جواہر الکلام
| موضوع | فقہ |
|---|---|
| ناشر | مؤسسۃ التاریخ العربی |
| متن | [[s:{{{Wikisource}}}|جواہر الکلام]] ویکی ماخذ اُتے |
جَواہرُ الْکَلام فی شَرْحِ شَرائعِ الْاسْلام یا جواہر الکلام فقہی کتاب اے جو شیعہ فقیہ محمد حسن نجفی دی گرانقدر تالیف اے تے اوہ صاحب جواہر (متوفی ۱۲۶۶ ق) دے نام توں معروف نيں۔ ایہ کتاب محقق حلّی (متوفی ۶۷۶ ق) دی شرائع الاسلام دی اک مبسوط شرح اے تے فقہ دا اک مکمل دورہ اے۔ ایہ کتاب نہایت وسیع مطالب اُتے مشتمل اے ہور جوہر الکلام گذشتہ فقہاء دے نظریات تے انہاں دے استدلالات نوں محققین دے سامنے پیش کردی اے ۔ اسی وجہ توں اسکے مؤلف نوں لسان المشہور یا مشہور فقہا دا نمائندہ کہیا جاندا اے۔
مؤلف
سودھومحمد حسن نجفی بن محمد باقر تیرھواں صدی ہجری دے شیعۂ فقہاء وچوں نيں۔ اوہ ۱۲۰۰ ق وچ پیدا ہوئے تے ناصر الدین شاہ قاچار دی حکومت دے ابتدائی سالاں وچ فوت ہوئے۔[۱]
کتاب
سودھوجواہر الکلام (یا جواہر الکلام فی شرح شرائع الاسلام) شیعہ فقہ دا اک جامع تے استدلالی شمار ہُندا اے ۔ایہ کتاب حقیقت وچ محقق حلّی (متوفا ۶۷۶ق) دی کتاب شرائع دی شرح اے ۔ جواہر الکلام محمد باقر بہبہانی دی علمی تحریک دے بعد شیعہ دے علمی حوزاں دے علمی دریچاں دے کھلنے تے رشد علمی دے زمانے وچ تالیف ہوئی ۔ایہ کتاب نہایت وسعتاں اُتے مشتمل اے تے فقہ دے تمام حصےآں دی ابحاث نوں شامل اے ۔ محمد رضا مظفر معتقد اے کہ جواہر الکلام وسعت بحث،مختلف نظریات دے شمول ، علما دے فقہی استدلالاں تے علمی باریک بینیاں دے لحاظ توں بے نظیر اے۔[۲]
سبب تالیف
سودھومؤلف دے اپنے کہنے دے مطابق منقول اے کہ ابتدائی طور اُتے اوہ شرائع دی شرح نئيں لکھنا چاہندے سن بلکہ انہاں دا قصد ایہ سی کہ اپنے ذاتی استعمال دے لئی مختلف فقہی ابحاث وچ نوٹس لکھياں ۔.[۳] انہاں نے کتاب دے مقدمے وچ لکھیا اے کہ شرائع دے انتخاب دا سبب شرح و توضیح، جامعیت، دقت مطالب، رواں نثر اے خاص طور اُتے فقہا دا اسنوں مورد توجہ قرار دینا اے ۔محمد حسن نجفی دے اپنے کہنے دے مطابق فقہ داناں نوں شرائع دے فوائد تے مخفی دقیق نکات توں آشنا کرنا،اسکے مسائل نوں واضح کرنا ،اسکے شارحین دے اشتباہات دی توضیح،مختلف فقہا دے نظریات دا بیان تے مختصر طور اُتے انہاں دے استدلالات نوں بیان کرنا اس کتاب دے اہداف وچوں اے ۔[۴]
تاریخچۂ تالیف
سودھومشہور اے کہ اس کتاب دی تالیف دا آغاز مؤلف نے ۲۵ سال دی عمر کیتا ۔[۵] اس گل دے پیش نظر تے ۱۲۶۲ق وچ حدودا ستّر سال ہونے دے پیش نظر بعض گمان کردے نيں کہ اس کتاب دے آغاز دا سال ۱۲۱۷ق اے ۔ ؛[۶] اس بنا اُتے آقا بزرگ تہرانی معتقد نيں کہ ۱۲۲۷ق توں کچھ عرصہ پہلے اسکی تالیف دا آغاز ہويا۔[۷]
