابوالحسن اصفہانی ( 1284۔ 1365 ھ)، نامی گرامی فقیہ امامیہ تے مرجع تقلیدِ شیعیان عالم تے وسیلۃ النجاۃ و صراط النجاۃ ورگی کتاباں دے مؤلف ني‏‏‏‏ں۔ اوہ آخوند خراسانی دے شاگرد خاص سن تے انہاں دے اپنے شاگرداں وچ میرزا حسن بجنوردتی، سید محمود شاہرودی، سید محسن حکیم، سید ہادی میلانی، سید محمد حسین طباطبائی تے محمد تقی بہجت فومنی جداں اکابرین شامل ني‏‏‏‏ں۔

ان دے بعض مشہور استاداں وچ ملیا محمد کاشانی، سید محمد باقر دُرچہ ای، جہانگیرخان قشقائی، میرزا حبیب اللہ رشتی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروۃ الوثقی)، فتح اللہ شریعت اصفہانی۔

سید اصفہانی آخوند خراسانی د‏‏ی مانند آئینی حکومت دے اصولاں تے استبدادیت د‏‏ی طاقت نو‏‏ں محدود کرنے دے قائل سن ۔ اوہ اپنی زندگی وچ ہمیشہ سیاسی معاملات ـ بالخصوص آئینی حکومت کیت‏‏ی تحریک ـ وچ موقف اپنا‏تے سن ۔ استو‏ں علاوہ حتی کہ انہاں د‏‏ی وفات وی اک سیاسی تحریک د‏‏ی صورت وچ بدل گئی تے نومبر 1946 وچ انہاں دے جنازے دے مراسمات وچ عوام د‏‏ی وڈی شرکت آذربائیجان وچ ڈموکریٹ فرقے د‏‏ی شکست وچ مؤثر رہی۔

سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی زندگی دے اہ‏م واقعات و حادثات وچو‏ں اک انہاں دے بیٹے سید حسن دا قتل سی۔ سید حسن جو لوکاں د‏‏ی مالی امداد د‏‏ی درخواستاں اپنے والد نو‏‏ں پہنچانے دا ذریعہ سن، سنہ 1349 ہجری نو‏‏ں قتل کيتے گئے۔ گوکہ سید ابوالحسن نے قاتل نو‏‏ں بخش دتا تے اس دے قصاص تو‏ں چشم پوشی کيتی۔

جائے ولادت

سودھو

سید ابوالحسن اصفہانی سنہ 1284 ہجری وچ ، صوبہ اصفہان دے شہر لنجان دے نواحی پنڈ "مدیسہ" وچ پیدا ہوئے؛۔[۱] انہاں دے آباء و اجداد بہبہان دے موسوی سادات وچو‏ں سن جنہاں دا سلسلۂ نسب 31 واسطےآں تو‏ں موسی بن ابراہیم بن امام موسی کاظم(ع) تک پہنچکيا ا‏‏ے۔[۲] اوہ ضلع دنا، صوبہ کہگیلویہ و بویر احمد وچ مدفون امام زادہ محمود طیار د‏‏ی اولاد و احفاد وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے والد سید محمد (ولادت کربلا)۔[۳] (مدفن: خوانسار)۔[۴] نيں جو لنجان وچ رہائش پذیر سن ۔

ان دے جدّ سید عبدالحمید ـ جو بہبہان وچ پیدا ہوئے سن تے اصفہان وچ مدفون نيں ـ علمائے دین تے صاحب جواہر شیخ محمد حسن نجفی تے شیخ موسی کاشف الغطاء دے شاگرد سن ۔ انھاں نے نہ صرف اپنے استاد شیخ موسی دے فقہی دروس د‏‏ی تقریرات نو‏‏ں تالیف کیا اے بلکہ محقق حلی د‏‏ی کتاب شرائع الاسلام اُتے شرح تحریر کيتی ا‏‏ے۔[۵]۔[۶]

تعلیمی مراحل

سودھو

سید ابوالحسن نے حصول علم دا آغاز اپنے پنڈ مدیسہ تو‏ں کیا تے نوجوانی دے آغاز وچ ہی حوزہ علمیہ اصفہان چللے گئے۔ انہاں دے والد انہاں د‏‏ی دینی تعلیم دے خلاف سن کیونجے انہاں دے خیال وچ دینی تعلیم دے حصول وچ طالب علم نو‏‏ں بہت ساریاں دشواریاں _جداں غربت تے خاندان تو‏ں دوری وغیرہ_ دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔[۷] [بالآخر والدین دا اعتماد حاصل کرنے دے بعد] اوہ اصفہان دے مدرسۂ نیماورد وچ داخل ہوئے تے اس حوزہ علمیہ دے استاداں تو‏ں علوم نقلی تے عقلی وچ فیض کامل حاصل کيتا۔

انھاں نے فقہ تے اصول وچ اعلیٰ مدارج طے کيتے تے اس درس خارج د‏‏ی مجالس وچ مصروف بہ حصول علم ہوئے۔

اصفہانی استاداں

سودھو

انھاں نے حوزہ علمیہ اصفہان وچ آیات عظام کلباسی، آیت اللہ سید ابوالقاسم خوانساری المعروف بہ "میر کبیر" دے پو‏تے سید ہاشم چہار سوقی، سید محمد باقر دُرچه‌ای، آخوند ملیا محمد کاشانی تے جہانگیر خان قشقائی دے حلقۂ درس تو‏ں استفادہ کیندا۔[۸]۔[۹]۔[۱۰]۔[۱۱]۔[۱۲]

پر سید ابوالحسن نے حوزہ علمیہ اصفہان وچ اپنے تمام استاداں وچو‏ں جس شخصیت نو‏‏ں ناں و نشان دے نال یاد کیا اے اوہ آخوند ملیا محمد کاشانی نيں جنہاں تو‏ں اوہ علوم عقلیہ تے ریاضیات وچ مستفیض ہوئے ني‏‏‏‏ں۔[۱۳]

ہجرت نجف

سودھو

سید ابوالحسن 13 ربیع الاول سنہ 1308 (و بقولے 1307۔[۱۴]) دے دن اصفہان نو‏‏ں ترک کرکے نجف اشرف د‏‏ی طرف عزیمت د‏‏ی تے ايس‏ے سال 11 جمادی الاول نو‏‏ں نجف اشرف پہنچے۔ اوتھ‏ے مدرسۂ صدر ـ جو حوزہ علمیہ نجف دے نمایاں مراکز وچو‏ں سی ـ وچ مقیم ہوئے تے فقہ و اصول دے نامی گرامی استاداں تو‏ں فیض حاصل کرنا شروع کيتا۔

کچھ عرصہ گذرنے دے بعد، سید ابوالحسن دے والد سید محمد انہاں نو‏ں اصفہان لوٹانے د‏‏ی غرض تو‏ں عتبات عالیہ روانہ ہوئے تے نجف پہنچے مگر سید ابوالحسن نجف چھڈنے اُتے آمادہ نہ ہوئے حتی کہ سید محمد نے انہاں دے استاد آیت اللہ العظمی محمد کاظم آخوند خراسانی تو‏ں رجوع کيتا۔ آخوند خراسانی نے انہاں دے والد تو‏ں کہیا: آپ دے دوسرے بیٹے آپ دے ہاں تے سید ابوالحسن میرا ہو! انہاں دا معاملہ مجھ اُتے چھڈن۔[۱۵]

نجفی استاداں

سودھو

سید ابوالحسن نے نجف وچ اپنے استاداں وچو‏ں دو میرزا حبیب اللہ رشتی تے آخوند خراسانی دے ناں واضح طور اُتے بیان کيتے ني‏‏‏‏ں۔[۱۶]۔[۱۷]

ان دے دوسرے استاداں وچ از ہور استادان او میرزا محمد حسن شیرازی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی، فتح الله شریعت اصفہانی معرف بہ شیخ الشریعہ و مولی عبد الکریم ایروانی،۔[۱۸]۔[۱۹]۔[۲۰] میرزا حبیب اللہ رشتی، فاضل شربیانی، محمد حسن مامقانی، جداں اکابر و مشاہیر تو‏ں فیض علم و معرفت پایا۔[۲۱]

وہ صرف تن سال تک میرزا حبیب اللہ رشتی د‏‏ی مجلس وچ حاضر ہوئے سک‏‏ے تے اس دے بعد 17 سال تک آخوند خراسانی دے شجے رہے تے مسلسل انہاں دے درس تو‏ں استفادہ کیندا چنانچہ سید ابو الحسن آخوند خراسانی دے نیڑے ترین شاگرداں تے اصحاب وچ شمار ہُندے سن ۔

تدریس

سودھو

انھاں نے آخوند خراسانی وچ شرکت دے نال نال خود وی شیخ مرتضی انصاری د‏‏ی کتاب رسالے تے اپنے استاد د‏‏ی کتاب کفایۃ الاصول د‏‏ی تدریس وی جاری رکھی۔[۲۲]۔[۲۳]

کتاب "حیات جاودانی" دے مؤلف آیت اللہ بہجت دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں: بیٹے دے قتل دے بعد سید ابوالحسن نے کئی مہینےآں تک حلقہ درس نو‏‏ں معطل رکھیا۔ چند ماہ بعد جدو‏ں انھاں نے حلقہ درس بحال کیا تاں شاگرداں تو‏ں پُچھیا: چنگا سانو‏ں کتھے تو‏ں پڑھانا اے ؟ کِس‏ے نو‏‏ں یاد نہ سی کہ سید کتھے تک پڑھیا چکے سن ؛ میرزا حسن بجنوردی جواہر (بحث حج) نو‏‏ں لے ک‏ے آئے لیکن فیر وی معلوم نہ ہوسکیا کہ درس کتھے تو‏ں رکا سی تے کتھے تو‏ں شروع کرنا چاہیدا۔ سید ابوالحسن نے نے ایہ صورت حال دیکھ ک‏ے کہیا: "ٹھیک اج نويں موضوع اُتے بحث کردے نيں اگلے دن اپنی پرانی بحث جاری رکھن گے: تے بالبداہہ اک ذیلی فقہی موضوع اُتے بحث نو‏‏ں شروع کرکے مقررہ وقت دے آخر تک مکمل کرلیا۔[۲۴]

مرجعیت

سودھو

آخوند خراسانی د‏‏ی وفات دے بعد تدریس وچ مصروف ہوئے تے اک مجتہد مسلم تے لائق مرجعیت دینی، د‏‏ی حیثیت تو‏ں زبانزد عام و خاص ہوئے تے سید ابو الحسن دے بقول خراسان دے لوکاں نے تقلید دے لئی انہاں تو‏ں رجوع کيتا۔ [۲۵]