خصوصیات کتاب
سودھواس کتاب دی چند اک خصوصیات درج ذیل نيں :
- جواہر دی فصل بندی شرائع الاسلام دی مانند اے ۔عبادات، عقود، ایقاعات او راحکام اسکے عمومی چار حصے نيں:[۸]
- مختلف اقوال نوں نقل کرنا تے انہاں دی تحلیل کرنا۔[۹]
- ایسے احکم دی توضیح تے تبیین کہ جنہاں وچ کسی قسم دا مناقشہ نئيں سی تے نہ ہی اوہ اہم سن [۱۰]
- علم اصول دے مبانی تے مباحث دی طرف زیادہ توجہ نہ کرنا صرف اشارے اُتے اکتفا کرنا۔[۱۱]
- احکم دے استنباط وچ عقلی تے فلسفی باریک بینیاں اُتے تنقید کرنا۔[۱۲]
- مؤلف دے زمانے وچ رائج روشاں تے عرف جداں جدید مسائل نوں بیان کرنا۔[۱۳]
- بہت زیادہ فقہی فروعات دا بیان ۔[۱۴]
جواہر الکلام تے شہرت فتوائی
سودھوصاحب جواہر شہرت فتوائی دی بہت زیادہ اہمیت دے قائل سن ۔جواہر وچ انہاں دے اکثر نظریات و اقوال اجماع دے مطابق یا امامیہ فقہا دی مشہور رائے دے موافق اے ۔اس لحاظ توں اسی مناسبت انہاں نوں لسان المشہور یا مشہور فقہا دا نمائندہ کہندے نيں ۔[۱۵]
مخصوص فقہی آرا
سودھوجواہر الکلام وچ انہاں دی بعض مخصوص آرا درج ذیل نيں :
فقہائے امامیہ وچ مقام
سودھوجواہرالکلام کچھ مخصوص خصوصیات دے پیش نظر شیعہ علما وچ بہت زیاد مورد استقبال قرار پائی ۔بعض اسنوں فقہ دا بزرگترین اثر شمار کردے نيں ۔[۲۰] مرتضی مطہری اسنوں اک نابغہ شخص دا اثر کہندے نيں۔[۲۱] بعض دے نزدیک کوئی شرعی احکم دے استنباط وچ کوئی ایسا فقیہ نئيں جو اس کتاب توں بے نیاز ہو تے اس دے ہُندے ہوئے اسنوں کسی دوسری کتاب دی چنداں ضرورت نئيں اے ۔[۲۲]
جواہرالکلام نے اس قدر شہرت و مقبولیت حاصل کيتی اس دے مصنف دا نام تحت الشعاع وچ چلا گیا تے فقہا دی بولی اپنے نام دی بجائے صاحب جواہر دے نام توں معروف ہو گئے نيں ۔اس کتاب دی تالیف دے بعد صاحب جواہر دے نظریات تے استدلال مختلف علمی حلفےآں ،فقہی مقالاں تے فقہا دے مورد توجہ رہندے نيں ۔[۲۳]
شروحات تے حواشی
سودھواسکی بہت سی شروحات تے متعدد تعلیقے اس دے مختلف حصےآں اُتے لکھے گئے نيں۔جنہاں وچوں بعض دی طرف الذریعہ نے اشارہ کیتا اے مثلا :
- الانصاف فی تحقیق مسائل الخلاف، اثر محمد طاہا نجف تبریزی؛
- بحرالجواہر، از علی بن باقر بروجنی؛
- الہدایہ الیالمرام من مبہمات جواہر الکلام، تحریر سیدمحمدباقر موسوی ہمدانی (قم ۱۳۷۹ش).[۲۴]
آیت اللہ بروجردی، ابوتراب خوانساری، عبداللّہ بہبہانی، ملیا علی کنی، زین العابدین مازندرانی تے علی بن محمد مرعشی نے وی اس اُتے حواشی لکھے نيں ۔[۲۵][۲۶]