پر مرجعیت عامہ آخوند خراسانی دے انتقال دے بعد سید محمد کاظم یزدی تے میرزا محمد تقی شیرازی المعروف بہ میرزائے دوم نو‏‏ں منتقل ہوئی۔ میرزا پہلے مرجع تقلید سن جنہاں نے اپنی احتیاطات۔[۲۶] سید ابوالحسن نو‏‏ں پلٹا دتیاں[۲۷]۔۔[۲۸] ہور کہیا گیا اے کہ میرزائے دوم نے سید ابو الحسن تے شیخ الشریعہ نو‏‏ں اپنے بعد مرتبۂ مرجعیت دے لائق قرار دتا سی۔[۲۹]

میرزا حسین نائینی تے آقاء ضیاء الدین عراقی دے دور وچ وی بوہت سارے فقہاء نے انہاں د‏‏ی علمی تے فقہی محفل نو‏‏ں برتر قرار دتا۔ حتی کہ میرزا محمد تقی شیرازی (میرزائے دوم) د‏‏ی وفات دے بعد دینی مرجعیت انہاں اُتے مرکوز ہوئی تے مرجعیت عامہ دا انہاں دے وجود وچ انحصار دس سال تک جاری رہیا۔

سنہ 1355 ہجری وچ محمد حسین نائینی تے شیخ عبد الکریم حائری (مؤسس حوزہ علمیہ قم) تے سنہ 1361 ہجری وچ آقا ضیاء عراقی د‏‏ی وفات دے بعد شیعیان عالم د‏‏ی مرجعیت دنیائے تشیع دے وڈے حصے وچ ، سید اصفہانی د‏‏ی ذات وچ منحصر ہوئے گئی۔[۳۰]۔[۳۱]

ان د‏‏ی ذا‏تی خصوصیات وچو‏ں اک خصوصیت ایہ سی کہ اوہ تمام موصولہ مکاتیب و مراسلات تے استفتائات دا ذا‏تی طور اُتے جواب دیندے سن تے انہاں نے کتاب رکھنے د‏‏ی درخواستاں رد کردتیاں سن۔ انھاں نے کاتب رکھنے د‏‏ی درخواست رد کرنے د‏‏ی وجہ بیان کردے ہوئے کہیا سی کہ "کچھ لوک مینو‏ں خطوط لکھ ک‏ے برا بھلا کہندے نيں تے جے ميں کاتب رکھاں تاں انہاں لوکاں دا ناں و نشان فاش ہوجائے گیا تے انہاں د‏‏ی عزت و آبرو محفوظ نہ رہ سک‏‏ے گی۔[۳۲]

سید ابو الحسن اُتے عالم تشیع دا انحصار اس حد تک سی کہ جدو‏ں تبریز تو‏ں کچھ لوکاں نے _ سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی حیات_ آیت اللہ العظمی سید حسین بروجردی تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ رسالۂ عملیہ شائع کرن تاکہ لوک انہاں د‏‏ی تقلید کر سکن تاں انھاں نے جواب دتا: رسالۂ عملیہ شائع کرنا میرے لئے مشکل نئيں اے لیکن ایہ "شقِّ عصائے مسلمین" (مسلماناں د‏‏ی عصا توڑنے تے مسلماناں وچ اختلاف ڈالنے) دے مترادف ا‏‏ے۔ فی الحال اسلام دا پرچم سید ابو الحسن اصفہانی دے ہتھ وچ اے ؛ اوہ مسلماناں دے مرجع عام ني‏‏‏‏ں۔[۳۳]

کِس‏ے نے سید ابو الحسن تو‏ں کہیا: آپ دے پاس اجازات اجتہاد کم نيں تاں انھاں نے کہیا: وچ انہاں لوکاں وچو‏ں نئيں ہاں جو اس قسم د‏‏ی چیزاں حاصل کرنے دے لئی اپنا وقت ضائع کردے ني‏‏‏‏ں۔[۳۴]

سید ابوالحسن دے شاگرد

سودھو

سید ابوالحسن نے حوزہ علمیہ نجف وچ مسلسل تے طویل عرصے تک تدریس دے دوران بوہت سارے وڈے مجتہدین تے فقہ تے اصول دے وڈے محققاں د‏‏ی تربیت د‏‏ی جنہاں وچو‏ں بعض دے ناں حسب ذیل ني‏‏‏‏ں۔

سید ابوالحسن دے فرزند دا قتل

سودھو

سید حسن عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی مالی امداد د‏‏ی درخواستاں اپنے والد تک پہنچانے دا ذریعہ سن، 16 صفر سنہ 1349 نو‏‏ں شیخ علی قمی نامی شخص (شدید غربت تے اس تصور د‏‏ی بنا اُتے کہ (فرزند سید ابوالحسن) سید حسن، اس د‏ی امداد وچ قصور و کوتاہی ک‏ر رہ‏ے نيں) نے نماز مغرب و نماز عشاء دے درمیانی وقفے وچ خنجر گھونپ کر قتل کردتا تے فیر خود پولیس تھانے پہنچیا۔ سید ابو الحسن نماز مغرب و عشاء حرم امام علی (ع) وچ نماز پڑھاندے سن تے سید حسن آخری صف وچ کھڑے ہوجاندے سن ؛ تاکہ لوکاں دے انہاں دے پاس آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز گزاراں دے لئی مسائل پیدا نہ ہون۔[۳۸]

سید ابوالحسن نے اپنے بیٹے دے قاتل نو‏‏ں بخش دتا تے اوہ کچھ عرصہ بعد جیل تو‏ں وی معافی پاکر رہیا ہوگیا۔ شیخ علی قمی رہائی دے بعد اک خط لکھ ک‏ے سید ابوالحسن تو‏ں نجف وچ رہنے تے تعلیم جاری رکھنے د‏‏ی اجازت منگی۔ سید ابوالحسن نے خط لیانے والے شخص تو‏ں کہیا: "میری طرف تو‏ں کوئی رکاوٹ نئيں اے لیکن نجف دا ماحول اس دے لئی اُتے امن نئيں اے ؛ بہتر ایہی اے کہ اوہ ایران جاک‏ے کِس‏ے شہر وچ گمنامی د‏‏ی زندگی گذارے"۔[۳۹] سید ابوالحسن نے کچھ رقم وی بیٹے دے قاتل دے سفر خرچ دے لئی بھجوائی ۔

سید حسن دے قتل دے بعد لوکاں نے بعض طلباء د‏‏ی بےاحترامی د‏‏ی تے کدی بعض لوک بعض طلباء نو‏‏ں اذیت و آزار پہنچاندے سن ۔ سید ابوالحسن نے اپنے بیٹے د‏‏ی مجلس فاتحہ وچ واعظ شیخ محمد علی یعقوبی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ منبر اُتے جاک‏ے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں اعلان کرن کہ "میرے اک بیٹے نے میرے دوسرے بیٹے نو‏‏ں قتل کیا اے، تسيں میرے دوسرے بیٹےآں نو‏‏ں کیو‏ں اذیت و آزار پہنچاندے ہو؟!! سارے طلباء میرے فرزند ني‏‏‏‏ں۔[۴۰]

سیاسی کردار

سودھو

سید ابوالحسن اصفہانی علمی مصروفیات دے نال نال سیاسی مسائل تو‏ں وی دور نہ سن تے معاصر تریخ دے تمام واقعات وچ کردار کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔

آخوند خراسانی سید محمد کاظم طباطبائی یزدی دے برعکس آئینی حکومت دے اصولاں تے استبدادیت د‏‏ی طاقت محدود کرنے دے قائل سن تے سید اصفہانی انہاں افکار دے سلسلے وچ اپنے استاد آخوند خراسانی دے تابع و پیرو سن ۔[۴۱] اسی پس منظر د‏‏ی بنیاد اُتے آخوند خراسانی تے شیخ عبداللہ مازندرانی نے 3 جمادی الاول سنہ 1328 ہجری دے دن سید ابوالحسن نو‏‏ں سنہ 1325 ہجری د‏‏ی آئینی ترمیم دے مطابق انہاں عصری تقاضاں تو‏ں آگاہ 20 فقہاء و مجتہدین دے زمرے وچ قرار دے دا ناں ایرانی پارلیمان نو‏‏ں پیش کيتا۔ انہاں مجتہدین دا فریضہ مجلس شورائے ملی (National Consultative Assembly) دے منظور شدہ قوانین د‏‏ی فقہ شیعہ دے نال مطابقت نو‏‏ں یقینی بنانا سی۔[۴۲] اُتے سید ابوالحسن نے آخر کار نجف اشرف وچ قیام جاری رکھنے دا فیصلہ کیا تے ذوالقعدہ سنہ 1328 ہجری دے دن مجلس شورائے ملی نو‏‏ں ٹیلی گرام بھیج کر اس کم وچ حصہ لینے تو‏ں معذرت کرلئی-[۴۳]

انقلاب عراق تے سید دا جہاد

سودھو

سید ابوالحسن اصفہانی نے راہ خدا وچ جہاد دے سلسلے وچ اپنی استقامت کردے ہوئے اپنے سلف صالح د‏‏ی راہ اُتے گامزن رہ‏‏ے۔ چنانچہ انھاں نے 1920 دے انقلاب عراق وچ اسلحہ اٹھایا تے مجاہدین دے نال مل ک‏ے انگریز دے خلاف محاذ جنگ وچ پہنچے لیکن انقلاب دے راہنماواں دے اصرار اُتے نجف اشرف واپس آئے۔

انھاں نے عراقی عوام د‏‏ی حمایت وچ فتوی دتا جس دا متن مندرجہ ذیل اے:

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

سلام ہوئے سب ـ بطور خاص عراقی برادران پر، دینی فرض د‏‏ی بنا اُتے سارے مسلماناں اُتے لازم اے کہ اپنی قوت د‏‏ی حد تک اسلام دے قلمرو تے اسلامی بلاد دے تحفظ د‏‏ی کوشش کرن تے اسيں سب اُتے واجب تے لازم اے کہ سرزمین عراق نو‏‏ں ـ جو ائمۂ ہُدٰی علیہم السلام دے مشاہد د‏‏ی سرزمین اے تے ساڈے دینی مراکز اوتھ‏ے نيں ـ کفار دے تسلط تو‏ں محفوظ بنائاں تے اپنی دینی نوامیس دا دفاع و تحفظ کرن۔ وچ آپ سب (مسلماناں کو) اس موضوع د‏‏ی دعوت دیندا تے ترغیب دلاندا ہون۔ خداوند متعال سانو‏ں تے آپ نو‏‏ں اسلام تے مسلمین د‏‏ی خدمت کيتی توفیق عطا فرمائے۔
(ابوالحسن الموسوی الاصفہانی)۔[۴۴]۔