جواہر توں متعلق تحقیقات
سودھوجواہر توں متعلق ہونے والی بعض تحقیقات درج ذیل نيں :
- فہرست کامل جواہر الکلام(تہران۱۳۲۲ش)، اثر: علی بن زین العابدین مازندرانی؛[۲۷]
- البدر الزاہر فی تراجم اعلام کتاب الجواہر(قم۱۴۲۴ق)، تالیف ناصر کرمی. جواہر وچ مذکور علما دے حالات زندگی لکھے گئے نيں؛
- معجم فقہ الجواہر(بیروت۱۴۱۹ق)؛
- جواہرالکلام فی ثوبہ الجدید، تحقیق: مؤسسۂ دائره المعارف فقہ اسلامی.[۲۸] ایہ کتاب نو جلداں وچ ۱۳۹۲ش، وچ چھپی اے ۔[۲۹]
مخطوطات
سودھوآقا بزرگ طہرانی،[۳۰]، نے جواہر الکلام دے اصلی نسخے دی تصحیح دی سی جو ۴۴ جلداں اُتے مشتمل سی ۔ اسکے مختلف خطی نسخے مختلف کتب خاناں جداں نجف، قم، تہران، مشہد و ہمدان وچ موجود نيں ۔[۳۱]
طباعت
سودھو- پہلی مرتبہ ۱۲۶۲ق وچ رحلی ۶ جلداں وچ چاپ ہوئی اس وقت مؤلف زندہ سن تے ۱۳۷۶ق تک ۲۴ مرتبہ چھپ چکی اے ؛[۳۲]
- ۱۳۷۷شمسی تے ۱۳۹۸شمسی دے درمیان جواہر عباس قوچانی، علی آخوندی، محمود قوچانی تے رضا استادی دی تحقیق دے نال ۴۳ جلداں وچ نجف تے تہران توں طبع ہوئی ؛
- وڈی پندرہ جلداں وچ (بیروت ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق) توں چھپی ؛
- موسسہ نشر اسلامی نے تحقیقی صورت وچ اسنوں چھاپا۔
حوالے
سودھو- ↑ قمی، فوائد الرضویہ، ص۴۵۲.
- ↑ مظفر، محمدرضا، مقدمہ جواہر الكلام، ۱۹۸۱م، ج۱، ص۸-۱۴.
- ↑ حرزالدین، معارف الرجال، ج۲، ص۲۲۶؛ آل محبوبہ، ماضی النجف و حاضرہیا، ج۲، ص۱۳۳.
- ↑ نجفی، جواہرالکلام، ص۲،۳.
- ↑ آقابزرگ طہرانی، ج۵، ص۲۷۶.
- ↑ نجفی، جواہر الکلام فی ثوبہ الجدید، ج۱، ص۷۲.
- ↑ آقابزرگ طہرانی، ج۵، ص۲۷۵،۲۷۶.
- ↑ رک: جواہر الکلام، ۱۹۸۱م.
- ↑ رک: ج۲، ص۱۱۴-۱۳۷؛ ج۷، ص۱۷۱-۱۷۹؛ ج۱۱، ص۱۵۱-۱۹۳؛
- ↑ رک: ج۲، ص۱۱۴-۱۳۷؛ ج۷، ص۱۷۱-۱۷۹؛ ج۱۱، ص۱۵۱-۱۹۳؛
- ↑ رک: ج ۱، ص۱۰۷؛ ج ۵، ص۲۱۵.
- ↑ رک: ج۷، ص۲۱۰؛ ج۸، ص۲۸۵و۲۸۹؛ ج۹، ص۴۰۰؛ ج۳۳، ص۵۶.
- ↑ رک: ج۴، ص۳۳۰؛ ج۶، ص۴۰، ج۱۵؛ ص۱۷۷، ج۳۶، ص۱۲۰.
- ↑ رک: جواہرالکلام فی ثوبہ الجدید، ج۱، ص۸۰؛ غفوری، «معرفي ہاي اجمالي»، ص۹۵.
- ↑ خمینی (امام)، کتاب الخلل فیالصّلوه، ص۱۳۹؛ جوادی آملی، ج۳، ص۴؛ رک: حائری، ص۵۳۳.
- ↑ ج۴۰، ص۱۶، ۱۹.
- ↑ ج۲۲، ص۲۴۴.
- ↑ ج۴۱، ص۴۵.
- ↑ رک: بحرالعلوم، ص۲۱۲.
- ↑ آقا بزرگ طہرانی،الذریعہ، ج۵، ص۲۷۶؛ نجفی، ۱۹۸۱، ج۱، ص۱۳.
- ↑ مطهری، ج۳، ص۸۱
- ↑ ر ک: جواہرالکلام فی ثوبہ الجدید، ج۱، ص۶۹-۷۲
- ↑ رک: انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، ج۳، ص۲۵۲؛ حکیم، ج۱، ص۴۶۱؛ طباطبائی حکیم، ج۴، ص۹۹، ۱۰۱؛ فیاض، ج۲، ص۳۷۹.