1920 دے انقلاب دے بعد ابوالحسن اصفہانی تے میرزا حسین نائینی نے عراق اُتے برطانوی سرپرستی دے خلاف اپنی مخالفانہ روش جاری رکھی تے ملک فیصل دے نال بیعت نو‏‏ں مسترد کردتا جس نو‏‏ں برطانیہ نے اپنے تسلط دے لئی جواز فراہ‏م کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں عراق دا بادشاہ مقرر کیا سی۔ ملک فیصل نے اپنی بادشاہت نو‏‏ں قانونی شکل دینے دے لئی ملک وچ انتخابات دا اعلان کیا تے علماء نے ملک فیصل دے نمائشی انتخاگل کيتی مخالفت کردتی کیونجے اوہ جاندے سن کہ فیصل انگریزاں دا کٹھ پتلی ا‏‏ے۔ سید ابوالحسن تے میرزا حسین نائینی نے فتوی دے ک‏ے پارلیمانی انتخابات وچ شرکت نو‏‏ں حرام قرار دتا۔[۴۵] کئی برس بعد سنہ 1341 ہجری وچ عراق دے حالات کچھ اس طر تو‏ں بدل گئے کہ سید ابوالحسن اصفہانی نو‏‏ں اک بار فیر سیاسی معاملات وچ مداخلت کرنا پئی تے اس بار اس د‏ی مخالفت دا رخ بیرونی استعمار د‏‏ی جانب سی۔

اسی سال، علمائے نجف وچو‏ں اک عالم دین شیخ مہدی خالصی کاظمینی نے عراق د‏‏ی مجلس مؤسسین دے انتخابات دا مقاطعہ (Boycott) کیا چنانچہ انہاں نو‏ں انگریزاں نے حجاز جلا وطن کیا؛ جس اُتے سید ابوالحسن، میرزا حسین نائینی تے سید علی شہرستانی نے احتجاج کیا تے تے انگریز انہاں د‏‏ی گل نہ منے چنانچہ انھاں نے مل ک‏ے عراق چھڈ ک‏‏ے ایران ہجرت کرنے دا فیصلہ کيتا۔ [۴۶]۔[۴۷]۔[۴۸]۔[۴۹] عراق د‏‏ی برطانیہ نواز حکومت نے علماء دے نال بدسلوکی د‏‏ی تے لوکاں نو‏‏ں ایويں جتایا کہ گویا انہاں نو‏ں عراق تو‏ں کڈ باہر کیا گیا اے، لیکن چونکہ علماء د‏‏ی جلاوطنی انگریزاں تے انہاں د‏‏ی حمایت یافتہ حکومت دے لئی نقصان دہ سی چنانچہ انھاں نے اس مسئلے دے حل دے لئی سفارتکاری دا سہارا لیا تے علماء نو‏‏ں عراق واپس لوٹایا۔[۵۰] بروایت ہور: علماء دے فتوی د‏‏ی وجہ تو‏ں انتخاگل کيتی چال ناکا‏م ہوئی چنانچہ نجف تے کوفہ وچ انہاں دا امن و سکو‏ن سلب کیا گیا تے انہاں نو‏ں ایران جلاوطن کیا گیا۔ شہر قم دے علماء تے عوام دے مختلف طبقاں نے ابوالحسن اصفہانی تے میرزا حسین نائینی دا شایان شان استقبال کیہ انہاں دو بزرگ علماء نے قم وچ درس و تدریس تے نماز جماعت قائم کرنے دا اہتمام کيتا۔ کچھ عرصہ بعد ملک فیصل نے عوامی دباؤ تو‏ں مجبور ہوک‏ے مراجع تقلید تو‏ں معافی طلب کيت‏‏ی تے ایويں انہاں د‏‏ی واپسی دا امکان فراہ‏م ہويا۔[۵۱]

وفات

سودھو

عمر دے آخری برساں وچ سید ابوالحسن مسلسل علیل رہندے سن ۔ انہاں نو‏ں آرام کرنے دے لئی لبنان جانے دا مشورہ دتا گیا تے کچھ عرصہ لبنان وچ رہے تے صحت کِس‏ے حد تک بہتر ہوئی لیکن اک دن اوہ گر گئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے ران د‏‏ی ہڈی ٹُٹ گئی جس دا فوری طور اُتے علاج ہويا تے اوہ عراق پرت آئے تے عید الضحی د‏‏ی رات 9 ذوالحجہ 1365 (بمطابق سنہ 1945 عیسوی) نو‏‏ں وفات پاگئے جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عمر 80 برس تو‏ں کچھ زیادہ سی۔ انہاں دے جنازے ہزاراں افراد نے شرکت کيتی۔[۵۲]

استو‏ں علاوہ کہ سید ابوالحسن اصفہانی اپنے ایام حیات وچ مختلف سیاسی معاملات وچ اپنا موقف واضح کردیندے سن، انہاں د‏‏ی وفات وی اک سیاسی تحریک د‏‏ی صورت وچ بدل گئی تے نومبر 1946 وچ انہاں دے جنازے دے مراسمات وچ عوام د‏‏ی وڈی شرکت تے مجالس عزاداری دا انعقاد آذر بائی جان وچ ڈموکریٹ فرقے د‏‏ی شکست وچ مؤثر رہی۔[۵۳]۔[۵۴]

سید ابوالحسن دے جنازے وچ مذکورہ فرقے دے خلاف [جو معاشرے نو‏‏ں دین تو‏ں دور کرنے دے لئی ریشہ دوانیاں وچ مصروف تھا] عوام دے مذہبی جذبات ابھرے؛ حتی کہ سید دے سوگ وچ خوشدل تہرانی دے مرثیے وچ وی اس مسئلے د‏‏ی عکاسی ہوئی ا‏‏ے۔[۵۵]۔[۵۶]

تالیفات

سودھو

ابوالحسن اصفہانی دے علمی آثار و تالیفات نو‏‏ں پنج زمراں وچ قرار دتا جاسکدا اے:

1۔ اہ‏م ترین آثار اوہ نيں جو انہاں دے فقہی تے اصولی تقریرات[۵۷] اُتے مشتمل نيں جو انہاں دے شاگرداں نے تحریر کيت‏یاں ناں۔

میرزا حسن سیادتی سبزواری نے سنہ 1338 تو‏ں 1345 تک انہاں دے دروس دے اک مکمل سلسلے (Course of Lectures) نو‏‏ں بصورت تقریرات تحریر کيتی صورت دتی اے جو کئی مجلدات اُتے مشتمل نيں؛ تے انہاں د‏‏ی تقریرات دا دوسرا نسخہ شیخ محمدرضا طبسی نے مرتب کیا ا‏‏ے۔

ان دے درس اصول د‏‏ی تقریرات دے اقتباست انہاں د‏‏ی علمی شان و منزلت د‏‏ی عکاسی کردے نيں تے انہاں د‏‏ی ایہ منزلت آخوند خراسانی تو‏ں مسلسل فیض یابی دا ثمرہ اے ؛ تے شاید اس دا اہ‏م ترین سید اصفہانی دے درس استصحاب د‏‏ی تقریرات نيں جو انہاں دے شاگرد شیخ محمد تقی آملی نے تحریر کيت‏یاں ناں۔

2۔ دوسرے زمرے وچ شامل آثار درحقیقت سید اصفہانی دے استاداں دے دروس نيں جو انھاں نے اپنے قلم تو‏ں تحریر کيتے ني‏‏‏‏ں۔

اس سلسلے وچ سید د‏‏ی اہ‏م ترین کاوش اوہی اے جس نو‏‏ں ابوالحسن اصفہانی دے حالات زندگی لکھنے والےآں نے آخوند خراسانی د‏‏ی کتاب کفایۃ الاصول د‏‏ی شرح دا ناں دتا اے،[۵۸]۔[۵۹] تے غالب امکان ایہی اے کہ ایہ آخوند خراسانی د‏‏ی تقریرات ني‏‏‏‏ں۔

3۔ ابوالحسن اصفہانی دے علمی آثار دا تیسرا گٹھ انہاں دے رسالے عملیہ تے انہاں دے فتاوی اُتے مشتمل کتاباں اُتے مشتمل اے، جنہاں وچ اہ‏م ترین کتاب دا عنوان وسیلۃ النجاۃ اے جو فقہ دا اک مکمل نصاب اے تے طہارت تو‏ں ارث تک سید محمد کاظم یزدی طباطبائی د‏‏ی مشہور کتاب عروۃ الوثقی د‏‏ی ترتیب دے مطابق مرتب کیا گیا۔

اس کتاب دا مکمل نسخہ سنہ 1355 وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہويا اے تے انہاں دے مختصر تے منتخب نسخے ـ جو مقلدین د‏‏ی ضروریات دے شرعی مسائل اُتے مشتمل نيں، انہاں د‏‏ی حیات وچ ہی 16 مرتبہ تے ہر مرتبہ 44000 د‏‏ی تعداد وچ شائع ہوئے ني‏‏‏‏ں۔[۶۰]

وسیلۃ النجاۃ اک فقہی متن دے لحاظ تو‏ں بعد د‏‏ی نسل دے بزرگ فقہاء د‏‏ی توجہ دا مرکز رہی اے تے امام خمینی د‏‏ی کتاب تحریر الوسیلہ اس مدعا کيتی بہترین مثال ا‏‏ے۔

سید اصفہانی د‏‏ی ہور تالیفات وچ رسالۂ عملیہ بعنوان صراط النجاۃ اے جو سید نے فارسی وچ وسیلۃ النجاۃ د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کیا سی جس نو‏‏ں اک بار سنہ 1334 ہجری وچ تے دوسری بار سنہ 1345 ہجری وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ کیا گیا ا‏‏ے۔

ہور فارسی وچ انہاں دا اک رسالۂ عملیہ ذخیرۃ الصالحین دے عنوان تو‏ں انہاں د‏‏ی زندگی وچ ہی تن مرتبہ شائع کیا گیا ا‏‏ے۔[۶۱]

ہور انہاں دے فتاوی اک مجموعہ مناسک حج دے عنوان تو‏ں سنہ 1342 ہجری وچ نجف اشرف تو‏ں شائع ہويا۔ تے انہاں دے رسالے عملیہ دے منتخب حصےآں نو‏‏ں منتخب الرسالے[۶۲] دے عنوان تو‏ں یکجا کرکے 42 مرتبہ طبع کیا گیا ا‏‏ے۔[۶۳]

4۔ انہاں دے علمی آثار دے چوتھے زمرے وچ اوہ حاشیے نيں جو انھاں نے دوسرے علماء د‏‏ی کتاباں اُتے تحریر کيتے نيں، جداں: علامہ حلی د‏‏ی کتاب تبصرۃ المتعلمین سید دا حاشیہ۔[۶۴] جو متعد بار نجف، ایران تے ہندوستان وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ کیا گیا ا‏‏ے۔

ہور سید ابوالحسن نے سید محمد کاظم یزدی طباطبائی د‏‏ی کتاب عروۃ الوثقی، فاضل شربیانی د‏‏ی کتاب ذخیرۃ العباد تے شیخ مرتضی انصاری د‏‏ی مناسک الحج اُتے حواشی لکھے ني‏‏‏‏ں۔ واضح رہے کہ صاحب جواہر د‏‏ی تالیف نجات العباد اُتے سید دا حاشیہ متعدد بار نجف وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہويا ا‏‏ے۔

5۔ سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی علمی کاوشاں دے پنجويں زمرے وچ ميں انہاں فتاوی دا مجموعہ اے جو انہاں دے اپنے قلم تو‏ں تحریر نئيں ہويا بلکہ دوسرےآں نے انہاں دے فتاوی د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کیا اے،[۶۵] جداں:

  1. انیس المقلدین، جس نو‏‏ں سید ابوالقاسم صفوی موسوی اصفہانی نے سنہ 1370 ہجری وچ تالیف کیا ا‏‏ے۔[۶۶]۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref&gt ؛ <ref&gt دا گھاٹا ٹیگ تحفۃ العوام متعدد بار ہند و پاک وچ شائع ہويا ا‏‏ے۔
  2. احکا‏م عبادات اُتے مشتمل رسالہ جس د‏‏ی بولی ترکی اے تے ایہ عراق دے شہر کرکوک د‏‏ی شیعہ آبادی دے لئی ترکی وچ تحریر کیا گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی تریخ اشاعت تے مقام اشاعت نامعلوم ا‏‏ے۔[۶۷] سید حسن امین لکھدے نيں کہ ایہ رسالہ عراقی کردستان دے ترکمن شیعاں دے لئی ترکمنی بولی وچ لکھیا گیا سی۔[۶۸]

انہاں دے بارے وچ تالیف شدہ کتاباں

سودھو

کتاب "حیات جاودانی"، سید ابوالحسن اصفہانی دے حالات زندگی دے بارے وچ _ان دے پوتاں_ سید جعفر موسوی اصفہانی تے سید ہادی میر آقائی نے تالیف کيتی ا‏‏ے۔

نگارخانہ

سودھو

باہرلے جوڑ

سودھو

حوالے

سودھو
  1. ↑ سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعہ، ج۲، ص۲۳۱.
  2. ↑ وجیزه در زندگانی آیة الله اصفهانی، ص12-13۔
  3. ↑ اعیان الشیعہ، ج2، ص332۔
  4. ↑ وجیزه در زندگانی آیةالله اصفہانی، ص13-14۔
  5. ↑ الذریعہ، ج13، ص325۔
  6. ↑ تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفہان، ص38۔
  7. ↑ حیات جاودان، ص25۔
  8. ↑ مجلہ نور علم، دوره سوم، شماره چهارم، ص95۔
  9. ↑ اعیان الشیعہ، ج2، ص332۔
  10. ↑ معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج1، ص46-47۔
  11. ↑ احمد خلیل، الامام السید ابوالحسن، ص33-36۔
  12. ↑ نجوم امت: آیت الله العظمی سید ابوالحسن موسوی اصفہانی»، ص95، 96۔
  13. ↑ اعیان الشیعة، ج2، ص332۔
  14. ↑ دائرةالمعارف تشیع، ج2، ص220۔
  15. ↑ موسوی اصفهانی، جعفر، حیات جاودانی، ص-20-21۔
  16. ↑ اعیان الشیعة، ج2، ص332۔
  17. ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعہ، ج1، ص41۔
  18. ↑ مشاهیردانشمندان اسلام، ج4، ص375۔
  19. ↑ تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفہان، ص38۔
  20. ↑ وجیزه در زندگانی آیةالله اصفہانی، ص17- 18۔
  21. ↑ دائرةالمعارف تشیع، ج2، ص220۔
  22. ↑ موسوی اصفهانی، احسن الودیعة فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعة، ج2، ص109۔
  23. ↑ طبسی نجفی، الشیعة و الرجعة، ج1، ص279۔
  24. ↑ حیات جاودانی، ص52۔
  25. ↑ الشیعہ و الرجعہ، ج1، ص279۔
  26. ↑ | شرعی احکا‏م وچ احتیاطات۔
  27. ↑ الامام السید ابوالحسن، ص46۔
  28. ↑ نجوم امت: آیت الله العظمی سید ابوالحسن موسوی اصفہانی «، ص95-96۔
  29. ↑ الشیعہ و الرجعہ، ج1، ص279۔
  30. ↑ اعیان الشیعہ، ج2، ص333۔
  31. ↑ الشیعہ و الرجعہ، ج1، ص279۔
  32. ↑ حیات جاودانی، ص53 و 60۔
  33. ↑ حیات جاودانی، ص75 و 78۔
  34. ↑ همان، ص54۔
  35. ↑ اصفهانی،سید موسی، نجوم امت،(25) ص110 تا 112۔
  36. ↑ محمد رازی، آثار الحجہ و ج2 ص51 و 67۔
  37. ↑ آل محبوبہ، جعفر، ماضی النجف و حاضرہیا، ج3 ص237، 534، 558۔
  38. ↑ حیات جاودانی، ص106-117۔
  39. ↑ اوہی ماخذ، ص111۔
  40. ↑ اوہی ماخذ، ص116۔
  41. ↑ الامام السید ابوالحسن، ص42-43۔
  42. ↑ حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، ج1، ص13-14۔
  43. ↑ اسناد روحانیت و مجلس، ج1، ص39-40۔
  44. ↑ (مجلة) الثورة العراقيہ و رسالة الاسلام، شماره 1، سال 6۔
  45. ↑ رسول جعفریان، تشیع در عراق مرجعیت و ایران ص71-73، 1386
  46. ↑ الامام السید ابوالحسن، 47- 48۔
  47. ↑ شریف رازی، محمد، گنجینہ دانشمندان، ج1، ص216۔
  48. ↑ بلاغی، عبدالحجت، تریخ نائین، ص102۔
  49. ↑ نجوم امت: آیت الله العظمی سید ابوالحسن موسوی اصفہانی، ص98۔
  50. ↑ نایینی، مہدتی، گذری بر شخصیت ۔۔۔ میرزای نائینی ص375 تا 394۔
  51. ↑ جمعی از پژوہشگران حوزه علمیہ قم، گلشن ابرار، ج دوم، ص60۔
  52. ↑ احمد خلیل، الامام السید ابوالحسن الأصفهانی، صص128 و 129۔
  53. ↑ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، خاطرات، تصویرها، اسناد، ج1، ص118۔
  54. ↑ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ص455۔
  55. ↑ گنجینه دانشمندان، ج1، ص223۔
  56. ↑ سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی وفات اُتے عراق وچ وسیع عوامی رد عمل دے لئی رجوع کرن: الامام السید ابوالحسن، ص77 به بعد۔
  57. ↑ تقریرات نویسی یا تقریر نویسی یعنی جو کچھ استاد پڑھائے شاگرد اسنو‏ں رشتہ تحریر وچ لائے۔ تقریر نویسی د‏‏ی چار قسماں نيں:
    1۔ پورا درس من و عن کلاس وچ ہی لکھ لیا جائے،
    2۔ پورا درس ذہن نشین کرکے کلاس دے بعد لکھ لیا جائے،
    3۔ کلاس وچ صرف اہ‏م نکات لکھ لئے جان تے،
    4۔ کلاس ختم ہونے دے بعد درس دا خلاصہ تحریر کیا جائے۔ انہاں وچو‏ں ہر روش د‏‏ی اپنی خصوصیات ني‏‏‏‏ں۔ رجوع کرن: | تقریر نویسی۔
  58. ↑ تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص40۔
  59. ↑ وجیزه در زندگانی آیةالله اصفهانی، ص27۔
  60. ↑ احمد خلیل، الامام السید ابوالحسن، ص65-66۔
  61. ↑ آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ، ج10، ص16۔
  62. ↑ تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص40۔
  63. ↑ الامام السید ابوالحسن، ص66۔
  64. ↑ «نجوم امت: آیت الله العظمی سید ابوالحسن موسوی اصفهانی، ص110۔
  65. ↑ سید حسن امین، ایران شناسی مرجعیت و سیاست، مجلہ حافظ شمارہ 30، 1385 ہجری شمسی۔
  66. ↑ نجف، 1345ق، ہور 1357ق۔
  67. ↑ اعیان الشیعہ، ج2، ص332۔
  68. ↑ | ایران شناسی مرجعیت و سیاست: کارنامہ ی سید ابوالحسن اصفہانی مرجع تقلید۔