- ↑ رک:آقابزرگ طہرانی، ج۲، ص۳۹۷، ج۶، ص۵۸؛ حسینی اشکوری، ج۱، ص۷۹-۸۰
- ↑ آقابزرگ طہرانی، ج۶، ص۵۸؛ موسوعہ طبقات الفقہاء، ج۱۴، قسم۱، ص۲۶۶، ۳۱۰، ۳۷۴، ۴۴۰؛ فاضل لنکرانی، ج۱، مقدمہ، ص۲۲
- ↑ ہور معلومات دے لئی آقابزرگ طہرانی، ج ۶، ص ۵۸؛ موسوعه طبقاتالفقہاء، ج۱۳، ص۶۷۰، ج۱۴، قسم۱، ص۵۹۵، قسم۲، ص۷۶۶؛ موسوعہ مؤلفی الامامیہ، ج۲، ص۳۲۷ دی طرف رجوع کراں۔
- ↑ آقابزرگ طہرانی، ج۱۶، ص۳۸۳.
- ↑ رک: غفوری، ص۹۶.
- ↑ موسسہ دائرہ المعارف فقہ اسلامی.
- ↑ ج۵، ص۲۷۶.
- ↑ ر ک: آقا بزرگ طہرانی، ج۱۳، ص۳۱۹-۳۲۰؛ استادی، ج۲، ص۱۹۷؛ ج۳، ص۷، ۱۰۸، ۱۱۰، ۱۳۲، ۱۴۶ ۱۴۷، ۲۴۲-۲۴۳؛ جواہرالکلام فی ثوبہ الجدید، ج۱، ص ۷۵؛ نجفی، ۱۴۱۷، ج۱، مقدمہ، ص۳۳-۳۵.
- ↑ جواہرالکلام فی ثوبہ الجدید، ج ۱، ص۷۵.
منابع
سودھو- آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳
- آل محبوبہ، جعفر بن باقر، ماضی النجف و حاضرہیا، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶ع
- آملی، محمد تقی، مصباح الہدی فی شرح العروه الوثقی، تہران، ۱۳۸۰ق؛
- استادی، رضا، فہرست نسخہ ہای خطی کتابخانہ عمومی حضرت آیت اللّہ العظمی گلپایگانی، ج ۲ و ۳، قم، بیتا.
- استرآبادی، محمد فاضل، «نگاہی بہ کتاب نفیس جواہرالکلام»، فقہ اہل بیت، سال۲، ش۸،زمستان ۱۳۷۵ش.
- انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، ۱۴۱۹ق.
- انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، ۱۳۷۸ش.
- بحر العلوم، عز الدین، بحوث فقہیہ، تقریرات درس آیت اللّہ حلّی،بیروت، ۱۴۱۵ق.
- بروجردی، مرتضی، المستند فی شرح العروه الوثقی: کتاب الصوم، تقریرات درس آیت اللّہ خوئی، در موسوعہ الامامالخوئی، ج۲۱-۲۲، قم، مؤسسہ احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۰م.
- التعریف بمصادر الجواہر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیہ قم، ۱۳۷۸ش.
- توحیدی، محمد علی، مصباح الفقاہہ فی المعاملات، تقریرات درس آیت اللّہ خوئی، قم، ۱۳۷۱ش.
- جوادی آملی، عبداللّہ، کتاب الصلوه، تقریرات درس آیت اللّہ محمد محقق داماد، قم ۱۴۱۶ق.
- جواہر الکلام فی ثوبہ الجدید، ج۱، قم، مؤسسہ دائره معارف الفقہ الاسلامی،۲۰۰۰ع/۱۴۲۱ق.
- حائری، مرتضی، کتاب الخمس، تحقیق محمد حسین امر اللہی، قم، ۱۴۱۸ق.
- حرز الدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم، ۱۴۰۵ق.
- حسین، احمد، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
- حسینی اشکوری، احمد، فہرست نسخہ ہای خطی کتابخانہ عمومی حضرت آیت اللّہ العظمی گلپایگانی، ج۱، قم، ۱۳۵۷ش.
- حسینی عاملی، محمد جواد، مفتاح الکرامہ فی شرح قواعد العلامہ، چاپ افست، قم، مؤسسہ آلالبیت، بیتا.