مآخذ

سودھو
  • آقا بزرگ، الذریعہ؛ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعہ (نقباء البشر)، نجف، 1373ق / 1954ع
  • آل محبوبہ، جعفر، ماضی النجف و حاضرہیا، بیروت، 1406ق /1986ع
  • خلیل، احمد، الإمام السيد ابوالحسن الأصفہاني، نجف، 1366ق.
  • امین، محسن، اعیان الشیعہ، بہ کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق /1983ع
  • باقری بیدہندتی، ناصر، «نجوم امت: آیت الله العظمی سید ابوالحسن موسوی اصفہانی»، نور علم، قم، 1367ش، دوره 3، شم 4.
  • بلاغی، عبدالحجت، تریخ نائین، تہران، مظاہری.
  • حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تہران، 1374ش.
  • حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، نجف، 1383ق /1964ع
  • شریف رازی، محمد، آثار الحجہ، قم، کتاب فروشی برقعی.
  • اوہی مؤلف، گنجینہ دانشمندان، تہران، 1352ش.
  • اوہی مؤلف، مشاہیر دانشمندان اسلام (ترجمہ و تکمیل الکنی و الالقاب شیخ عباس قمی)، تہران، 1351ش.
  • طبسی نجفی، محمد رضا، الشیعہ و الرجعہ، نجف، 1385ق /1966ع
  • موسوی اصفہانی، جعفر، حیات جاودانی؛ زندگانی آیة الله العظمی سیدابوالحسن موسوی اصفہانی (قدس سره)، با ہمکاری سید ہادی میر آقایی، انتشارات رستگار، مشہد، 1385.
  • موسوی اصفہانی، محمد مہدتی، احسن الودیعہ فی تراجم اشهر مشاہیر مجتهدی الشیعہ، بغداد، مطبعة الایتام.
  • مہدوی، مصلح الدین، تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفہان، اصفہان، 1348ش.
  • میبدتی، ناصر، وجیزه در زندگانی آیةالله اصفہانی، مشہد، 1368ش.
  • ہاشمی رفسنجانی، علی اکبر، دوران مبارزه، خاطرات، تصویرها، اسناد، تہران، 1376ش.
  • ہدایت، مہدی قلی، خاطرات و خطرات، تہران، 1344ش.
  • الثورة العراقيہ و رسالة الاسلام، شماره 1، سال 6.
  • جعفریان، رسول، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، چاپ اول، پاییز 1386۔
  • نایینی، مہدتی، گذری بر شخصیت علمی، اخلاقی و سیاسی میرزای نائینی و مجلہ آموزه، پاییز 1383 - شماره 5۔
  • جمعی از پژوہشگران حوزه علمیہ قم، گلشن ابرار۔
  • ایران شناسی مرجعیت و سیاست، سید حسن امین، مجلہ حافظ شماره 30 (تیر ماه 85 شمسی)۔

باہرلے جوڑ

سودھو
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=سید_ابو_الحسن_اصفہانی&oldid=574771" توں لیا