- حکیم، عبد الصاحب، منتقی الاصول، تقریرات درس آیت اللّہ روحانی، ج۱، قم ۱۴۱۶ق.
- خلخالی، رضا، المعتمد فی شرح المناسک، تقریرات درس آیت اللّہ خوئی، در موسوعہ الامام الخوئی، ج۲۶-۲۹، قم، مؤسسہ احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۶ق/ ۱۹۹۹ق.
- خمینی (امام)، روح اللہ، کتاب الخلل فی الصلّوہ، قم، بیتا.
- خمینی (امام)، روح الله، کتاب الطہاره، تہران، ۱۴۲۸ق.
- خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسد اللہ اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰-۱۳۹۲ق.
- خوئی، ابو القاسم، مبانی تکملہ المنہاج، قم، ۱۳۹۶ق.
- خوئی، محمد تقی، مبانی العروه الوثقی، کتاب النکاح، تقریرات درس آیت اللّہ خوئی، در موسوعہ الامام الخوئی، ج۳۲، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۶ق/ ۱۹۹۹م.
- سبزواری، عبدالاعلی، مہذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، ۱۴۱۳ق ۱۴۱۶.
- شہید اول، محمد بن مکی، غایه المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، ۱۴۱۴-۱۴۲۱ق.
- طباطبائی حکیم، محمد سعید، المحکم فی اصول الفقہ، بیروت، ۱۹۹۴م/۱۴۱۴ق.
- طباطبائی یزدی، محمد کاظم، حاشیہ المکاسب، قم، ۱۳۷۸ق.
- طباطبائی یزدی، محمد کاظم، العروه الوثقی، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی: کتاب الطہاره، تقریرات درس آیت اللّہ خوئی، در موسوعہ الامام الخوئی، ج۹، قم، مؤسسہ احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۹۹۹م/۱۴۲۶ق.
- غفوری، خالد، «معرفي ہاي اجمالي»، آینہ پژوہش، سال۱۲، ش۱ (فروردین-اردیبہشت ۱۳۸۰ش).
- فاضل لنکرانی، محمد، نہایہ التقریر، تقریرات درس آیت اللّہ حسین طباطبائی بروجردی، قم، بیتا.
- فاضل ہندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، ۱۴۱۶ق.
- فیاض، محمد اسحاق، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیت اللّه خوئی، قم ۱۴۱۰ق.
- قمی، عباس، فوائد الرضویہ، بیجا، بینا.
- کلانتری ارسنجانی، علی اکبر، «عرف در مکتب فقہی صاحب جواہر»، فقہ: کاوشی نو در فقہ اسلامی، ش۲۴، تابستان ۱۳۷۹.
- کلباسی، ابو الہدی، سماء المقال فی علم الرجال، چاپ محمد حسینی قزوینی، قم ۱۴۱۹ق.
- مامقانی، محمد حسن، غایۃ الا´مال فی شرح کتاب المکاسب، قم، ۱۳۱۶ش.
- مطہری، مرتضی، آشنائی با علوم اسلامی،ج۳: اصول فقہ، فقہ، قم: صدرا، ۱۳۵۸ ش.
- معجم فقہ الجواہر، بیروت، الغدیر، ۱۴۱۷-۱۴۱۹ق/۱۹۹۶-۱۹۹۸م.
- موسوعہ طبقات الفقہاء، اشراف جعفر سبحانی، قم، مؤسسہ الامام الصادق، ۱۴۱۸-۱۴۲۴ق.
- موسوعہ مؤلفی الامامیہ، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۳۷۸۱۳۷۹ش.
- موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقہیہ، چاپ مہدی مہریزی و محمد حسین درایتی، قم، ۱۳۷۷ش.
- موسوی خلخالی، مرتضی، قاعده لاضرر، تقریرات درس آیت اللّہ ضیاءالدین عراقی، چاپ قاسم حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۸ق.
- نجفی، محمد حسن، جواہر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: عباس قوچانی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- نجفی، محمد حسن، جواہر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، ۱۴۱۷ق.
- نجفی، محمد حسن، نجاة العباد، محشی بہ حواشی محمد کاظم طباطبائی یزدی و اسماعیل صدر موسوی، نجف، ۱۳۱۸ش.
- نوری، حسین بن محمد، خاتمہ مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق.
بیرونی رابط
سودھو- مآخذ مقالہ: دانشنامہ جہان اسلام